جاقىندا عانا «ازاتتىق» راديوسىندا «جوقشىلىقتاعى وتباسى ەلسىزدەگى يەن ۇيگە كىرىپ العان» دەگەن اتاۋمەن ماقالا جاريالانعان بولاتىن. وڭتۇستىكتىك وتباسى جايلى جازىلعان رەپورتاج وقىپ وتىرىپ، كوڭىلشەكتىككە سالىنباۋ مۇمكىن ەمەس. اتالمىش ماتەريال الەۋمەتتىك جەلىدە دە كەڭ تارالىپ، جۇرتتىڭ قىزۋ تالقىسىنا سالىنۋدا. فەيسبۋك قولدانۋشىسى ەرجان دوسمۇحامەدوۆتىڭ مىنا ءبىر جازباسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعىمىز كەلەدى:

«وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى، ءسىز جوعارى ديپلوماتيالىق قىزمەتتە جۇمىس اتقارعان ادامسىز. ادام قۇقىعى تۋرالى كونسەپسيا مەن حالىقارالىق اكتتەر جايلى جاقسى بىلەسىز دەپ ويلايمىن. مىنا ءبىر سۇمدىق رەپورتاج ءسىزدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە شوشىتپادى ما؟ جۇرەگىڭىز ەلجىرەمەدى مە؟ تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، كۇنىن ارەڭ كورىپ وتىرعان وسى بيشارا وتباسىعا كومەكتەسىڭىزشى. ولاردى قاعاز جيناتىپ، اۋرە-سالساڭعا سالۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق. سەبەبى جىلدار بويى جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر ءبىر قازاق وتباسىنىڭ قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقانىنا قۇر قاراپ وتىرعان، ولارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن ساۋساق ۇشىن دا قيمىلداتپاعان. بۇل 21 عاسىر ما الدە تاس ءداۋىرى مە؟ بانكتەن جەكە ەسەپشوتىن اشتىرتىڭىز: وتانداستارى ءۇشىن جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ جۇرەگى اۋىرماسا، قاراپايىم قازاقستاندىقتار ءوز قالتالارىنان قارجى بولۋگە دايىن.  ەلباسى وڭتۇستىك قازاق حالقىنىڭ التىن بەسىگى دەپ ايتاتىن وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ شەنەۋنىكتەرى ءۇشىن قاتتى ۇيالامىز».

«قامشى» اقپاراتتىق اگەنتتىگى «جوقشىلىقتاعى وتباسى ەلسىزدەگى يەن ۇيگە كىرىپ العان» دەگەن ماتەريالدى تولىق نۇسقاسىندا جاريالاپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادى.

«شىمكەنتتەن ەكى-ۇش كيلومەتر قاشىقتا، قاراۋسىز قويما ورتاسىندا تۇرعان 9 شارشى مەترلىك ۇيشىككە ەكىنشى توپ مۇگەدەگى تامارا سەيسەنوۆا ەكى نەمەرەسى جانە اياعى اۋىر كەلىنىمەن كىرىپ العان. ولار قاراۋسىز قالعان قويما اۋماعىنىڭ كىمدىكى ەكەنىن بىلمەيدى. وزدەرىن ەشكىم قۋماعانىنا شۇكىر ەتەدى. اكىمدىك ولارعا ايىنا 4660 تەڭگە بالالار جاردەماقىسى بەرىلەتىنىن ايتادى.

ازاتتىق ءتىلشىسى بۇل وتباسىنى شىمكەنتتەن ەكى-ۇش كيلومەتر قاشىقتا، دەندروساياباق ماڭىندا سەمەنت قورشاۋ ىشىندەگى قاراۋسىز قالعان قويمالار اۋماعىنان تاپتى. جۋرناليست بارعاندا قورشاۋدىڭ تەمىر قاقپاسى جابىق تۇردى، ءتىلشىنىڭ قورشاۋ ىشىنە تەسىكتەن وتۋىنە تۋرا كەلدى. اۋماعى 10 گەكتارداي يەن جەردە ابدەن توزىپ، قۇلاۋعا اينالعان، كەيبىرى جارتىلاي قۇلاعان قويمالار قالقايادى. ولاردىڭ ورتاسىندا تىرشىلىك بەلگىسى بار جالعىز سەمەنت ۇيشىك كوزگە شالىنادى. قورشاۋدان 500 مەتردەي جەردە تۇرعان ۇيشىكتىڭ كەزىندە قانداي قىزمەت اتقارعانى بەلگىسىز. شاعىن ەكەنىنە قاراپ، ەلەكتر ترانسفورماتورىنىڭ قالقاسى بولدى ما دەگەن وي كەلەدى.

سەمەنت ۇيشىكتىڭ كىرەبەرىس دالانى - 4 شارشى مەتر، اعاش، قاڭىلتىرمەن قالقالاپ جاسالعان ونىڭ جان-جاعى شۇرق تەسىك. سىرتتاعى جاۋىن تىرسىلى، جەلدىڭ گۋىلى ەستىلىپ تۇرادى.

ارى كىرگەندە وڭ جاقتاعى ەسكى ستولدا گاز پەش پەن ىدىس-اياق تۇر. جانىنداعى كىشكەنتاي جاشىككە ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىك سالىنعان. سول جاق بۇرىشقا دالادان جينالعان وتىن مەن اياقكيىمدەر قويىلعان.

بەس ادام كۇنەلتەتىن تامنىڭ كولەمى - 9 شارشى مەتر. ءۇي ىشىندە تەمىر پەش تۇر. پەش ۇستىنە ءجىپ كەرىلىپ، كيىمدەر ىلىنگەن. ەدەندە - ەسكى كىلەم، توردە - كورپە-جاستىق. قۇلازىعان قويما اۋماعىندا بۇلاردان باسقا ءتىرى جان تۇرمايدى. ەڭ جاقىن دەگەن ۇيلەردىڭ الىستان توبەلەرى عانا كورىنەدى. وعان جەتكەنشە ءبىر كيلومەتردەي ءجۇرۋ كەرەك.

«كەيدە جەرگە تاماق بولمايدى»

ونكولوگيا جانە تۋبەركۋلەز ديسپانسەرىندە تىركەۋدە تۇرعان 49 جاستاعى ەكىنشى توپ مۇگەدەگى تامارا سەيسەنوۆا «يەن جاتقان ءبۇل ۇيشىككە 2012 جىلى كىرگەندەرىن» ايتتى. ولاردىڭ ماقتارال اۋدانىنان شىمكەنتكە كوشىپ كەلگەندەرىنە 10 جىلدان اسقان. ءۇش ۇلى، ءبىر قىزى بار. «بالالارىمنىڭ ءبارى وتباسىلى، ءبارى پاتەر جالداپ تۇرادى. تۋبەركۋلەزدىڭ اشىق تۇرىمەن اۋىرعاندىقتان، بىرگە تۇرۋعا بولمايدى دەگەن. بىرگە تۇرماعاندا قايدا بارامىن، ۇلكەن بالامنىڭ قولىنا، وسىندا كەلدىم» دەيدى ول.

- باراتىن جەرىمىز بولماعان سوڭ وسىندا كىردىك. تۇرىپ جاتقانىمىزعا بەس جىل بولدى. وسىلارعا نان-پۇل بولسىن دەپ سۆالكادا (قوقىس پوليگونىن ايتادى – رەد.) جۇمىس ىستەيمىن. جاسىرىپ نەم بار، جۇرتتىڭ تاستاعان قوقىسىن قازىپ تەمىر، بوتەلكە تەرەمىن. اپتاسىنا ءۇي بەتىن بەس كۇن كورمەي تورت-بەس مىڭ تەڭگە تابامىن، - دەيدى تامارا سەيسەنوۆا كوزىنە جاس الىپ.

ول بەس كۇن قوقىس پوليگونىنداعى جۇمىسشىلارعا ارنالعان ورىندا جاتادى. مۇگەدەكتىگى ءۇشىن 35 مىڭ تەڭگەدەي (110 اقش دوللارىنان استام - رەد.) جاردەماقى الادى.

- كۇيەۋىم مەنينگيتتەن قايتىس بولدى. بالام جۇمىس ىزدەپ باسقا قالاعا كەتكەن. كەلىنىمنىڭ اياعى اۋىر. سول جاق كوكىرەگىمە ونكولوگتار وتا جاساپ، الىپ تاستاعان. جۇمىس ىستەمە، اۋىر كوتەرمە، ىستىققا جولاما دەگەن. امال جوق، جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، تۋبەركۋلەز جۇقتىردىم. مىنالارعا (نەمەرەلەرى مەن كەلىنىن ايتادى – رەد.) جۇعىپ كەتە مە دەپ كوبىنە دالادا جۇرەمىن. سوندا دا كەلىنىم مەن ۇلكەن نەمەرەمە جۇقتىرىپ الدىم، - دەيدى تامارا سەيسەنوۆا.

تامارا سەيسەنوۆا جۇمىسقا كەتكەندە، «كۇندەرى نە بولىپ جاتىر ەكەن» دەپ نەمەرەلەرىن ۋايىمدايتىنىن ايتادى. «شيەتتەي بالالار عوي. نە بولدى ەكەن دەپ الاڭدايمىن. كەيدە باسىم اۋىرىپ، اياعىمدى باسا الماي قالامىن. قۇلاپ قالمايىن دەپ ۋكول سالدىرامىن دا، قايتا جۇمىسقا شىعامىن» دەيدى ول.

- مۇنان قۋسا قايدا بارامىز؟ كىمدى پانالايمىز؟ كىمنەن كومەك سۇرايمىز؟ - دەگەن تامارا سەيسەنوۆا «ءبىر اي بۇرىن ءۇي كەزەگىنە تۇرعانىن، ونىڭ ءنومىرى ءالى شىقپاعانىن» ايتتى.

تامارا سەيسەنوۆانىڭ كەلىنى 24 جاستاعى ايمان اكماشتىڭ ازاتتىققا ايتۋىنشا، «كەيدە جەرگە تاماق بولماي قالادى». ونداي كەزدەردە دۇكەننەن قارىز الىپ امالدايدى. «سۋدى سىرتتان تاسىپ ىشەمىز. تاماق بولعاندا، ماكارون مەن كارتوشكا. ەتتى جىلىنا بىر-ەكى رەت جەيمىز. وندا دا بالالار ءيسى بار دەپ جەمەي قويادى» دەيدى ول.

- مۇندا بالام جاسقا تولعاندا كوشىپ كەلدىك. قىزىم وسىندا تۋدى. اياعىم اۋىر. دارىگەرلەر بۇل بالانىڭ دا جۇرەگى دۇرىس سوقپاي تۇر دەيدى. قاسىمىزدا ءۇي جوق. تۇندە يتتەر شۋلاعاندا قاتتى قورقامىز، - دەيدى ايمان.

ول «ءجيى السىرەي بەرەتىنىن، كەيدە قوعامدىق كولىككە مىنگەندە جۇرەگى اينىپ قۇلاپ قالاتىنىن» ايتادى.

- كۇيەۋىم جۇمىس ىزدەپ ۇنەمى باسقا قالاعا كەتىپ قالادى. ەنەمنىڭ تاپقان تابىسى مەن بالالار جاردەماقىسىن امالداپ وتىرمىز، - دەيدى ول.

ماماندار مالىمەتى

شىمكەنت قالاسىنداعى تۋبەركۋلەز ديسپانسەرى باس دارىگەرىنىڭ ورىنباسارى عالىمجان نۇرجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، 1968 جىلى تۋعان تامارا سەيسەنوۆادان «2012 جىلى تۋبەركۋلەزدىڭ اشىق ءتۇرى انىقتالعان». 2013 جىلى ناۋقاسقا ەم جاسالىپ، 2014 جىلى ديسپانسەرلىك ەسەپتەن شىعارىلعان.

- ول كىسىنىڭ قازىرگى جاعدايى، قايدا باردى، كىمگە قارالىپ، ەمدەلدى – ول جاعى بىزگە بەلگىسىز، - دەيدى ول.

شىمكەنت قالاسى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى گۇلدانا نۇرجانوۆا دا بۇل وتباسى تۋرالى حاباردار بولىپ شىقتى. ونىڭ ازاتتىق تىلشىسىنە ايتۋىنشا، ايمان اكماش كامەلەت جاسقا تولماعان ەكى بالاسى بولعاندىقتان، جالعىزىلىكتى انا سانالادى. ەكى بالاعا جاردەماقى تاعايىندالعان.

- ءار بالاعا ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە، ياعني ءبىر بالاعا ايىنا 2383 تەڭگە (8 دوللارعا جۋىق) تولەنەدى، - دەيدى گۇلدانا نۇرجانوۆا.

شەنەۋنىك سوزىنشە، بۇدان بولەك، بۇل وتباسىنىڭ «از قامتىلعان توپتارعا» بەرىلەتىن اتاۋلى كومەك الۋعا قۇقىعى بار. ونىڭ كولەمى وتباسىنداعى ءار ادامعا - 8391 تەڭگە (26 دوللار). گۇلدانا نۇرجانوۆا «ول ءۇشىن ايمان قۇجات جيناۋى كەرەك» دەيدى. ونىڭ سوزىنشە، «شىمكەنت قالاسىندا كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ (ايىنا 24 مىڭ 459 تەڭگە – رەد.) 40 پايىزىنا تەڭ كەدەيلىك شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ، اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك العاندار سانى - 2015 جىلى 191 وتباسى، ياعني 834 ادام؛ 2016 جىلى 178 وتباسى، ياعني 751 ادام بولعان». بيىل ونداي جاردەمدى 363 ادام العان. ماماندار جوقشىلىققا ۇرىنۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى جۇمىسسىزدىق ەكەنىن ايتادى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى (وقو) الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى ءنازيرا سەيدۋللايەۆانىڭ مالىمەتىنشە، از قامتىلعان ازاماتتار ءۇش ساناتقا بولىنەدى. ءبىرىنشىسى – تابىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن (24 مىڭ 459 تەڭگەدەن) تومەن، ەكىنشىسى – كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 60 پايىزىنا تەڭ ازىق-تۇلىك سەبەتىنەن تومەن، ءۇشىنشىسى – كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 40 پايىزىنا تەڭ كەدەيلىك شەگىندەگى ادامدار. ونىڭ سوزىنشە، وڭىردە كەدەيلىك شەگىندە ءومىر سۇرەتىن ادامدار سانى – 886. ولار اتاۋلى كومەك الادى.

2016 جىلى وقو-داعى كالەمەتكە تولماعان بالالارى بار 68 مىڭنان اسا وتباسى ءار بالاعا ايىنا 2 383 تەڭگە كولەمىندە جاردەماقى العان. سەيدۋللايەۆانىڭ سوزىنشە، وقو-دا بالا تۋۋ كورسەتكىشى جوعارى بولعاندىقتان، جاردەماقى الۋشىلار جىلدان جىلعا كوبەيىپ بارا جاتىر. مىسالى، 2016 جىلى 260 مىڭ بالاعا وسىنداي جاردەماقى تولەنگەن.

ازاتتىق ءتىلشىسىن شىعارىپ سالعان ايمان اكماش «ايى-كۇنىم جاقىنداپ قالدى. ول بالامدى قايدا سىيدىرارىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن» دەپ، جاپانداعى جالعىز ۇيدە قالا بەردى».