ءجا، جەرىك اسىنىڭ ىرىمدىق ءتۇپ-تامىرىن وتكەن عاسىرداعى اڭىز اڭگىمەلەردەن ءىز ساباقتاپ كورەيىك. باياعىدا ءومىر سۇرگەن اتى اڭىزعا اينالعان بايعوزى بالۋاندى ەستىمەگەن قازاق بالاسى از شىعار. ءبىراق بايعوزى بالۋاننىڭ حاديشا اناسى جۇكتى كەزىندە ايۋ ەتىنە جەرىك بولعانىن ءبىر قازاق بىلسە، ءبىر قازاق بىلمەسە كەرەك-تى.
بايعوزى بالۋاننىڭ اكەسى بۇلانباي بالۋان ەلگە اتاق-داڭقى كەڭ جايىلىپ، تاراعان ادام ەكەن. ول كوپ جىلدارى بالاعا زار بولىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى بۇلانباي بالۋاننىڭ ايەلى حاديشا اپامىز جۇكتى بولادى. ءبىر اي وتكەن سوڭ، ايۋ ەتىنە جەرىك بولىپتى دەسەدى. توبەسى كوككە ءتيىپ قۋانعان بۇلانباي بالۋان قالبا تاۋىنا اڭعا شىعىپ، ايۋ اتىپ الادى دا، ونىڭ ەتىنەن مول قۋىرداق قۋىرىپ، ايەلى حاديشاعا جەگىزەدى. سوندا بەبەۋلەپ تۇرعان حاديشا اپامىزدىڭ جەرىگى باسىلادى. ءبىر قىزىعى، وسىدان ءبىر اي وتكەن سوڭ حاديشا اپامىز ەندى قوزىنىڭ ەتىنە جەرىك بولادى. مۇنى بىلگەن بۇلانباي بالۋان قوراسىنان ءبىر اقسارباس قويدى ۇستاپ، ونى ايەلىنىڭ جەرىك اسىنا ارناپ سويادى. ايەلى ءبىر قوزىنىڭ ەتىن ءبىر جۇمادا تاۋىسىپ جەپ، جەرىگى باسىلادى. مۇنى قازاق ىرىمىندا «جۇپ جەرىك» دەپ اتاۋشى ەدى. وسى جۇپ جەرىكتەن كەيىن حاديشا اپامىز توعىز اي، ون ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ۇزاق جانە اششى تولعاتىپ بارىپ، بالپاناقتاي ءبىر ۇل تۋادى. قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولىپ، ۇل ءسۇيىپ قۋانعان بۇلانباي بالۋان بالاسىنا «شىلدەحانا» ىرىمىن وتكىزەدى. ۇلكەن توي جاسايدى. ايەلىنىڭ قالجاسىنا كوك قاسقا تاي اتاپ، اتان وگىز سويادى. بەسىك توي جاسايدى. وسى تويدا بۇلانباي بالۋان ءدۇيىم جۇرت الدىندا مولداعا بالاسىنىڭ وڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرتىپ، سول قۇلاعىنا تاكپىر ايتقىزىپ، «بايعوزى» دەگەن ەسىمدى تاڭداپ قويعىزادى.
ءيا، بۇلانباي بالۋاننىڭ بالاسىنا بايعوزى دەپ ات قويۋىنىڭ دا وزىندىك سىرى بار ەدى. حاديشا اپامىز بىردە ايۋدىڭ ەتىنە، بىردە قوزىنىڭ ەتىنە جەرىك بولدى. وسىنى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن بۇلانباي بالۋان بالاسىنا ايۋباي دەپ قويسام جاراسپاس، حارام نارسەنىڭ ەسىمى بولار، قوزى دەپ قويسام مال ءتولى، حالال ەسىم بولار. باي دەگەن ءسوزدى قوسسام داۋلەتى ارتار، مىنەزى جاقسى بولار، اناسىنىڭ سوڭعى جەگەن جەرىك اسىنا تارتار دەگەن ىرىممەن بايعوزى دەپ وسى ەسىمدى تاڭداعان ەكەن.
ءجا، «قازاق ىرىم ەتەدى، ىرىمى قىرىن كەتەدى» دەگەن سوگىس ءسوز بار.
