بايعوزى بالۋانمەن تەتەلەس ءومىر سۇرگەن، التاي وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن، اقارال بويىندا ەسەيىپ، ەر جەتكەن سيىرشىباي قاراعۇل ۇلى زالىڭنىڭ اڭىزدىق ءومىربايانىنان دا ءبىراز سىر شەرتە كەتۋدى ءجون كوردىك.
سيىرشىباي بالۋاننىڭ اتىنىڭ سيىرشىباي قويىلىپ، ەل تانىعان اتاقتى بالۋان بولۋىنىڭ دا جەرىك اسىمەن قاتىستى تۋىلىمدىق كورىنىسى بار...
قاراعۇلدىڭ ايەلى باتيما سيىرشىباي بالۋانعا جۇكتى كەزىندە قىزىل سيىردىڭ ەتىنە جەرىك بولادى. جەرىگى ۇستاعانى سونشالىق ورىستەگى، قوراداعى كورىنگەن قىزىل سيىرعا قاراي ۇمتىلادى. اۋەلى، قىزىل سيىر جاتىپ، تۇرىپ كەتكەن ورىنعا بارىپ جىلقىشا اۋنايتىن دا بولادى. ءارى داۋلەتتى، ءارى مانساپ يەسى، كورەگەن دە بىلگىر قاراعۇل زالىڭ ايەلىنىڭ بۇل قىلىعىن كورگەن سوڭ ودان سۇراماي-اق ءبىلىپ، «ە، مىنا بايعۇس قىزىل سيىردىڭ ەتىنە جەرىك بولىپ ءجۇر ەكەن عوي» دەپ وي تۇيەدى. سيىر باققان ق ۇلى ابۋباكىردى شاقىرادى دا:
- ءبىزدىڭ سيىرلاردىڭ اراسىنداعى مەڭسىز قىزىل سيىر بولسا، ءمۇيىزى ءبۇتىن، قۇلاعى ءبۇتىن، دەنى ساۋ بىرەۋىن الىپ كەلىپ، ەسىك الدىنا «جەرىك اسقا» شال. جەڭگەڭ قىزىل سيىر ەتىنە جەرىك بولىپ جۇرگەن كورىنەدى، - دەيدى.
ابۋباكىر قوجايىنىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىندايدى. جەرىگى ابدەن ۇستاپ، كوكسىكتەن كوزى كورمەي جۇرگەن باتيما انامىز سويىلىپ جاتقان سيىردىڭ ءيىسىن يىسكەپ، شيكى ەتىنەن دە اۋىز ءتيىپ ۇلگەرەدى.
قازاق سالتىندا ۇلكەن ءىرى قارا مالعا جەرىك بولعان ايەلدى قۇتتىقتاۋ سالتى بار. جەرىك اسىنا ارنالعان اق باتا بار. ونداي كەزدە جەرىك اسىنا ەر ادام ەمەس، اۋىلداعى كوپتى كورگەن، كونەكتى تەسكەن، اتى ەلگە ءمالىم، ەل ىشىندە بەدەلى بەس باتپان، جۇرت تۇگەل تەگىس سىيلايتىن، ۇلكەننەن بالاعا دەيىن تۇگەل بىلەتىن، جولى جاقسى، قولى جومارت، پيعىلى كەڭ، مىنەزى جايدارى، اۋزى دۋالى، ارداقتى كەيۋانالاردىڭ بىرىنە جەرىك اسىنا ارناپ شالىناتىن مالعا ارناپ باتا جاساتاتىن بولعان. سوندا جەرىك اسى قايىرلى بولادى، ىشتەگى بالاعا جۇعىستى بولادى، سول بالا تۋىلسا جەرىك اسىنا جانە سول باتا بەرگەن اناعا تارتادى، ارداقتى ادام بولادى دەپ ىرىمداعان. سونداي باتانىڭ ءبىرى وسى قىزىل سيىرعا جاسالعان ەكەن:
اۋ، باتيما، باتيما،
سيىر ەتى اۋزىڭا تاتي ما؟
قىزىل سيىر سويىلدى،
جەرىك بولعان اسىڭا.
