قازاق كسر حرۋششيەۆكە قارسى. قازاقستاننىڭ جەرى رەسەي، تۇركمەنستان جانە وزبەكستانعا قالاي ءوتتى.
بۇل ماقالانىڭ باستى قاھارمانى – جۇمابەك احمەت ۇلى تاشەنوۆ. ول قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋم ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. ودان كەيىن ۇكىمەتتى باسقاردى.
وك قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد قونايەۆ جانە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى نيكيتا حرۋششيەۆتەن تۇسكى اسقا شاقىرتۋ الدى. بۇل كۇتپەگەن جاعداي ەدى. شاقىرۋدى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى الەكسەي كوسىگين ارقىلى بەرىپ جىبەردى. دىنمۇحاممەد قونايەۆ ەستەلىكتەرى بويىنشا ول ۇنەمى تاشەنوۆكە قاراتا سويلەپ، سۇراقتار قويىپ، ءارتۇرلى تاعامداردى جەۋدى ۇسىنىپ وتىردى. مۇنداي ەرەكشە ءىلتيپاتتىڭ سەبەبى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بەلىگىل بولدى. حرۋششيەۆ قونايەۆپەن وڭاشا قالعاندا تاشەنوۆتى قىزمەتىنەن بوساتۋدى سۇراعان.
قازاقستان جەرى رەسەي، تۇركمەنستان مەن وزبەكستانعا ءوتۋ كەرەك بولعان
جۇمابەك احمەت ۇلى تاشەنوۆ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جىلدارىندا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولدى. حالىق مۇددەسىن ەشكىم ويلامادى. سەبەبى ەلدىڭ كادرلىق ساياساتىن ماسكەۋ جۇرگىزدى. وعان جۇمابەك تاشەنوۆ بىرنەشە مارتە قارسى شىقتى. ول لەونيد برەجنيەۆتى كەڭەس ۇكىمەتى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ وك حاتشىسى ەتىپ تاعايىنداعاندا ءوز قارسىلىعىن بىلدىرگەن. برەجنيەۆ استاناعا كەتىپ بارا جاتىپ قازاقستاننىڭ كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە ي. ياكوۆليەۆا پەن ن. ءجۋريندى ۇسىندى. بيۋرونىڭ باسقا مۇشەلەرى قىنجىلا ۇندەمەي وتىرعاندا، تاشەنوۆ بۇل ۇسىنىستارمەن كەلىسپەيتىنىن ايتتى. «جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەر تىڭ جەرلەردى يگەرۋ جىلدارى وزدەرىن لايىقتى دارەجەدە كورسەتە ءبىلدى. قيىن ەڭبەك مەكتەبىنەن ءوتتى. اۋدان، وبلىس، ورتالىق اپپاراتتا، مينيسترلىكتە نەلىكتەن بىردە-بىر قازاق تابىلمادى؟» دەپ سۇراق جولدادى. تاشەنوۆتىڭ بالاسى تاشەنوۆ سايان جۇمابەك ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اكەسىن تەك وك حاتشىسى تاجييەۆ قانا قولدادى. «راسىمەن دە، نەلىكتەن وك رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن كەڭەسپەي ءبىر جاقتى كادرلىك ساياساتتى ۇستانىپ وتىر؟» دەدى تاجييەۆ.
ءبىراق، ماسكەۋ قاجەتتى شەشىمدەردى جانشىپ وتىردى. ال ج.تاشەنوۆتىڭ ايتقاندارىن ۇمىتپادى. تاشەنوۆ حرۋششيەۆتىڭ قولشوقپارلارىمەن ۇنەمى تەكەتىرەسكە ءتۇسىپ وتىردى. ءجۋريننىڭ قازاق ءباسپاسوزىن مەنسىنبەۋشىلىگىن سىناپ، سەليننىي حاتشىسى سوكولوۆكە، شەت ايماقتارداعى جەردى ماسكەۋگە بەرۋ تۋرالى تاعى ءبىر مارتە ايتسا، 24 ساعاتتىڭ ىشىندە رەسپۋبليكادان شىعارىپ جىبەرەمىن دەپ سەس كورسەتكەن. حرۋششيەۆ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، وڭتۇستىگىن، باتىس ايماعىن ءبولىپ الىپ، كورشى ەلدەرگە قوسۋعا تالپىندى. سولتۇستىكتەگى بەس ەگىندى وبلىستى - رەسەيگە، مۇنايلى ايماق ماڭعىستاۋدى – تۇركمەنياعا، ماقتا وسىرەتىن جەرلەردى - وزبەكستانعا قوسپاق بولعان.
تاشەنوۆ سوققىنى وزىنە الدى
1956 جىلى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ بوستاندىق اۋدانىنىڭ 418 مىڭ گەكتار شۇرايلى جەرى جانە وتار-وتار قويلار وزبەكستانعا بەرىلدى. د.قوناۆە ل.برەجنيەۆتىڭ كومەگىمەن جارتى جەردى قايتارىپ الدى. «بۇعان ءوزىمىز كىنالىمىز. ءبىزدىڭ جۇمساقتىعىمىز، بارلىعىنا بەي-جاي قارايتىن مىنەزىمىز كىنالى» دەيدى اكادەميك حايدار ارىستانبەكوۆ.
1960 جىلى رەسپۋبليكامىزدىڭ بايىرعى جەرلەرىن باسقا ەلدەرگە بەرۋگە دەگەن تالپىنىس قايتا باستالدى. اقمولادا وتكەن جينالىستا حرۋششيەۆ: «رەسپۋبليكاداعى جەرلەر تۋرالى سۇراق بار. قونايەۆ مىرزامەن جانە وبلىس باسشىلارىمەن اتالمىش ماسەلە تۋراسىندا ويىمىزبەن بولىستىك. ولار ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى قولدايدى. ەندى جۇمابەك احمەت ۇلى، مەن ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلگىم كەلەدى» دەپ سۇراق جولدادى.
تاشەنوۆ كوپ كىدىرمەستەن، بىردەن جاۋاپ بەردى: «نيكيتا سەرگەيەۆيچ، مەن مۇنداي شەشىمگە نارازى عانا ەمەس، مۇنداي ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن».
«تىڭداشى، ساياسي بيۋرونا قارسى شىعاتىنداي سەن كىم ەدىڭ؟! قاجەت بولسا شەشىمدى سەندەرسىز-اق قابىلداي الامىز. كەڭەس ۇكىمەتى – ءبىرتۇتاس مەملەكەت. ال قاي جەردى، كىمگە بەرۋ كەرەكتىگىن سسسر جوعارى كەڭەسى شەشەدى» دەپ حرۋششيەۆ اشۋلانا جاۋاپ بەردى.
«ەگەر جوعارى كەڭەس ءار رەسپۋبليكانىڭ ايماقتىق سۇراقتارىنا وزدىگىنەن ارالاساتىن بولسا، سسسر كونستيتۋسياسىن جويۋ كەرەك. وندا «ءار رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ تاريحي تەرريتورياسىنا قۇقىعى بار» دەپ كورسەتىلگەن. ەگەر بۇل زاڭ بۇزىلسا، ءبىز حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنا شاعىمدانۋىمىزعا قۇقىعىمىز بار عوي، سولاي ما؟» دەپ تاشەنوۆ بىردەن جاۋاپ بەردى.
ورتالىق وعان ءمان بەرمەستەن ايماقتى رەسپۋبليكالار اراسىندا ءبولۋدى باستاپ كەتتى. قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆتى پارتيامەن مەملەكەت الدىنداعى ەڭبەكتەرىنە قاراماستان قىزمەتىنەن بوساتىپ، وبلىستىق اتقارۋشى كوميتەتتىڭ ورىنباسارى ەتىپ شىمكەنتكە جىبەردى. «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ كوررەسپوندەنتى قىزمەتىن اتقارعان جازۋشى شەرحان مۇرتازا بىلاي دەپ جازادى: «1961 جىلدىڭ كوكتەم ايىندا اقمولانىڭ اسكەري لاگەر كازارماسىندا ۇلكەن رەسپۋبليكالىق جينالىس بولدى...ەشكىمگە ءسوز بەرمەستەن حرۋششيەۆ قونايەۆقا قارسى شىقتى. نە ايتپادى دەسەڭىزدەرشى! ءدال سول كەزدە حرۋششيەۆتىڭ كومەكشىسى شيەۆچەنكو تاشەنوۆتىڭ رۇقساتىنسىز ونىڭ ۇشاعىمەن پاۆلودارعا ۇشقان. مۇنى بىلگەن تاشەنوۆ راسيا ارقىلى شىعىپ، ۇشاقتى قايتارۋعا ءماجبۇر ەتكەن. كەلەسى كۇنى كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىلعان. بىرنەشە ۋاقىتتان كەيىن قونايەۆتى دا قىزمەتىنەن بوساتتى».
ورتالىق تىنىشتالمادى
ج.تاشەنوۆ كەتكەننەن كەيىن ماسكەۋدىڭ قازاق تەرريتورياسىنا دەگەن كوز الارتۋشىلىعى توقتامادى. ورتالىق، ماڭعىشلاكتى ءازىربايجانعا بەرۋ تۋرالى ايتا باستادى. باستى سەبەپ - ءازىربايجان مۇناي وندىرىسىمەن اينالىسادى. رەسپۋبليكا باسشىلىعى گەولوگيا ءمينيسترى شاحماردين ەسەنوۆكە بارىنشا قارسىلىق بىلدۋگە تاپسىرما بەردى. جوعارى كەڭەس پەن سسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ بىرلەسكەن پرەزيديۋمىندا قازاقستاندىق مينيستر ساندار جانە دايەكتەرمەن قازاقستان تەك اۋىلشارۋاشىلىعىمەن عانا ەمەس، يندۋستريالدى ماسەلەلەردى دە شەشۋگە قاۋقارى بار ەكەنىن دالەلدەدى. رەسپۋبليكادا بىلىكتى ماماندار، قاجەتتى جابدىقتار، تاجىربيە بار ەكەنىنە وتىرعانداردى سەندىرە الدى. قىزۋ تالقىلاۋدان كەيىن، قازاقستاندىق ءمينيستردى الەكسەي كوسىگين قولدادى. وسىلايشا قازاقستان تەك ەگىندى جەرلەرىن عانا ەمەس، قازىنالى ارلادى دا ساقتاپ قالدى.
...كرەملدە بۇل قىزۋ تالقىلاۋلار ءجۇرىپ جاتقاندا، تاشەنوۆ شىمكەنتتە بولدى. پارتيالىق بيلىك ونىڭ رەسپۋبليكا دەڭگەيىنە كوتەرىلمەۋى ءۇشىن كوپ كۇش جۇمسادى. ول ءوزىن تورداعى ارىستانداي سەزىندى. جۇمابەك احمەت ۇلى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا ءبىر اي قالعاندا قايتىس بولدى.
...نۇرسۇلتان نازارباۆەتىڭ باستاماسىمەن استانانىڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ بىرىنە جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. ج.تاشەنوۆتىڭ كەزىندە استانا كورشى ەلگە ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. الايدا، ول تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى اتاندى.
asialive.info سايتىنان اۋدارعان: اسەم المۇحانبەت