بۇل دۇرىس پا؟
ىرىمنىڭ دا وزىعى بار، توزىعى بار. اتادان قالعان، انادان جەتكەن ءسالت-داستۇر، عۇرىپتار ەشقاشان قيالدان، ويدان تۋعان نارسە ەمەس. ۇزاق عاسىرلىق تاجىريبەدەن وتكەن، ومىرمەن بىرگە جاساپ جەتكەن، تىرشىلىك اياسىندا دالەلدەنگەن تاربيەلىك ءمانى بار ىرىمدار جاي ىرىم ەمەس، «قازاقى عىلىمدار» دەۋگە بولادى.
ال كور جەردى، كورىنگەندى، تۇككە تۇرعىسىز نارسەلەردى ىرىم ەتە بەرسە، ومىرگە كورسەتەر ونەگەسى، جاستارعا بەرەر تاربيەسى، تىرشىلىكتە ماعىناسى بولماعان ىرىمداردىڭ قىرىن كەتەتىنى دە راس-اۋ.
اڭىز ءتۇبى – اقيقات. مىنا اڭىزداعى ىرىمدى قىرىن كەتەدى دەپ ەشكىم دە تەرىسكە شىعارا الماس. ويتكەنى، بۇل ومىردە بولعان تىرشىلىك تاجىريبەسىنەن وتكەن كونەكوز قاريالار كوزىمەن كورىپ، اۋزىمەن ايتىپ ۇرپاققا جەتكىزگەن ۋاقىت وتىسىمەن اڭىزعا اينالعانى اقيقات...
بايعوزى ەسەيە كەلە اكەسى بۇلانباي بالۋانعا تارتقان تارتىمدى ازامات بولىپ ەر جەتتى. بۇكىل قازاق-قالماق دالاسىنا اتاق-داڭقى كەڭ جايىلىپ تارادى. ءوز داۋىرىندە بايعوزى بالۋاندى ەش پەندە مىقتى بالۋان بەلدەسىپ جىققان بىلاي تۇرسىن، سۇرىندىرە المادى...
ءبىر جىلدارى بايعوزى بالۋان اكەسىنەن ءجۇز قارا جىلقى الىپ، ەنشى ءبولىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تىكتى. سول جىلى ءتور جايلاۋدا بايعوزى بالۋاننىڭ قارا شاڭىراقتان ەنشىگە العان ءجۇز جىلقىسى تۇگەلىمەن جوعالىپ كەتتى. استىنا ەسىك پەن توردەي تور جورعانى مىنگەن بايعوزى بالۋان قالبا تاۋىنىڭ ساي-سالاسىن ءتىنتىپ جىلقىسىن ىزدەدى. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ات ۇستىندە اش ءجۇردى. اقىرى جىلقىلاردى تابا الماي، ءتۇن ورتاسىندا ۇيىنە ورالدى. ابدەن قاپىرىق اتىپ، سۋساپ كەلگەن بايعوزى بالۋان كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرەر-كىرمەستە شىرت ۇيقىدا جاتقان كەلىنشەگىن داۋىستاپ وياتىپ:
- ءاي، كەلىنشەك، سۋسىن بار ما؟ ابدەن سۋساپ، قانىم كەۋىپ كەتتى، - دەپ ايۋداي كۇركىرەگەن داۋسىمەن ءتىل قاتتى. ۇلكەن ۇمىتپەن جاتقان كەلىنشەگى:
- ە، بالۋانىم، كەلدىڭ بە؟ الگى جىلقىلار بار ما؟ - دەپ سۇراققا سۇراق قويا سويلەدى.
بايعوزى:
- كەلدىم، جىلقى جوق، تابىلمادى. ساعان سۋسىن بار ما دەپ سۇراپ تۇرمىن، - دەپ كەلتە قايىردى.
جىلقى تابىلماعانىنا ءبىراز شامىرقانعان كەلىنشەگى:
- ەسىك جاقتاعى سابادا ىركىت تۇر. قازاندا ءسۇت بار. استاۋدا ايران بار. تاڭداعانىڭدى ىشە بەر، - دەپ قايتادان جاستىققا باسىن قويدى.
ابدەن كونى كەۋىپ، سۋساپ كەلگەن بايعوزى بالۋان ەسىك جاقتاعى ىدىس-اياقتاردى سالدىر-كۇلدىر ەتكىزىپ، سۋسىنداردى جۇتتى دا، توسەگىنە قيسايدى.