اۋ، باتيما، باتيما،
قۇرساقتاعى بوبەگىڭ
قىزىل سيىرداي ۇل بولسىن،
وسى ءبىر ايتقان تىلەگىم
جەرىك اسىڭا جول بولسىن.
بالدان دا ءتاتتى جەرىك اس،
قازانعا سىيماي مول بولسىن.
تۋعاندا وسى ۇلىڭا
بۇدان دا ۇلكەن توي بولسىن.
اۋ، باتيما، باتيما،
قىزىر دا كەلسىن قاسىڭا.
قىدىر دا قونسىن باسىڭا.
بەرەكە بەرسىن اسىڭا.
باس قوسىلسىن باسىڭا،
جاس قوسىلسىن جاسىڭا.
وسى ءبىر ۇلىڭ تۋعاندا
ۇلىق تا بولسىن حالقىڭا.
اۋ، باتيما، باتيما،
بالۋان بولىپ تۋىلسا،
جاۋىرىن جەرگە تيمەسىن،
باتىر بولىپ تۋىلسا،
جاۋدىڭ وعى وتپەسىن.
وتتا قالسا قامالىپ،
ەشبىر جەرى كۇيمەسىن.
ارىستا جۇرسە اعالاپ،
دۇشپان ءتىلى تيمەسىن.
كيەلى بولعان ىستەرىن
حارام كوڭىل بىلمەسىن.
اۋ، باتيما، باتيما،
قۇرساعىڭداعى بوبەككە
سيىرشىباي دەپ ات قويدىم.
ەسەن-امان تۋىلسا،
جاسىن بەرسىن ءبىر اللا.
باقىت بەرسىن ءبىر اللا،
بەرەكە بەرسىن ءبىر اللا.
تىلەگىمدى قابىل قىپ،
ءبارىن دە بەرسىن ءبىر اللا.
اتادان قالعان ارىستى
ارى قاراي سەن جالعا.
جاعىمدى بولسىن حالقىنا،
امان بولسىن باعىنا.
وسى باتادان كەيىن قاراعۇل زالىڭ سويىلعان سيىردىڭ ەتىن قازانعا ءبىر-اق اسىپ، اۋىلىنداعى ۇلكەن-كىشىنى تۇگەل شاقىرىپ، العاشقى «جەرىك اس» داستارحانىن جايدى. باتيما اپامىز جەتى كۇن قىزىل سيىردىڭ ەتىنەن تويا جەپ بارىپ جەرىگى باسىلدى. وسىدان كەيىن توعىز اي، ون ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ءبىر قىزىل شىرايلى كورىكتى ۇل تۋدى. ۇلدىڭ اتىن سيىرشىباي دەپ قويدى. شىلدەحانا تويىن جاسادى، بالانى بەسىككە سالدى.
ءيا، اتاق-داڭقى ەلگە كەڭ جايىلىپ تاراعان سيىرشىباي بالۋان دۇنيەگە وسىلاي كەلدى. سيىرشىباي ەكى جاسقا كەلگەندە باتيما اپامىز تاعى جۇكتى بولدى. ءبىر قىزىعى، بۇل جولى قىزىل وگىزدىڭ ەتىنە جەرىك بولدى. العاشقى جەرىك اسىنداعى ارەكەتىن تاعى قايتالادى. بۇل جولى قاراقۇل اتامىز جەرىك اسىنا ءداۋ ءبىر قىزىل وگىزدى سويدى. اي-كۇنى تولىپ، باتيما اپامىز تاعى ءبىر قىزىل شىرايلى ۇل تۋدى. ونىڭ اتىن تاعى دا جەرىك اسىنا بايلاپ، وگىزشىباي قويدى. وگىزشىباي دا زەردەلى، سۇڭعىلا، قارماۋلى ازامات بولىپ ەر جەتتى. اعاسى سيىرشىبايعا قاراعاندا سالماقتى، سابىرلى، عىلىم-ونەرگە بەيىم، ەل بيلەۋگە جۋىق، اكەسى قاراعۇلعا جاقىن بولىپ ءوستى.
ال سيىرشىباي اڭعال-ساڭعال، داڭعويلاۋ، ءاستىم-ۇستىم سيداڭ قاعىپ ءجۇرىپ كەتەتىن، وتىرمايتىن، كوپ سويلەيتىن، اۋزىنا ءسوز تۇرمايتىن، قىدىرعىش بولىپ ءوستى. اعايىن ەكەۋى دە ەلدەن ەرەك قارۋلى بولدى...
«اكە – بالاعا سىنشى» دەمەكشى، قاراعۇل ەكى ۇلىنىڭ قارۋ-قايراتىن سىناپ كورۋ ءۇشىن ءبىر امال تاپتى. ۇيىنە جاقىن ءبىر بەلدىڭ استىنان قۇشاق جەتپەيتىن جۋان قاراعايدى كەستى دە، وگىزشىبايدى قاسىنا شاقىرىپ الىپ: «مىنا قاراعايدى سۇيرەپ ۇيگە اپارىپ تاستا»، - دەپ بۇيىردى. وگىزشىباي كەسىلگەن قاراعايدى قارا قاشالاپ تەمىر قاقتى دا، مىقتى ارقانمەن بايلاپ، جوتانىڭ ۇستىنە قاراي سۇيرەتە جونەلدى. قاراعايلاردىڭ بۇتاقتارى تاسقا سوعىلىپ، ۇشىپ-ۇشىپ كەتىپ جاتتى. ءوردىڭ اتى ءور عوي. جوتانىڭ باسىنا شىققاندا، وگىزشىباي وكپەسى قاعىپ ءبىراز وتىرىپ قالدى. وسى كەزدە سيىرشىباي دا دالباڭ قاعىپ، ولاردىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى. قاراعۇل زالىڭ ۇلى سيىرشىبايعا: «انا ءىنىڭ تارتىپ اپارا الماعان قاراعايدى ءۇيدىڭ قاسىنا سۇيرەپ اپارىپ تاستا»، - دەپ بۇيىردى. سيىرشىباي قاراعايدى ەڭكەيىسكە قاراي ىركىلمەي سۇيرەپ، ءۇيدىڭ قاسىنا زۋ ەتكىزىپ تاستاي سالدى.
قاراعۇل ءارى-سارى ويدا بولىپ، ءبىراز وتىردى. وگىزشىباي قاراعايدى ورگە قاراي تارتتى. وعان دا وڭاي ەمەس، ال سيىرشىباي قاراعايدى ەڭىسكە قاراي سۇيرەدى. وعان دا جەڭىل تۇسكەن جوق. ءبىراق ەكەۋىنىڭ قايسىسى قارماۋلى ەكەندىگىن مۇنىمەن ولشەپ بولماس. تاعى دا ءبىر امالىن تاۋىپ بايقارمىن دەپ وي ءتۇيدى. قاراعۇل ەكى ۇلىنىڭ ادام ايتقىسىز قارۋلى ەكەنىنە ىشتەي ءسۇيىندى. سۇيىنە ءجۇرىپ، تاعى مىناداي ءبىر سىناق وتكىزدى. ءبىر كۇنى سيىرشىباي ۇيگە كىرىپ بارا جاتىر ەدى، قاراعۇل زالىڭ قاسىندا وتىرعان وگىزشىبايعا قاراپ:
- بالام، وگىزشىباي، تەز ۇلگەر. انىق مىقتى ەكەنىڭدى بىلەيىن. انا اعاڭ سيىرشىبايدىڭ بەلبەۋىنەن تارتىپ، مىقتاپ ۇستاپ، تۇرا قال. سەنى ۇيگە سۇيرەپ كىرىپ كەتسە – ول مىقتى، سۇيرەپ كىرە الماي، تۇرىپ قالسا – سەن مىقتىسىڭ دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن وگىزشىباي ورنىنان قىرعيداي شاپشاڭدىقپەن تۇردى دا، ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان سيىرشىبايدىڭ بەلبەۋىنەن ۇستاپ، تارتىپ تۇردى. سيىرشىباي ارى تارتىپ، بەرى تارتىپ، تابانداپ تۇرىپ قالدى. تاعى ءبىر كۇنى وگىزشىباي ۇيگە كىرىپ بارا جاتقاندا قاراعۇل:
- سيىرشىباي، بالام، انەۋكۇنى وگىزشىباي ءىنىڭ بەلىڭنەن تارتىپ ۇيگە كىرگىزبەي قويعانى ەسىڭدە شىعار. ەندى كەزەك ساعان كەلدى. تەز ۇمتىل، بەلىنەن تارت تا، ەسىكتەن كىرگىزبەي قوي، مىقتى ەكەنىڭدى بىلەيىن، - دەدى. «بالەم، ەسەمدى ءبىر الماسام» دەپ قارشىعاداي قارپىنعان سيىرشىباي اتىلىپ بارىپ، وگىزشىبايدىڭ بەلبەۋىنەن ۇستاپ، تابانداپ تارتىپ تۇر ەدى، وگىزشىباي ونى ەلەڭ قۇرلى كورمەي، قاڭباقتاي جەپ-جەڭىل سۇيرەپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
وسى كورىنىستەن كەيىن قاراعۇل ەكى ۇلى تۋرالى مىناداي قورىتىندى شىعاردى. سيىرشىبايدا ءبىر سيىردىڭ كۇشى بار ەكەن. وسى ولكەدە سيىرشىباي جىعا قوياتىن ادام شىعا قالماس. داڭعوي، ۇرىنشاق، ماقتانشاق، اۋزىنا ءسوز تۇرمايتىن، سيىرداي كيمەلەپ، بار نارسەگە ارالاساتىن جامان مىنەزى بار. ءبىراق، اقكوڭىل، ەشكىمگە جاماندىق ىستەمەسە دە قاراداي زيان تارتىپ جۇرەتىن جىگىت بولار. ورنىما وتىرعىزعانىممەن ەل باسقارىپ، بيلىك ۇستاپ جىرعاتپاس.
وگىزشىبايدا ءبىر ەمەس، ەكى وگىزدىڭ كۇشى بار كورىنەدى. كۇشىن قايتەيىن، سالماقتى، سابىرلى، قوزعالمايتىن قورعاسىنداي اۋىر مىنەزدى، جۇرتقا جاعىمدى، ەلگە بەدەلدى، ون ويلاپ، ءبىر پىشەتىن، سان تالعاپ، ءبىر كەسەتىن سانالى ازامات بولاتىن ءتۇرى بار. قارا كۇشىنە قاراپ، ەل ارالاتىپ ارىسقا سالىپ قايتەم. كۇش وگىزدە دە بار. بارىنەن ءاقىل-بىلىم قىمبات ەمەس پە. وسىعان ورنىمدى بەرىپ، ەل بيلەتەيىن. ەلىنە ءادىل باسشى بولسىن. ال سيىرشىباي سول سيىرداي كۇشىمەن دە، ەل ىشىندە جانىن باعىپ، مالىن باعىپ، وتىن جاعىپ، ءوز بەدەلىن ءوزى تاۋىپ جۇرە بەرەر. ەكەۋىنىڭ دە ولمەيتىنىنە كوزىم جەتتى. ەندى ومىرگە كەلگەنىمە وكىنبەسپىن دەپ ۇزاق كۇندەر ويلانىپ ءجۇرىپ، مىقتى قورىتىندىعا كەلدى.
قاراعۇل دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن وگىزشىباي ەل بيلەدى، سيىرشىباي بالۋان بولىپ، ارىسقا ءتۇسىپ اتاعى شىقتى.
ءبىز بۇدان نە اڭعارامىز؟ «الىپ – انادان، تۇلپار – بيەدەن» دەگەن ماقالدىڭ مايەگىندە وركەشتى ۇعىم بار ەكەنىن اڭعارامىز.
ول عانا ەمەس.
جەرىك اسىنان جەتىلگەن اقىل-پاراسات، قارۋ-قايرات، قان-تەك، اتاق-ابىروي، ونەر-بىلىم، گەن قۋعان مىنەزدىك بولمىستاردىڭ ساپاسى جەرىك اسپەن قاتىسى بار ەكەندىگىن اڭعارامىز. راسىندا، جەرىك اسى جاي اس ەمەس. ونى انا سونشا كوكسەپ، سونشا ىزدەپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، بەبەۋ قاعىپ بەزىلدەپ، ءتىرى مالعا نەگە جۇگىرەدى؟ ونىڭ سىرى دا، سيقىرلىعى دا ءدال وسىندا جاتىر.
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى
