بار قازاققا سەمەي توپىراعى ىستىق بولىپ كورىنەرى حاق. سەمەي ءوڭىرى دەگەندە كوز الدىمىزعا سول ولكەنىڭ توپىراعىنا كىندىك قانى تامعان ۇلى اقىن اباي قۇنانباي ۇلى ەلەستەيدى. سول سەبەپتى، بۇل قالانى قازاقتىڭ رۋحاني قاراشاڭىراعى دەپ تانيمىز. وسى وڭىردەن قانشاما تۋىندىلار جارىق كوردى، قانشاما عىلىمي ىزدەنىستەر قالىپتاستى. ءبىر ابايدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەمەس پە؟
ال، 2018 جىلى رۋحاني قاراشاڭىراعىمىزدا «سەميپالاتينسك» دەگەن اتاۋمەن قالانىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى تويلانباق. تويلاۋ ازىرلىگىنە جەرگىلىكتى بيلىك كىرىسىپ تە كەتتى. قالانىڭ مەرەيتويىنا قاتىستى باستامانى سەمەي قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى قايرات ميراشيەۆ كوتەردى. وسى مەرەيتويدىڭ تويلاۋىنا، جاي عانا تويلاۋىنا ەمەس، «سەميپالاتينسك قالاسىنا 300 جىل» دەگەن اتاۋمەن تويلانۋىنا قاتىستى بىرنەشە پىكىرلەر جارىسا جازىلدى. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اتالمىش مەرەيتويعا قازاق عالىمدارىنان گورى ورىس ۇلتىنىڭ بەلسەندىلەرى قاتىسادى ەكەن. «سەميپالاتينسك» بەكىنىسىن سالعان ورىس پاتشاسى جانە قالانىڭ تاريحى سول بەكىنىستەن باستالادى ەكەن-مىس. سول سەبەپتى، وسى اتاۋمەن تويلاۋدى ءجون كورىپتى جەرگىلىكتى بيلىك.
الايدا، بۇنىڭ ساياسي قاتەلىك، تاريحي بۇرمالاۋ ەكەنى ايدان انىق. قاستەرلى مەكەنىمىزگە 300 جىل ەمەس، 1100 نەمەسە 1190 جىل. ونى بىرنەشە عالىمدارىمىز دالەلدەپ تە بەرگەن.
وسى ماسەلەگە قاتىستى ساياساتتانۋشى ەرزات جەتىبايەۆ ءوز پىكىرىمەن ءبولىستى. پىكىرى تومەندەگىدەي:
سەمەي – مەنىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىمنىڭ، عىلىمي ىزدەنىستەرىمنىڭ قالىپتاسقان، وسىپ-ونەگەن جەرىم. سول ءۇشىن مەن بۇل قالانىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە بەي-جاي قاراي المايمىن. اسىرەسە، تاريحي قۇندىلىقتارى مەن دامۋ بولاشاعىنا. سول سەبەپتى دە، جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان «2018 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ 300 جىلدىعىن اتايمىز» دەپ ايتىلىپ جاتقان اقپاراتتار مەنى قاتتى الاڭداتادى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، بۇل تاريحى كونەدەن باستالاتىن قالا شەجىرەسىن قولدان شەكتەۋ. ەكىنشىدەن، وسى «300 جىلدىقتى» اتاعىسى كەلىپ وتىرعان اتقارۋشى بيلىكتىڭ ساياسي ساۋاتسىزدىعى مەن يدەولوگيالىق استارسىزدىعى. ولاي بولاتىنى، بۇل داتا رەسسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالىپ كەتكەن نوقتالى ساياساتىن ءالى باسىمىزدان سىپىرعان جوقپىز دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل قازاق ەلىن وتارلاۋ باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى سەكىلدى اسەر قالدىرادى.
ەلباسىمىز ن.نازاربايەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىندا «كەزىندەگى قالىپتاسقان دەرتتەردىڭ سىرتقى سيپاتىنان عانا ەمەس، نەگىزىنەن ارىلۋ كەرەك» – دەگەنى دە ەسكەرلىمەي وتىر. سەبەبى، قانداي دا ءبىر وتكەرەتىن شارالاردىڭ قوعام ساناسىنا وزىندىك اسەرى بولاتىندىعىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول يلەولوگيالىق اپاتقا الىپ كەلمەك. ياعني، اتقارۋشى بيلىك «300 جىلدىقتى» قولداۋ ارقىلى وزدەرى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ مانىسىنە ءمان بەرمەي كەلە جاتقاندىقتارىن پاش ەتىپ وتىر. ەلباسىنىڭ «قالىپتاسقان دەرتتىڭ نەگىزىنەن ارىلۋ كەرەك» دەگەنىن ەكەرسە، جەرگىلىكتى بيلىك باسقاداي شەشىم قابىلداسا كەرەك ەدى. مەرەيتويدىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ قانشالىقتى قيىن. قانشاما تاريحشىلارىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ جازبالارىنا سۇيەنىپ «سەمەيدىڭ 1000 جىلدىق تاريحى» دەپ قولعا السا كىم قارسى كەلەدى؟ بىر-ەكى “كرايەۆەد” «300 جىلدى» ۇسىندى ەكەن دەپ، جالپىقوعامدىق كوزقاراستى جىعىپ بەرۋگە بولمايدى. تارازعا – 2000 جىل، الماتىعا – 1000 جىل، تۇركىستانعا – 1500 جىل تولىپ وتىرعاندا سەمەي تاريحى نەگە 300 جىلمەن شەكتەلۋى كەرەك…
ول كەزىندە «رەسسەيگە دەيىن بۇل جەردە ەشقانداي مادەنيەت بولماعان» دەگەن كوزقاراستىڭ قالدىعى. قالدىقتى قايتا قاۋلاتپاۋ ءۇشىن مەرەكەلىك داتالارعا ساق بولۋىمىز قاجەت.
سوناۋ بالاسعۇننان باستاپ قانشاما تاريحشىلارىمىز سەمەيدى قيماقيا استاناسى بولعاندىعىن، ءتىپتى، 6 عاسىرلاردا جىبەك جولىنىڭ نەگىزگى ءبىر ارناسى بولعاندىعىن جازعان دەرەكتەر ازا ەمەس. بۇل دەرەكتەر جۇڭگو، اراپ، ەۆروپا عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە كەزدەسەدى. سول مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتارىپ ج. قاسىمبايەۆ، ج. ارتىقبايەۆ، م.كارىموۆ، ا.وماروۆ، ا.يسين، ا.ءجۇنىسحان ۇلى سىندى كوپتەگەن عالىمدارىمىز سەمەيدىڭ كونە قالا ەكەنىن جازعان تۋىندىلارى جەتكىلىكتى. جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى، كاسىبي مامانداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنۋ كەرەك دەپ ويلايمىن، ايتپەگەندە ولاردىڭ عۇزىرەتتىگىنە كۇمان تۋدىرۋ زاڭدىلىقتى قۇبىلىس.
سەمەيدىڭ تاريحىن قاتە ەسەپتەۋ ەل ساناسىن شۇبارلاۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى، بۇل پىكىر ءبىز تەك سۋمبە قالاسىنىڭ پايدا بولۋىن عانا ەسكەرىپ 1000 جىل دەگەن مەرزىمدى بەرىپ وتىرمىز. ەگەر دە ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق سەمەي قالاسىندا جانە ونىڭ اينالاسىندا، پالەوليت ءداۋىرىنىڭ قونىستارى بار ەكەنى ءمالىم، وعان كۋاگەر كوپتەگەن سول داۋىردەن ساقتالىپ كەلگەن تاريحي جادىگەرلەر.
مەن فيلوسوف، ساياساتتانۋشى رەتىندە «سەمەيدىڭ 300 جىلدىعى» دەگەن باستاما استارىندا يدەولوگيالىق ءقاۋىپ بار ەكەنىن، ونىڭ كەلەشەك ۇرپاق ساناسىنا زيان ەكەنىن اشىپ ايتقىم كەلەدى. ول ءبىزدىڭ ءوز جەرىمىزدىڭ الدىنداعى ازاماتتىق ءارى پاتريوتتىق جاۋاپكەرشىلىگىمىز. تاۋەلسىز ەل بولا وتىرىپ تاۋەلدىلىك نىشاندارى ورىن الىپ جاتسا قالاي قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا بولدادى. بۇل مەرەكەلىك داتا يدەولوگيالىق ماسەلە. سول سەبەپتى، 300 جىلدىقتىڭ ورىنىن 1000 جىلدىقپەن اۋىستىرىپ، قالا مەرەيتويىن «سەمەي تاريحىنىڭ 1000 جىلدىعى» دەپ ءبىر-اق اتاۋمەن قالدىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
Zheruyiq.kz سايتىنىڭ دەرەككوزىنە سۇيەنىپ جازىلعان اقپارات
