ءاليحان بوكەيحان - اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاش وردا پارتياسىنىڭ جانە الاش اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى ءارى پرەمەر-مينيسترى، عۇلاما عالىم، ورمانتانۋشى، ەكونوميست، تاريحشى، ەتنوگراف، ادەبيەتتانۋشى، اۋدارماشى، ءارى پۋبليسيست رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، مادەني رۋحاني تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا.

ءاليحان بوكەيحان بىرىنشىدەن ەكونوميكا سالاسىنىڭ مامانى. 1890-1894 جىلدار ارالىعىندا سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. ءاليحان بوكەيحان مەن ونىڭ الاش وردالىق سەرىكتەرى ەكونوميكانى، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ مەن كاسىپپەن شۇعىلدانۋدىڭ، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ماڭىزىن ەل-جۇرتقا جەتكىزىپ، حالىقتى وسى جولعا باعىتتاپ وتىردى.

الاش قايراتكەرى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ سەرىگى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ،  «ءبىز كەيىن قالعان حالىق، العا باسىپ، جۇرت قاتارىنا كىرۋىمىز كەرەك. باسقادان كەم بولماس ءۇشىن  ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك  كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ۇلتىن كەرەك قىلىپ، حالىققا قىزمەت قىلامىن دەگەن قازاق بالالارى قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنشە قاراپ تۇرماي، كىرىسىپ، ىستەي بەرسە – ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ، تولىقپاقشى»،- دەيدى.

بۇل قازىرگىشە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ. ەلىمىزدەگى قىزمەت كورسەتۋ سالاسى مەن حالىققا كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاۋارلاردان باستاپ ءوندىرىستى جولعا قويۋ. ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋى. بۇل جاڭا جۇمىس ورىندارى مەن ەلدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى. مەملەكەت قازىناسىنا تۇسەتىن سالىقتار. سالىقتان تۇسكەن قاراجاتتى ءتيىمدى پايدالانۋ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءالجۋاس توپتارى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، قارتتار مەن بالالارعا بارىنشا جوعارى دەڭگەيدە جاعداي جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الاشتىقتارشا بۇل نارىقتىق ەكونوميكادا ءوزىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ەل ەكەنىمىزدى تانىتۋ بولسا كەرەك. ادام كاپيتالى ەڭ باستى بايلىق بولىپ سانالادى.  ادامنىڭ ساپاسىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلاتىن ءبىلىمدى، دەنساۋلىعى مىقتى، الەۋمەتتىك جاعدايى جوعارى، وتانشىل، مەيرىمدى، زەردەلى ادامدار قۇراعان قوعامى بار مەملەكەت قانا دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرمەك.

شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ بويىنشا

مەملەكەت پەن قوعام كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا، ال كاسىپكەرلەر ەلدىڭ دامۋىنا ياعني قوعامداعى بارلىق ءپوزيتيۆتى كۇشتەر ءبىر ماقساتقا بىرىگىپ جۇمىلۋى قاجەت. سوندا عانا قوعامدى تولىق مودەرنيزاسيالاۋعا بولادى. ءححى عاسىر عىلىم مەن تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن الەمدىك ەكونوميكانى مودەرنيزاسيالاۋ عاسىرى. بۇل كوشتىڭ الدىڭعى ساپىندا ءجۇرۋ ءۇشىن ۇلت، قوعام تۇگەلدەي مودەرنيزاسيالانۋى ءتيىس.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ جۇرگىزگەن اۋديتورلىق تەكسەرىس ناتيجەسىندە ق ر تاۋار وندىرۋشىلەرىنە بەرىلگەن سەرتيفيكات يەلەرىنىڭ كوبى وتاندىق تاۋار جاسامايتىن بولىپ شىقتى. باسقا ەلدەردە جاسالعان تاۋارلارعا "قازاقستاندا جاسالعان" دەگەن اتاۋمەن جاپسىرما جاپسىرىپ، كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىسقان. تەكسەرىستەن وتكەن 95 كاسىپورىننىڭ 40 عانا وزدەرى تاۋار وندىرەتىن بولىپ شىقتى. شەنەۋنىكتەر ۇرلاپ جاتىر، جەپ جاتىر دەيمىز، ولاردان كاسىپكەرلەرىمىز دە قالىسار ەمەس. ەلىمىزدە وندىرىلگەن تاۋارلارعا جاسالاتىن جەڭىلدىكتەردى پايدالانۋ ءۇشىن عانا وسىنداي قۋلىققا بارىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە ەكەنىن ەسكەرسەك، الەم تۇرماق ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىعىمىزدا دا باسەكەلەستىككە شىداي المايمىز. كۇندەلىكتى حالىق تۇتىناتىن تاۋار ءوندىرىسىنىڭ دامىماي وتىرعانىنا سوندا كىمدى ايىپتايمىز؟ اشتىقتا مالعا قاراعان قازاق وزەن، كولدەن بالىق اۋلامادى، ەگىن مەن كوكونىس وسىرمەدى، وزدەرىنىڭ ناداندىعىنان قىرىلدى دەيتىندەر از با؟ بۇل جەردە دە سونداي جاعداي عوي. دايىن تاۋاردى ءوزىمىز جاسادىق دەپ ءوز-وزىمىزدى الداعاننان الاياق كاسىپكەردەن باسقا كىمگە پايدا. جاڭا تەحنولوگيالارمەن باسەكەگە قابىلەتتى، ساپالى ءونىم وندىرەتىن، جەرىمىزدىڭ قازبا بايلىقتارى مەن قارجى سالاسىنا يە بولاتىن، ۇلتىنا جانى اشيتىن وتانشىل، مەملەكەتشىل كاسىپكەرلەردىڭ جاڭا لەگى "ۇلتتىق بۋرجۋازيا" قالىپتاسپايىنشا ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە قالا بەرمەكپىز.

تاريحي تامىرى تەرەڭ كەز كەلگەن ەلدە ۇلتتىق بۋرجۋازيا مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ىرگەتاسى بولىپ سانالادى. ولار، ءتىپتى، بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا ءىرى ساياسي-ەكونوميكالىق پوتەنسيالى ارقىلى شەشۋشى ءرول وينايدى. ەلدىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلتتان باستاۋ الاتىن وسى توپ، ۇلتتىڭ ەلدىڭ بەلگىلى كەزەڭىندە جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن ىقپالعا دا يە بولا الادى. كەزىندە قازاق دالاسىنداعى ءىرى فەودالدار رۋ-تايپانىڭ قورعانى بولۋ ارقىلى، ۇلتتىڭ ۇيىتقى كۇشىنە اينالدى. ال 300 جىل جالعاسقان وتارلىق ەزگىدەن ەندى عانا ەڭسەسىن كوتەرگەن قازاقستاندا ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قابىرعاسى بيىك قالانىپ، باعىتى ايقىندالىپ ۇلگەردى دەۋگە بولا ما؟ جالپى، قازاقتا ۇلتتىق بۋرجۋازيا بار ما؟ 

 «جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ، تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكەمەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى»، - دەپ كورسەتىلگەن ەكەن.

الاش كوسەمi جەردi جەكەمەنشiككە بەرۋگە ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولىپ، قاۋىمداستىق مەنشiككە بەرiلۋiن قولدادى. ونىڭ سىرىن «بiزدiڭ قازاق جەردi مەنشiكتi قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشi مۇجىققا ساتىپ، بiراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدi!» دەپ ءتۇسiندiردi. 

جالپى قازاق قاۋىمىندا جەردىڭ جەكە مەنشىگى بولماعان. ونى ءبىز قازاقتىڭ رەسەي يمپەرياسىنا بوداندىققا تۇسكەنگە دەيىنگى تاريحىنان، ءداستۇرى مەن تۇرمىس داعدىسىنان كورە الامىز.

ەلدىڭ باسشىسى حانى، قاعانى، ءبيى، رۋ باسى  - مەن باسقالارىڭنان جوعارىمىن، بيىكپىن دەمەيدى، كەرىسىنشە ەلدىڭ كەز-كەلگەن ازاماتى، ادامىمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسىپ، ونى قابىلداپ ماسەلەسىن ءادىل شەشەتىن. حالىق تا سوعان وراي ونى قۇرمەتتەپ، باستارىنا كوتەرەتىن، وسىنداي باسشىمىز بار دەپ  سونىڭ ايتقانىن، شەشىمدەرىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، بىرلىكتەرىن بەكەمدەپ، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولاتىن. كوشپەلى قوعامداعى كەز-كەلگەن رۋ باسى، ءبيى، باتىرى، بايى وزدەرىنىڭ قانداستارىمەن، اتالاستارىمەن، رۋلاستارىمەن، تايپالاستارىمەن، بارشا ۇلتىمەن بىرگە ءبارىن دە تەڭ كورىپ استامسىماعان، ماستانباعان، پاڭدانباعان، ادىلەتسىزدىك، وزبىرلىق، الىمجەتتىلىك جاساماعان، ونىڭ مىنانداي سەبەپتەرى بار. ءبىرىنشى ءبىر اۋىلدا، ايماقتا ءبىر رۋدىڭ، اتانىڭ ۇرپاقتارى توپتاسىپ ءومىر كەشەدى. بار اۋىلداسى ءبىر اتانىڭ بالالارى، قالايشا ولارعا وزبىرلىق جاساماق، ءبارى ءوز تۋىسى، ءبىر داستارحاننان اس ءىشىپ جاسى ۇلكەنىن تىڭداپ، ءاردايىم كەڭەسىپ وتىرعان. قانداسىنا باسقا ۇلتتىڭ، باسقا تايپانىڭ، قالا بەردى باسقا اتانىڭ تەپكىسىنە بەرمەگەن. باسى داۋعا قالسا ءبارى بىرگە جاۋاپ بەرگەن، باسىنا ءىس تۇسسە ءبارى بىرگە كوتەرگەن. سوندىقتان دا رۋ مۇشەلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە جوعارى بولعان. ءوزى بايقاماي شالىس باسپاۋ ءۇشىن، قانداستارىنىڭ باسىن داۋعا، بارشا اعايىنىن جاۋعا قالدىرماۋ ءۇشىن ءار قايسىسى وزدەرىنىڭ سوزىنە، ىسىنە، بارىنشا قاتتى ءمان بەرگەن. ءسان سالتاناتىن اسىرۋعا تىرىسقان. استىنداعى اتى، ۇستىندەگى كيىمى، باسىنداعى ءۇيى كەلىستى كەربەز بولۋعا بارىن سالعان. ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن وسى. ءبىر اۋىلدا ءبىر اتانىڭ بالالارى قالايشا ءبىر بىرىنە جالشى بولادى. بىرەۋى اۋزىنان اق مايى اعىپ وتىرعاندا ەكىنشىسى اش وتىرمايدى عوي. وسىنىڭ نەگىزى جەردە جاتىر. بىرىنشىدەن جەر قازاق قوعامىندا جەكەمەنشىككە بەرىلمەگەن. جەر رۋدىكى، تايپانىكى. جەر ورتاق بولعاندىقتان رۋ باسى، بايى اتالاستارىنا تاۋەلدى. مال بالەنشەنىكى دەپ اتالعانمەن رۋلاستارىنىڭ قاجەتىنە جاراتىلادى.  

ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋدا بولاشاقتاعى باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ بولماق. الەمدەگى ازىق-تۇلىك پەن اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىس ارتىپ كەلەدى. الەمدە 9 ورىن الاتىن جەرىمىزدى ۇقىپتى پايدالانا بىلسەك ىشكى سۇرانىسپەن قاتار الەمدىك نارىققا استىق تۇرلەرى مەن مال شارۋاشىلىعىنان   الىناتىن ازىق-تۇلىكپەن،  شيكىزاتتان الىناتىن ساپالى تاۋارلار ۇسىناتىن بولامىز.

ءا.بوكەيحاننىڭ «ەگىستىككە جوڭىشقا سالساڭ، بيداي جاقسى وسەدى»،- دەگەن ماقالاسىندا ەڭ باستى بايلىق جەر قۇنارلىلىعىن ساقتاۋ ەكەندىگىن  ماسكەۋ گۋبەرنەسى، ۆولوكالام ويازىنداعى سول كەزدەگى جاعدايدى بايانداي كەلە، مال ب ا ق، ەگىن سال، ءادىس قىل، شەبەر بول، مەرگەن بول، ەڭبەككە، بىلىمگە جالىن. ەڭبەككە، بىلىمگە جالىنعان ەۋروپالىقتار – مىنە بەس ءجۇز جىل بولدى – جۇت، اشتىق جوق. «جاڭبىر جوق بولدى، ەگىن شىقپادى، قار قالىڭ بولدى، مۇز جاۋدى» دەپ ەل بوسپايدى. مال باقسا، ەگىن سالسا تىزگىنى وزىندە، «قۇداي» دەمەيدى. ەگىندە دە، مالدا دا قۇدايدىڭ جۇمىسى جوق. ەگىندى الام، مالدى جۇتقا، توپالاڭعا، قاسقىرعا بەرمەيمىن دەپ  بىلىمگە جالىنىپ ەۋروپالىق ەڭبەك قىلادى. ءتۇزۋ مىلدىقتى مەرگەندەي، قىران بۇركىتتى اڭشىداي قانجىعاسى قاندالادى، اۋزى مايلانادى.

قازاق كەدەيى، سەن قاشان وسى جولعا تۇسە الاسىڭ؟ ءبىر جەردى «قۇداي» دەپ جىرتا بەرگەن، و جەر توزعان، وتىرعان جەردى كوڭ، قوردا توگىپ جاڭارتاتىن مۇجىقتا قوردا جوق. قوردا نەگە جوق؟ – مۇجىقتا مال جوق دەي كەلە ولاردىڭ جوڭىشقا ەگۋى ارقىلى جەردى تىڭايتۋى ارقاسىندا مول ەگىن الىپ وتىرعانىن جازادى. جانە تۇسىنىكتى تىلمەن بارىنشا انىقتاپ، جۇيەلى جەتكىزەدى.

سارىارقانىڭ كۇنگەيىندە ارىق تارتىپ، ەگىن ەكپەگەن وزەن مەن بۇلاق جوق. ءبىر تاقيا تارى سالىپ، ونى قاۋعا تارتىپ، قۇدىقتان سۋعارعان. قارقارالى ويازى شۇبارتاۋ ەلىندە  قازاق كوپ. وزەنگە توعان قازىپ ەگىن سالعان ەل وداقتاسىپ، وسى كۇنگى ساياسي تىلدە كاپەراتيپ (كووپەراتيۆ) بولىپ ءىس قىلىپ وتىر. وسىلاردى كاپەراتيپ جولىنا باستاپ ەگىن سالاتىن جابدىق، جاقسى تۇقىم بەرىپ، ينجەنەر جىبەرىپ توعانىن تۇزەتىپ، جوڭىشقا سالاتىن جولدى كورسەتىپ جىبەرەتىن ناركومزەم(ءنىڭ) جەر ءبولىمى بولۋى كەرەك. وزەندەگى ەگىنشىنى ايماق-ايماق قىلىپ ءبولىپ، توعانىن تۇزەپ، ديىرمەنىن سالىپ، جوڭىشقا سالعىزىپ ونەر كورسەتسە، قازاقتىڭ شارۋاسى تۇزەلىپ، قاسقا جولعا ءتۇسىپ جونەپ كەتەدى. اش وتىرعان ەل تىرشىلىكتەن تاياق جەپ، بۇرىنعى ۆولوكالام  مۇجىعىنشا قاڭعىپ كەتەدى. نە ءبىز جۇتادىق «اكەل» دەپ اۋىزىن اشىپ قاراپ وتىرادى. (قوسشى» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى №509 سانى)

ءاليحان بوكەيحاننىڭ وسى ماقالاسىنداعى كوتەرگەن ماسەلەنىڭ بۇگىنگى كۇندەگى شىنايى كورىنىسى، وتكەن جىلى ق ر پرەزيدەنتى، ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن تۇگەندەۋ جۇمىستارىنا بايلانىستىۇكىمەت وتىرىسىندا قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى ەكونوميكا تارابىندا ماڭىزدى باسىمدىلىققا يە بولىپ تابىلاتىنىن ەسكە سالدى. الايدا «جەر قاتىناستارىن ەسكىشە ءتيىمسىز رەتتەۋ جەردىڭ ءوندىرىس فاكتورى رەتىندەگى الەۋەتىن شەكتەيدى. جاقىندا عانا ورىن العان جەرلەردى تۇگەندەۋ جۇمىستارى 9 ميلليون گەكتار جەرىمىزدىڭ قولدانىلماي بوس جاتقانىن كورسەتتى. كۇللى الەمدە ازىق-تۇلىكتى قالاي وندىرۋگە بولاتىنى  ىزدەستىرىلۋدە، ال بىزدە 9 ميلليون گەكتار اينالىمنان شىعارىلىپ تاستالعان»،- دەگەندى ايتقان  پرەزيدەنت، ءىرى جەر پايدالانۋشىلار جەردى جالعا الادى. ال ونىڭ جەردى قالاي پايدالانىپ جاتقانىن، قۇنارلىلىقتى ساقتاي ما، جوق پا، جەردىڭ ونىمدىلىگى ۇلكەن بە، جوق پا، ونى ەشكىم قارامايدى. ول ءشوپ قورىعان يت سياقتى – العىسى كەلەدى، الادى، قالاي پايدالانارىن بىلمەيدى.وسىلايشا، قازاقستاننىڭ بارلىق شۇرايلى جەرلەرىن قاتاردان شىعارامىز، ول جەردەن الۋعا بولاتتىنىڭ ءبارىن الىپ الامىز، سوسىن سورعا اينالعان قۇنارسىز جەردىڭ ماسەلەسىن جىلى جابامىز»،- دەدى ەلباسى.

ونىمەن قوسا ۇزاق جىلعا جالعا بەرىلگەن جەرلەردىڭ ماقساتىنا ساي پايدالانىلماۋى ءجيى ۇشىرايدى. قالا ماڭىنداعى كوپتەگەن بوس جەرلەردى ۇلكەن كولەمدە الىپ الىپ ونى بولشەكتەپ تۇرعىن ءۇي سالۋ ماقساتىندا ساتىپ پايدا تابۋ تابىس كوزىنە اينالىپ وتىر. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعى بار 10 سوتىق جەرىن قالا ماڭىنان بوس جەردىڭ جوقتىعىنان الا-الماي وتىرعاندا كەيبىر ازاماتتاردىڭ مىڭداعان گەكتاردى اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنا دەپ الىپ تۇرعىن ءۇي قۇرلىسى ءۇشىن قىمبات باعاعا ساتۋ بەلەڭ العان قۇبىلىس.

پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا وراي قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن پەرەسەلەندەرگە بەرىپ جاتقاندا الاشورداشىلار «قازاقستاندا كەلىمسەكتەردى قونىستاندىراتىنداي ارتىق جەر تەلىمى جوق»، - دەپ عىلىمي تۇجىرىمداما جاساپ، دالەلدەپ بەرگەن بولاتىن.

«جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك» - دەدى.

ءا. بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما كيىم بولىپ كيىلۋى كەرەك»، - ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە تولىق قول جەتكىزۋ كەرەك.

ول بىرىنشىدەن وتاندىق ءوندىرىستى جولعا قويۋ. ەلباسى «وتىنى مەن ازىق-تۇلىگىن سىرتتان تاسيتىن مەملەكەت تاۋەلسىز مەملەكەت ەمەس»،- دەدى. 100 پايىز بولماسا دا 80 پايىز حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردى ءوز ىشىمىزدە ءوندىرۋ مىندەتى تۇر. بۇل ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ بىردەن-بىر كەپىلى بولماق. وتاندىق ءوندىرىستى دامىتاتىن كوپتەگەن باعدارلامالار بار. اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى بويىنشا ەگىن، ماقتا، كوكەنىس، مال شارۋاشىلىعى بويىنشا اسىل تۇقىمدى ءىرى قارا مالدارىن وسىرۋگە سۋبسيديا بەرىلىپ كەلەدى. يمپورتتى ايىرباستاۋ جونىندەگى وتاندىق كاسىپكەرلەردىڭ تاۋار ءوندىرىسىن جانداندىرۋعا پايىسسىز نەمەسە تومەن پايىزبەن نەسيەلەر، سالىقتىق جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى كەرەك. شيكىزاتقا عانا تاۋەلدى ەكونوميكانىڭ قيىن جاعدايىن بۇگىنگى تاڭدا كوز كورىپ وتىر. باستى باعىت ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ بولماق.

ءبىز سوڭعى ۋاقىتتا پوستيندۋستريالدى قوعام قۇرۋ مەن ەلدى ينوۆاسيالىق-يندۋستريالدى 5 جىلدىقتار شەڭبەرىندە ەكسپورتقا شىعاراتىن تاۋارلار وندىرىسىنە باعىتتالدى. نەگىزىنەن ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىعىمىزعا باعىتتالعان تۇتىنۋشىلىق-تاۋارلىق باعىتتىڭ باسىم باعىت دەپ تانىپ، وسىعان سايكەس قيمىلداۋىمىز كەرەك ەدى.

«الاشتىقتار جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرامىز»،- دەدى. ەشقانداي جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعى بولماسا دا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن عىلىمنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكاسى بارىنشا دامىعان مەملەكەت بولعانىن كورىپ وتىرمىز. جاپونيانىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىس ەكەنىن كورەگەندىكپەن كورە بىلگەن ءا.بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ سول كەزدەگى كوزقاراستارىن بۇگىنگى جاپونياعا قاراپ ايتۋعا بولادى.

    مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ليبەرالدى، دەموكراتيالىق، ەركىن نارىقتىق قاتىناستار مەن تولەرانتتىلىققا نەگىزدەلگەن قوعام قۇرىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋدى ماقساتى دەپ ءبىلدى.

«ءاليحان بوكەيحان جاپونداردىڭ ءتاجiريبەسiن ۇلگi ەتە وتىرىپ، قازاق ەلiن قىسقا ۋاقىتتىڭ iشiندە مادەنيەتi مەن ەكونوميكاسى وركەندەگەن الەمدەگi جەتەكشi مەملەكەتتەردiڭ قاتارىنا جەتكiزۋدi ويلادى. ونىڭ كامiل سەنiمiنشە، قازاق ەلiنiڭ دۇنيە ءجۇزiندەگi قۋاتتى اگروونەركاسiپتiك مەملەكەتكە اينالاتىنداي زور الەۋەتi بار. «قازاق» گازەتiندەگi ماقالاسىندا ول حالقىنا وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا كوشiپ، قولىنان كەلەتiن ەڭ جاقسى كاسiبi – مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدەن باستاۋدى ۇسىنادى: «ەۋروپادا شۆەيساريا جۇرتى جەرi تۇركiستان، التاي، الاتاۋداي عۇمىرىندا قار كەتپەيتiن بيiك تاۋ، مالعا جاقسى، ەگiنگە جامان، ادامى وتىرىقشى بولىپ قالادا وتىر، شارۋاسى مال باعۋ. جەر از بولعان سوڭ مالدىڭ باسىن ازايتىپ، سۇيەگiن اسىل قىلىپ مال باعىپ تiرشiلiك قىلىپ وتىر».

الاش كوسەمi قازاقتى ەگiن، مال شارۋاشىلىعىن جەدەل دامىتۋ ءۇشiن كووپەراتيۆكە بiرiگۋگە شاقىردى. وعان ۇلگi رەتiندە ءاليحان تاعى بiر ەۋروپا ەلiنiڭ ءۇزدiك ءتاجiريبەسiن كەلتiرەدi. 1924 جىلى «اق جول» گازەتiندە شىققان ماقالاسىندا «دانيا – ەۋروپاداعى كiشكەنە مەملەكەتتەردiڭ بiرi. جەرi بiزدiڭ قازاقتىڭ بiر ويازىنىڭ جەرiنەن از، ادامى – ورتاشا ەكi وبلىستىڭ ەلiندەي. دانيادا جالپى جۇرتتىڭ كۇنەلتكەنi – ەگiن سالۋ مەن مال باعۋ... جالپى ەلدiڭ بiلiمi مولدىعىنان، كاپەراتيپكە سۇيەنiپ iستەگەندiگiنەن بايلىق دانيا ەلiنە كۇيەدەي جاققان. بiزدiڭ رەسەي مۇجىعىنان دانيا مۇجىعى 19،5 ەسە باي. بiزدiڭ رەسەي مۇجىعى ولاق ەگiنشi، دانيا مۇجىعى شەبەر مالشى كەلەدi... بiزدiڭ قازاققا قازiرگi كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپ، جەرiن گۇلدەتەتiن سۋ، ەلگە قىزمەت قىلاتىن... ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرi يلەيتiن، ەت ساتاتىن، مال ءوسiرەتiن، ەگiن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك» دەپ جازدى.

ءاليحان ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ اۋىر ونەركاسiپ سالاسىن تۇرعىزىپ دامىتۋ قازاق ەلiندە جەرگiلiكتi ءوزiءن-وزi باسقارۋ جۇيەسi – زەمستۆونى ەنگiزۋ قاجەت دەپ سانادى: «سوقاسىز، شالعىسىز، ماشيناسىز قازاق بولمايدى. كوپ زەمستۆو قوسىلىپ، كۇرمەلiپ، سويۋز بولىپ زاۆود اشپاق. كەرەك-جاراقتى وسى زاۆودتا iستەتپەك».

«گاپ ەگiن سالعاندا، مال باققاندا عانا ەمەس: ەگiن سال، مال ب ا ق، كەن قاز، بiراق – شەبەر بول!» دەپ ۇندەدi سوڭىنا ەرگەن التى الاش حالقىن ءاليحان بوكەيحان. (سۇلتان حان اقق ۇلى، PhD، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى) وسىدان اسىرىپ نە ايتامىز.

مەنتاليتەتتەرى باتىستان گورى بىزگە جاقىن، شىعىستىڭ تەز قارقىنمەن دامىعان ەلدەرى ادام رەسۋرستارىن دامىتۋ مەن كومپانيانى جانە جالپى ەكونوميكانى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ جاڭا مەحانيزمدەرىن دايىنداۋدا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىن (ءتىل، ءداستۇر، مەنتاليتەت) كەڭىنەن پايدالانۋ ارقىلى قول جەتكىزدى. مىسالى، باتىستىڭ ينديۆيدۋاليزمىنە كەرەعار، شىعىس حالىقتارىنىڭ مەنتاليتەتىنە ءتان جاپونيانىڭ «Z تەورياسى» - كومپانيانى ۇجىمدىق باسقارۋ جۇيەسى الەمدەگى ەڭ ءتيىمدى ەكونوميكانى قالىپتاستىرىپ، ءوز ءالفاۆيتىن (يەروگليف) وزگەرتپەي، ونى قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنا تاراتۋ ارقىلى انا ءتىلىن پايدالانۋدىڭ قوعام دامۋىنداعى تالاسسىز ارتىقشىلىعىن  دالەلدەدى. ءار ادامعا شاققاندا ەڭبەك ونىمدىلىگى الەمدە الدىڭعى قاتارلى جاپونيانىڭ الەمدىك نارىقتاعى اۆتوموبيل ونەركاسىبى مەن ەلەكترونيكاداعى ۇلەسى وتىز پايىزداي، جاڭا تەحنولوگياداعى - 25 پايىز.

ءاليحان بوكەيحانوۆ ەلىمىزدىڭ  مال شارۋاشىلىعى جونىندە عىلىمي تۇجىرىمداما جاساپ، وسى سالانى وركەندەتۋدىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەيدى. (ماتەريالى پو ەكونوميچەسكومۋ وبسلەدوۆانيۋ رايونوۆ سيبيرسكوي جەلەزنوي دوروگي. جيۆوتنوۆودستۆ. ۆىپۋسك №1. وۆسيەۆودستۆو ۆ رايونە زاپودنوگو ۋچاستكا سيبيرسكوي جەلەزنوي دوروگي. تومسك. توۆاريچەستۆو «پەچاتنايا»)

    عاسىرلار بوي قالىپتاسقان ەلىمىزدەگى مال شارۋاشىلىعىن ءتيىمدى دامىتا ءبىلۋ ءبىزدىڭ ەلدىڭ بولاشاقتاعى باسىم باعىتى بولۋى ءتيىس. ءبىز ءداستۇرلى جولمان الەمدىك نارىققا ەكولوگيالىق جاعىنان تازا، ءقاۋىپسىز مال ونىمدەرىن ۇسىنامىز. دۇنيەجۇزىندەگى ازىق-تۇلىككە دەگەن سۇرانىس ارتا بەرەدى. ەلىمىزدىڭ وسى سالاداعى مۇمكىندىكتەرىنە وراي اگرارلىق سالانىڭ بولاشاقتا ەڭ جەتەكشى سالاعا اينالاتىنى كۇمانسىز.

    1896 جىلدان 1091 جىلدار ارالىعىندا ف.ا.ششەربينانىڭ باسقارۋىنداعى ەكسپەديسيا قۇرامىندا سەمەي، اقمولا، تورعاي ۋەزدەرىن ارالادى.

    وسى ەكسپەديسيادان كەيىنگى قورتىندى جازباسىندا وسى ايماقتىڭ ەكونوميكالىق جاعىن كوتەرۋدى قاراستىرادى. وندا اسىرەسە قارقارالى ۋەزىنىڭ شەتكى ايماعى شۋ وزەنىنىڭ ماڭى ەگىنشىلىك پەن ماقتا وسىرۋگە قولايلى ەكەنىن ايتىپ، جەرگىلىكتى جۇرت كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، ونىڭ جۇت بولعان جىلداردان كەيىنگى قيىن الەۋمەتتىك جاعدايىن باياندايدى. 1899 جىلى ءدال جۇت بولعان جىلدىڭ كوكتەم ايلارىندا وسى ەكسپەديسيا سول ايماقتان وتكەن.

(ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. 2 توم. سارىارقا. استانا، 2009.)

    نيچي دەنگي. سەمەي وبلىسىنداعى قىرعىز(قازاق) كاپيتالىنىڭ جۇمسالۋى جونىندە.

دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى 1895 جىلى باتىس – ءسىبىر بولىمشەسىنە 6000 ر پروسەنتسىز 12 جىلعا بەرىلدى. قىرعىزدار 2880 ر مينيمۋم 4 پروسەنتپەن ەسەپتەگەندە جوعالتتى. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. سەمەي ۋەزىندە 700 مىڭ قازاق بار. قازاق كاپيتالىنىڭ 50 مىڭى قىزدار گيمنازياسىن سالۋعا جۇمسالماق، ەرلەر گيمنازياسىندا بىرنەشە عانا قازاق بالاسى وقيدى. ەگەر ولاي بولسا ول نەگە كەرەك»،- دەپ ويىن قورىتادى.

بىزدە بيۋدجەت قارجىسىن ءتيىمدى پايدالانۋ بويىنشا ماسەلەلەر بار. جىلدا بولىنگەن قارجىنىڭ ءبىراز بولىگى يگەرىلمەي قالادى. ونىڭ ۇستىنە جەمقورلىقتىڭ كەسىرىنەن قاراجات تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتىر. قانشاما شەنەۋنىكتەر سوتتالىپ جاتقانىمەن ناتيجە از. بيلىك پەن بيزنەستىڭ بىرىگىپ كەتۋى ءبىزدىڭ ادىلەتتى تۇردە وركەندەۋىمىزگە كەدەرگى كەلتىرىپ كەلەدى. ال حالىق پەن بيلىك اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن بىر-بىرىنە دەگەن سەنىم جوق. بيزنەستەگىلەر بولسا قاراجاتتارىن شەت ەلدەرگە، وفشورلىق ايماقتارعا تىعىپ الەك. بۇل وسى ءۇش تاعاننىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سەنىمنىڭ جوقتىعى. سەنىم جوق جەردە ەلدىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىرلانا تۇسەدى.

الاش وردا پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ قابىلداعان قاۋلىسىندا الىم-سالىقتار تۋرالى بىلاي دەلىنەدى. (سيبيرسكيە ۆوپروسى جۋرنالى. №47-48، 1908 گ.)

الاش وردا پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنداعى ەكونوميكاعا بايلانىستى باسىم باعىتتار مەن سول كەزدەگى ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارى ايقىن دا ناقتى، ادىلەتتى تۇردە قاراستىرىلادى.

قازىنا اقشاسىن ورىنسىز جەرلەرگە جۇمساماي، تەك حالىق مۇقتاجدىقتارىنا جۇمسالسىن.

الىم-سالىقتار ءار ادامنىڭ تۇسىمىنە (كىرىسىنە)، داۋلەتىنە قاراي الىنسىن.

سىرىڭكە، كەروسين، شەكەر سەكىلدى حالىق تۇتىناتىن زاتتار ارزان بولسىن. قازىناعا اكسيز الىنسىن. اكسيز تاۋاردى كوپ قىمباتتاتپاسىن.

شەتەلدەن رۋسيا يمپەرياسىنا كەلەتىن حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار باج سالىعى ەسەبىنەن تىم قىمبات. پىشەن شاباتىن، ەگىن وراتىن، جەر جىرتاتىن، استىق باستىراتىن ماشينالار وتە قىمبات. باج سالىعى جوعارى بولعاندىقتان مۇسىلماندارعا كەرەكتى ءزامزام شاريف، ءتاسبيىق، جاينامازدار رەسەيگە از كەلۋدە. تاۋارلار ارزان بولۋى ءۇشىن باج سالىعى تومەن بولۋى ءلازىم.

جۇمىسشىلار ياعني ەڭبەك قاتىناسىن رەتتەۋ جايىندا «جۇمىسشىلارعا وزدەرى تىلەگەن كەڭشىلىك، ەركىنشىلىك بەرىلسىن. سونداي-اق ولاردى دۇنيەگە مۇقتاجدىق ەتپەيتىن، لايىقتى ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدار شىعارىلسىن.

بىلىمگە جالىنعان جۇرت ورمان باعىن قالاي قوريدى؟

قوڭىزدىڭ، شىبىننىڭ، كوبەلەكتىڭ بالاسى – جۇلدىز قۇرت ءشوپتىڭ بەتىنە، المانىڭ، ليموننىڭ، ورىكتىڭ گۇلىنە ءتۇسىپ، جاپىراعىن جەپ، باقتى، ورماندى گۇلدەتپەي، جىلعى وسىمىنەن قالدىرادى. شەگىرتكە تۇسكەن، ەگىندى، ورماندى جوق قىلىپ جىبەرەدى. شىبىن، كوبەلەك، قوڭىزدىڭ بالالارىنىڭ ءبىر جىلدا سولتۇستىك امەريكاعا كەلتىرىپ تۇرعان شىعىنى مىناداي:

شوپكە    160 ميلليون سومدىق،

بيدايعا  400  ميلليون سومدىق،

ماقتاعا  112 ميلليون سومدىق،

تەمەكىگە  10 ميلليون 600 مىڭ سومدىق،

باققا        54 ميلليون سومدىق،

قانتقا     10 ميلليون سومدىق،

حالىق اعاشىنا  2 ميلليون سومدىق،

ءارتۇرلى شوپكە  11 ميلليون 600 مىڭ سومدىق،

ەتكە، مايعا، تەرىگە   450 ميلليون سومدىق،

قازىنا اعاشىنا     200 ميلليون سومدىق (شىعىن)

جوعارىدا جازىلعان شارۋانىڭ ءبىر جىلعى كىرىسى 11 ميلليارد 106 ميلليون بولدى، وسىنىڭ جۇزدەن ونىنان باستاپ جارتىسىنا دەيىن قوڭىز، كوبەلەك، شەگىرتكە، شىبىن جەگەن شىعىن بولادى.

جەرگە سيمايتىن وسى شىعىننان امەريكا قالاي قۇتىلىپ وتىر؟ امەريكاعا ءبىر ليمون باققان ادام وزگە جەردەن ءبىر جاقسى تۇقىم ليمون اعاشىن الا كەلگەن. وسى اعاشتىڭ جاپىراعىندا، گۇلىندە، دانىندە ءبىر ءوزىن جايلايتىن، وسى اعاشتىڭ جاتىپ ىشەرى – بيت ەرە كەلىپ، كاليفورنياداعى ليمون اعاشىنا جۇت بولا كەتكەن. بۇرىن جىلىنا 80 مىڭ اربا ليمون ساتاتىن ايماق 6-اق ءجۇز اربا ساتاتىن بولىپ قالعان، جۇزدەن 7-اق قالعان. بۇل جۇتتان قالاي قۇتىلۋدى ىزدەگەن.

وسى سىندى الما اعاشىنا جانە ليمون اعاشىنا زيانكەستىك كەلتىرەتىن جاندىكتەردەن قۇتىلعان كوپتەگەن مىسالداردى دالەلگە كەلتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ تۇركىستاندا دا ب ا ق بار، وندا دا ورىك، مەيىز، المانى جەپ جۇتاتىن جاۋى بار. امەريكا ءادىسىن قىلىپ ونان قورعانعان ادام جوق. بۇل بىزدە ءبىلىم جوقتىعى دەي كەلىپ، وزىمىزدە دە وسىنداي شارالاردى جاساۋعا مۇمكىندىك بارىن ايتىپ، سىنعا الادى.  (قىر بالاسى. «اق جول» گازەتى، №499، 02.11.1924 جىل.تاشكەنت).

وسى ماقالادان تۇيەرىمىز جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرىپ، ينتەلەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ. بۇل ۇلتتىڭ سالت-داستۇرىمەن قابىسقان ءبىلىم مەن عىلىمدى جانە ەلىمىزدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ، كاپيتالعا اينالدىراتىن قوعام مەن تۇلعالار. ياعني ادام كاپيتالىن قالىپتاستىرۋ. ياعني 100-دەگەن  ميلليون توننا مۇناي مەن مەتال ءوندىرىپ،  ميلليونداعان توننا بيداي وندىرگەننەن دە پايدالىراق بولاتىن ستيۆ دجوبس، بيلل گەيتس، مارك سۋكەربەرگ سىندى ادامداردى تاربيەلەگەن ءتيىمدى ەمەس پە؟! بۇل زەردەلى ۇلت قالىپتاستىرۋداعى نەگىزگى ماقسات بولۋى ءتيىس. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كوپ بولىگى باي-قۋاتتى بولعاندا عانا ءوزىمىزدى تولىق تاۋەلسىز سەزىنەمىز. ەركىن ويلاي بىلەتىن، قارجىلىق تۇرعىدان تاۋەلسىز، شىعارماشىلىق، رۋحاني دەڭگەيى جوعارى ازاماتتار مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ ناعىز پاتريوتتارى بولا الادى.

الاش وردانىڭ جانە ونىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەكونوميكالىق ۇستانىمى بويىنشا حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز بولىپ تۇرۋى مەن ساياسي، الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ نەگىزى تىكەلەي ەكونوميكانىڭ جاعدايى مەن دۇرىس ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ىسكە اسۋىندا جاتقاندىعىن ۇنەمى كورسەتىپ وتىردى. سوندىقتان الاشتىقتاردىڭ ەكونوميكانى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتتىرۋىن كوزدەگەن سول كەزدەگى ساياساتى ءجۇز جىل وتسە دە ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويماي، كەرىسىنشە ۋاقىت وتە كەلە مۇنىڭ بىردەن-بىر دۇرىس جول ەكەنىنە قازىرگىدەي الەمدىك داعدارىس ورىن العان كەزدە  كوزىمىز جەتىپ وتىر.

ارداق  بەركىمباي.

جۋرناليست-زەرتتەۋشى.