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن تۇرعان بايعوزى بالۋاننىڭ كەلىنشەگى جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، ەسىك جاقتاعى قابىسىپ جاتقان سابانى، قۇرعاپ قالعان قازاندى، بوساپ قالعان استاۋدى، توڭكەرىلىپ جاتقان تەگەنەنى كورىپ قايران قالدى دا، جالعىز ءوزى سىق-سىق ەتىپ كۇلدى. كۇلە وتىرىپ، ەسىك جاقتاعى ىدىستارعا تاعى دا كوز سالدى. ءتورت قۇلىننىڭ تەرىسىنەن قۇراستىرىلىپ تىگىلگەن ءداۋ ساباداعى ىركىت جوق. قابىسىپ بوس جاتىر. ۇلكەن تايقازانداعى قايماقتى ءسۇت جوق، ءتۇبى كورىنىپ بوس تۇر. استاۋدا ايران جوق. ءبارىن دە قويشى، ەڭ قىزىعى، تاڭ قالارلىعى سول، ۇلكەن استاۋعا سالىپ، يگە مالىپ، ساپسىپ قويعان ەكى ەشكى تەرىسى دە جوق. ءبارى جىلان جالاعانداي تاپ-تاقىر. وسىلاردى تۇگەل كوزدەن كەشىرىپ شىققان كەلىنشەك:
- ءاي، باتىرىم، بالۋانىم، بايعوزى، تۇر. انا استاۋداعى يگە مالىپ قويعان ەكى ەشكىنىڭ تەرىسىن قايدا جىبەردىڭ؟ – دەپ داۋىستادى.
جاتقان ورنىنان ابىڭ-كۇبىڭ ەتىپ، ايۋداي قورجيعان ءىرى دەنەسىن زورعا قوزعاپ، باسىن كوتەرگەن بايعوزى سىعىرايعان جۇمىق كوزىمەن ەسىك جاققا قارادى. ءبىراز جىميىپ وتىردى دا:
- تۇندە سۋسىن ءىشىپ وتىرعاندا كەڭىردەگىمنەن قايماق ءتارىزدى ەكى جۇمساق نارسە وتە شىعىپ ەدى، بالكىم ەكى تەرىڭ سول بولعان بولدى-اۋ، - دەپ كەلىنشەگىنە جىميا قارادى.
كۇيەۋىنىڭ الىپ دەنەسى مەن وجار مىنەزىنە قايران قالىپ، ىشەك-سىلەسى قانقانشا كۇلگەن كەلىنشەگى:
- ە، سەنىڭ شەشەڭ، مەنىڭ قايىن ەنەم ساعان جۇكتى كەزىندە بىردە ايۋدىڭ، بىردە قوزىنىڭ ەتىنە جەرىك بولدى دەپ ەستىگەنىم بار ەدى. راس ەكەن-اۋ. سەندەي شىلعي تەرىنى قىلعي سالاتىن باتىر ۇل تۋعانى، بالا جەرىك اسىنا تارتادى دەگەنى ىپ-راس ەكەن، - دەپ بايعوزىعا ەركە-نازدى كوزىمەن ءبىر قاراپ الدى دا، سىق-سىق كۇلدى.
مىنە، ناعىز مىنەز. ناعىز ەرلىك. ناعىز ەرلى-زايىپتى جاراستىق. اقيقي ماحاببات جاراسىمى. جوعالعان ءجۇز جىلقىنى مۇلدە ۇمىتىپ، جايراڭ قاعىپ كۇلىپ وتىرعان ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنىڭ مىنەزى كىم-كىمدى دە قايران قالدىرارى ھاق.
ءىرى مىنەز، دارحان جومارتتىق، كەڭ پەيىل، كەشىرىمدىلىك، باقىت-بايلىق، قۋانىش-شاتتىق دەگەن ادامدار ورتاسىندا ءدال وسىلاي بولۋعا ءتيىس.
توق ەتەرىن ايتقاندا، جەرىك اسىنان جەتىلگەن جەتەلى مىنەز دەگەن، ۇرپاققا ۇلاسقان ۇلاعات دەگەن وسى.
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى
