جاقىندا "جالىن" باسپاسىنان جاس قالامگەر الماس ءنۇسىپتىڭ "بارلاۋ" پروزا جيناعى جارىق كوردى. اتالمىش جيناقتان اۆتوردىڭ "ءبىر تۇتام" جانە "كەشىرىم" اتتى اڭگىمەلەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
– سەن ناعىز تالانتسىڭ! بۇل ءسوزسىز. ءتىلىڭ توگىلىپ تۇر. جازۋىڭا باس يەم. سەن... سەن... سەنى ءالى الەم مويىندايدى!
– سەن دە تالانتسىڭ! تالانتتى سازگەر! سەنىڭ اندەرىڭ ءالى اسپان استىن شارلايدى. سەن شىعار بيىك ءالى الدا!
ەكى ادام. ەكى جىگىت. سولاي دەگەنبىز. بىر-بىرىمىزگە رياسىز كوڭىلمەن جوعارى باعالاعانبىز. سوزىمىزدە كۇمان جوق ەدى. اسىرىپ ايتىپپىز. تالانت قايدا...
...وتىرىكشى بولىپ شىقتىق. ەكەۋمىز دە.
...بەكەر ىشتىك.
– مەنى تۇسىنەر سەن عاناسىڭ! – دەگەن تەلەفون تۇتقاسىنىڭ ار جاعىنداعى داۋىس. – ونەردى ۇعار، ءسوز تۇسىنەر، مەنىڭ ءسوزىمدى تۇسىنەر باستىڭ يەسى – سەن عاناسىڭ! مەن ءۇشىن سەنەن اسقان ورەلى كاللاسى بار جان جوق!
مىناداي سوزدەن كەيىن كەزدەسۋدەن باس تارتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
قالاعا كەلگەن العاشقى جىلدارى تانىسقانبىز. ورتا بويلى، ارىق جىگىت. ءبىراق ءوزىن اتان تۇيەدەي سەزىنەتىن بولۋى كەرەك. كەۋدەسى تىك. كۇتىم كورمەگەن، ارتقا قاراي ۇقىپسىز قايىرا سالعان شاشى مەن شارشاي قارايتىن كوزدەرى ءوز ورتاسىنان مۇلدە بولەك كەيىپ تانىتادى. ريزا ەمەس. ءبىر نارسەگە ريزا ەمەس. ءوزىن جۇرتتان ارتىق سەزىنەدى. ابىر-دابىردى شەتتەي تۇرىپ الىپ، شۋىلداقتاردىڭ توبەسىنەن اسىرا قاراپ تۇر. «ءاي، سەندەر دە!» دەيتىندەي. قيمىلى سامارقاۋ بولعانىمەن، باتىل. ويىنا كەلگەن ءىستى تىندىرماي تىنبايتىن ادامنىڭ سويى.
ۋ-شۋدان شەتتەۋ تۇرعام. مەنىڭ دە ءتۇر-تۇلعام وڭىپ تۇرماسا كەرەك. الگىنىڭ ار جاق، بەر جاعى. «بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى». الدىمەن كوزىمىز تۇيىسكەن. ەكى مارتە. كوپ ۇزاماي قاتار تۇردىق.
جايلاپ باسىپ قاسىما كەلدى. قول الىسىپ تۇرىپ، سىناي قاراعان. قىزمەتشىسىن تەرگەپ، تەكسەرىپ تۇرعانداي.
– تەمەكى تارتۋشى ما ەڭ؟ – العاشقى ءسوزى. ءۇي جۇمىسىن ورىنداماي كەلگەن وقۋشىعا ءمۇعالىم وسىلاي سويلەيتىن. ۇناپ تۇرعان جوق ماعان.
– ال؟
– بىلايىراق شىعىپ ورتەنىپ قايتايىق، وندا. – جاۋاپ كۇتپەستەن العا تۇسە بەرگەن.
ءتۇتىنىڭ ءتۇزۋ ۇشقىر، جاڭا، جارتىلاي تانىسىم شىلىمدى دا وڭدىرىپ شەكپەيتىن بولىپ شىقتى. سيرەك ءدام تاتادى دەمەسەڭ، بۇرقىراتىپ ۇستايدى دا تۇرادى. جارىتىپ ەشتەڭە ايتپادىق.
– ۇقساسپىز، ءا؟ –دەدى وزىمسىنە. – سەنىڭ دە مەنەن اسىپ تۇرعانىڭ شامالى. – ءۇنسىز بەتىنە قاراعام. كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. ارباسىپ تۇرار جايىم جوق دەگەن كەيىپتە. – حابارلاسىپ تۇرايىق – دەدى قىرىن قاراپ تۇرعان بويى. ءنومىر الماستىق. ۇسىنىس ايتاتىن – ول، باس يزەيتىن – مەن. – ىشكە كىرەيىك. داڭعازا بولسا دا بىزگە ارنالعان كەش قوي، اتاسىنا نالەت! قارماعىمىزعا بىردەڭە ءىلىنىپ قالار.
قارماعىنا نە ىلىندىرگەلى جۇرگەنىن قۇداي ءبىلسىن، تۇسىنىكسىز تانىسىم باستاپ ىشكە بەتتەدىك.
...ەندى مىنە، اراعا ەكى جىل سالىپ قوڭىراۋلاتىپ تۇر. ءنومىرى سول باياعى. بۇل جاعىنا ۇقىپتى بولىپ شىقتى. اڭ-تاڭ كەيىپتە تۇتقانى كوتەرگەم.
– ءاي، اززاممات! ايتتىم عوي ۇقساسپىز. سول بۇرىنعى ءنومىرىڭ. قايداسىڭ؟ جولىعۋ كەرەك. – ودان سوڭعى ايتقانى الگى.
كەزدەستىك. كولدەنەڭ ماسەلە قويماي-اق، ءوزى كەلگەن. ماعان ىڭعايلى جاقىن جەرگە. بەرەكەسىز بولسا دا، امان-ساۋلىق بىلىسكەن بولدىق.
– ءىشۋشى ما ەڭ؟
– ال؟
– ايتتىم عوي ۇقساسپىز! كەتتىك!
قالانىڭ قاق ورتاسى. ءبىز تۇرعان جەرگە ەڭ جاقىن ورنالاسقان مەيرامحاناعا ات باسىن تىرەدىك. قاق توردەگى بوس ورىنعا جايعاسىپ جاتىرمىز. بەرەكەسىز دوسىم ماعان انىقتاپ ءبىر قاراپ الدى دا:
– وففيسيانتكا! مۇندا كەلىڭىز! – قول بۇلعاپ شاقىرىپ الدى. – بىزگە، تاااك، قايسىسى؟ ەڭ اشتىسىن تارتايىق ا؟ اتاڭا نالەتتى! – داياشىعا قايتا بۇرىلىپ: – ەڭ اشتىسى جانە ەڭ قىمباتى. ءبىردىنى اكەلىڭىز! ...زاكۋسكا ما؟ ...ە مەيلى، سونى بەرە بەرىڭىز!
– ال، – دەدى، ءبارى دايىن بولعاندا. – تارتىپ جىبەرەيىك، اتاسىنا نالەت! ءسوز كەيىنگىسىندە بولا جاتار.
تارتىپ جىبەردىك. تارتىپ جىبەرۋ اپ-ساتتە ءۇش مارتە قايتالاندى. كوڭىلدىڭ كوتەرىلىپ، ءتىلدىڭ كۇرمەۋى شەشىلەر ءسات. بەرەكەسىز دوسىمنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «بۇل اتاڭا نالەتتىڭ» قولىنان كەلمەيتىنى جوق. قورقاقتان باتىر، شيراقتان بولبىر جاساپ شىعار قاسيەتى بار. «بۇل اتاڭا نالەتتىڭ» ارقاسىندا ساۋشىلىعىندا اۋزى-اۋزىنا جۇقپاس، ۇشقالاق نەمەلەردىڭ ءتىلىن جۇتىپ قويىپ، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىنعا اينالعانىن دا كورگەنبىز. كەرىسىنشە، تابيعاتىنان تۇيىق «ءبىز سياقتىلاردىڭ» ءبىر-اق ساتتە مىلجىڭعا اينالىپ، ىشتەگى قوقىر-قوقسىعىن سوزبەن اقتارار ءسوزۋار بالە دارەجەسىنە جەتكەنىنە دە كۋا بولعانبىز تالاي. «بۇل اتاڭا نالەتىڭ...». تاڭ ەمەس.
بەرەكەسىز دوسىمنىڭ بەرەكەسى كىرە باستادى. مەن دە توگىلتىپ وتىرمىن. ءبارى الگى... «اتاڭا نالەتتىڭ» ارقاسى.
– جازعاندارىڭدى وقىپ جۇرەم. وقىمىستى ەمەسپىن، ءبىراق سەنىڭ اتىڭ تۇرعان جەردى اينالىپ وتپەيمىن. العاشقى شيمايىڭنان بۇگىنگى شاتپاعىڭا دەيىن بەلگىلى ماعان. اداقتاپ شىققام...
– شاتپاق پەن شيماي؟ دۇرىس ەمەس! سەن تۇگىل ازۋىن ايعا بىلەگەن اتالارىڭنىڭ ءوزى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ وقيدى مەنىڭ شيماي مەن... الگى شاتپاعىمدى.
– سابىر باتىرەكەسى، سابىر! – العا ءسال ۇمسىنا، قوس الاقانىن ماعان قاراتا جوعارى كوتەردى. – شيماي-شاتپاعىڭ ايتۋعا تۇرمايتىن بولسا ءبىز بۇلاي وتىرماس ەك. وزىمسىنگەنىم ەدى. جازۋشىلار شامدانشاق كەلەدى دەۋشى ەدى، راس ەكەن! سەنىڭ شيمايلارىڭ تۋرالى شيمايلاردى دا وقىعام. الگى، اۋزىمەن اي اۋلاپ جۇرگەن اتالارىڭنىڭ سىزىپ جۇرگەنى. ماقتاۋىڭدى كەلىستىرىپتى. باياعىدا، ەستۋىم بويىنشا جاڭا شىعارمانى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، سىناپ جاتاتىن دەۋشى ەدى، ءقازىر ول كۇيىستەرىڭنەن دە جاڭىلىپسىڭدار. وزىمىزبەن جازۋشىلىق دەگەن ماماندىق جويىلا ما دەپ «قورقىپ» جۇرگەندە، كۇتپەگەن جەردەن سەن شىعا كەلىپ، تولقىعاننان قاعازعا جۇگىرىپ، قالامعا جۇگىنگەن عوي.
– جازۋشىلىق جويىلادى؟ وتتاپتى!
– سەن، تىڭداشى مەنى! ايتىپ الايىن. ادەبيەتىڭنىڭ جاعدايى بەلگىلى. كىم وقيدى؟ كىم وقىپ جاتىر؟ جازارمان جەتەدى. راس بولسا، جازۋدىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى شىرقاي وسكەن دەيدى. ايتقىشتار مەن جازعىشتارعا سەنسەڭ، سۇمدىق! ءبىراق... تىڭداشى ەندى، ءبىراق سونى وقيتىن وقىرمان قايدا؟ جازارمەن مەن وقىرمان. قايسىسى كوپ بولۋ كەرەك؟ ارينە، كەيىنگىسى. سەندەردىڭ ەڭبەكتەرىڭدى باعالايمىن. ءبىر ءوزى ەكى ءتۇرلى مىندەتتى قاتار اتقارادى. جازعىش تا ءوزى، وقىعىش تا ءوزى. ادەبي قاۋىمنىڭ ءوز اراسىنداعى جابىق جينالىس ىسپەتتى. كولدەنەڭ كوز دەگەن اتىمەن جوق.
– بۇل ۋاقىتشا نارسە! تاتىمسىز جۇبانىش پەن ارزان كوڭىل دەلبەۋدەن جالىعادى ءالى مىنا جۇرت! ادەبيەت كيەلى ۇعىم، باۋىرىم! مەيلى، ەل وقىماسىن! ءبىراق، قۇرمەتپەن قارايدى. قادىرلەيدى. قۇرمەتتىڭ كەمىمەگەنى ادامنىڭ ادەبيەتسىز، ءسوز ونەرىنسىز كۇن كەشە المايتىندىعى. كىتاپ وقۋ ەسكىلىكتىڭ ەلەسى بولىپ، جاڭالىقتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەتپەيدى. ەشقاشان! زامان جاڭارادى، ادەبيەت تە جاسارىپ وتىرادى. قايتالاپ ايتام، ادەبيەتسىز ادام كۇن كورە المايدى. جاڭالىققا جاپپاي ۇمتىلۋ ريەۆوليۋسيا، ءيا، توڭكەرىس كەزىندە دە بولعان. اقىرى نە بولدى؟ اسپان استىن استاڭ-كەستەڭ ەتتى. اداستى دا كەتتى. قازاق ەكەنىن قازاقشا ايتا المايتىن جاڭا قازاقتىڭ پايدا بولۋى دا جاڭالىق بولىپ پا؟ ءيا، جاڭالىق! ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن سۇمدىق. جاقسى جاڭالىق ەمەس. اكەڭنىڭ ابىرويسىز ولىممەن ولگەنىن ەستۋدەن دە اۋىر قاسىرەت. جاڭالىققا قۇمار شالا تۋعاندار وقىمادى ەكەن دەپ ادەبيەتتىڭ جانازاسىن شىعارۋ كەرەك پە؟ جوق، باۋىرىم! جازىلۋ كەرەك. جازۋ كەرەك! بۇل كۇن دە وتەدى... ءسوزىمدى بولمە! قويا تۇر ونىڭدى! ءىشۋ قاشپايدى ەشقايدا... تۋھ! نە ايتىپ جاتىر ەدىك؟ ا، ءيا، جازىلۋ كەرەك. عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى. ەرتەڭگە جەتەدى. كەيىنگى ۇرپاق وقيدى. تاريحتان ساباق الادى. ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىزدى جاسامايدى ولار. مىناداي زاماندا قالامىن تاستاماعان بىزگە سۇيىنەتىن بولادى. العىسپەن ەسكە الادى. دۇعاسىن باعىشتايدى. قۇدايدان كەيىن اۋزىنا الىپ، مەدەت، دارمەن تىلەيدى. ال، سەنىڭ اناۋ، جاڭا قازاقتارىڭ باسىنىڭ قايدا قالعانىن دا بىلمەي قالادى. ۇرپاعىنىڭ بەتىنە شىركەۋ. ءوزىڭ ويلاشى، بابام ساراڭ، ساسىق باي بولىپتى دەپ ماقتانا الار ما ەدىڭ؟ بۇل دا سول سياقتى. وتەدى ءبارى. تۇزەلەدى. ال، ماقۇل الىپ تاستايىق! قازاقتىڭ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن!
ازىرگە ءتىلىمىزدىڭ مۇكىسى جوق. الىپ تا وتىرمىز، اعىپ تا وتىرمىز. «شىركىن-اي!» – دەپ قويام ىشتەي. – وسى اڭگىمەلەردى قاز-قالپىندا جازىپ السا عوي. قانشاما شيكىزات. وڭدەمەي-اق، وزگەرتۋسىز كوشىرىپ شىقساڭ...
تاعى دا ءبىرازعا شاپسام كەرەك. ازداعان داۋمەن باستالعان ادەبيەت اينالاسىنداعى اڭگىمەنىڭ اياعى دوسىما اسەر ەتكەن. مەنى ءبىرجولا مويىنداپ، الدىمدا تىزە بۇككەن. مەنىڭ قۇرمەتىمە توست كوتەرۋدى ۇسىندى.
– ءسوز جوق! ءسوزىم جوق، باۋىرىم! نە بولارى بەلگىسىز كەلەر كۇن ءۇشىن ەڭبەكتەنۋ – تۇبىندە نە بار ەكەنى بەلگىسىز تۇڭعيىققا سۇڭگۋدەن دە اۋىر، قورقىنىشتى نارسە. سەن – تالانت!.. ءوزىڭ ايتقان ۇرپاقتىڭ اۋزىندا ماقتانىشپەن ايتىلاتىن بولادى ەسىمىڭ. سەن تۋرالى ءان جازام. ءسوزىڭ جەتپەسە دە، مەنىڭ ءانىم ارقىلى ءوزىڭ، ءىسىڭ جەتەدى ەرتەڭگە.
– بەۋ دە! قويا تۇر! مەنىڭ ءسوزىم جەتپەيتىن جەرگە سەنىڭ ءانىڭ قالاي جەتەدى؟ ۇرپاق كۇنى ەرتەڭ بۇگىندى مەنىڭ قالامىمنىڭ ىزىنەن تاني الماسا، سەنىڭ بىلدىر-باتپاعىڭنان نە ۇعادى؟
– بىلدىر-باتپاق ەمەس! ەستىمەي ءجۇرمىسىڭ؟ الماتىنىڭ... قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنە بارما، مەنىڭ ءانىم الدىڭنان شىعادى. كەرەڭ بولماساڭ مويىندا وسىنى!
– قايسى، اناۋ «سەزىم سىرى»، «ماحاببات وتى» دەگەندەر ما؟ ءسوزى دە، ءانى دە ءبىر-بىرىن قايتالايتىن؟ قازدىڭ بالاپانىنداي ۇقساس. مۇنداي اندەرمەن ەرتەڭگە قاي بەتىڭمەن بارماقسىڭ؟ كەزىندە ءبىر اي تىڭدالىپ، لەزدە ۇمىتىلعان ءاننىڭ اۆتورى ەكەن دەپ قاي قازاق باسىڭا شىراق جاعادى؟ – بۇل كەزدە مەن كۇشەيە باستاعام. بەرەكەسىز دوسىم جول باستاۋشىلىق قاسيەتىن جوعالتىپ العان.
– ءاي، ولاردى قويشى! – دەدى قولىن سىلتەپ. اڭداماي وسال تۇسىن باسقىزىپ العان، باسىلىپ قالىپتى. – كەزىندەگى كوستيتە سالعاندار عوي. ولاردى ايتىپ تۇرعام جوق، كەيىنگى جازىلعان پاتريوتتىق رۋحتاعى «مەن قازاقتىڭ بالاسى»، «قازاق جەرى»، «اتاجۇرت» نەمەسە جۇرت تەگىستەي جىلى قابىلداعان، ءانى دە، ءسوزى دە تىڭ باعىتتاعى «گۇل مەن جىر»، «ايالداماداعى ارۋ» دەگەن ماحاببات تۋرالى اندەر شە؟ الدى ەكى جىلدان استى، ەل اراسىندا ءالى ءجۇر.
– ءيا، سونىمەن قوسا «العا قازاقستان»، «ارمان قالا – استانا» دەگەن دىڭگىرلەكتەرىڭدى قوسىپ قوي.
– جوق، ولار دا اقىماقشىلىق. سەنىڭ ادەبيەتىڭدە دە ناۋقاندىق شىعارمالار دەگەن بولماپ پا ەدى؟ سول سەكىلدى دۇنيە عوي. بىزگە دە كۇن كورۋ كەرەك. الا دوربا ارقالاپ ەل كەزىپ كەت دەمەسەڭ، تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ.
– مۇمكىن. سانانى تۇرمىس بيلەيدى. اندەرىن قىمباتقا ساتاتىن بولىپتى دەپ ەستۋشى ەدىم، راس ەكەن. ءيا، وسىلاي كۇن كورىس قۋالاي بەرسەڭ بايلىققا دا جەتەرسىڭ. اتاق تا سەنىكى. ناۋقاننان ناۋقانعا دەيىن ءبىر ءان جازىپ، جەمىسىن جەپ وتكەن، تۇلكى زاماننىڭ العىر تازىسى دەپ ەسكە الادى بىزدەن سوڭعىلار.
– تىلدەرىڭ اشتى سەندەردىڭ. ايتقانىڭ ورىندى. ءبىراق، ماعان نەعىل دەيسىڭ؟ اشتان ءولۋىم كەرەك پە؟ كىم ماعان قول ۇشىن بەرەتىن؟ ناۋقاندىق شىعارمانىڭ ءبىر ناۋقاننان اسپايتىنىن بىلەم. ءبىراق، تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ قايتالاپ ايتام! – دەپ قويدى، «قايتالاپ ايتامعا» ەرەكشە ءمان بەرە. – بولاشاققا قارىن قامى ءۇشىن جازىلعان ءجۇز ءانىم ەمەس، ماڭگىلىك وشپەيتىن ءبىر ءانىم جەتسە بولدى. ۇرپاق ءبىزدىڭ زامانننىڭ اۋجايىن سەنىڭ جازۋىڭ ارقىلى تانىسا، – كەشىرەدى.
– ەرتەڭگى بۋىنعا اۋىر سالماق سالىپ وتىرسىڭ، باۋىرىم! پەندەشىلىگىڭ ءۇشىن ولار جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس ەمەس. ىڭىلداي سالعان دەدىڭ بە؟ ىڭىلداي سالما! كوستيتپە! ءان ءوندىرىستىڭ زاتى ەمەس. تاپسىرىسپەن كەسىپ-پىشە سالاتىن. ءان – ءسابي سياقتى. سەنىڭ پەرزەنتىڭ. قۇرساعىڭدا كوتەرمەسەڭ، تولعاتپاساڭ تۋمايدى. جان قينالماي جۇمىس بىتپەيدى. قينا ءوزىڭدى. تالانتىڭ بار. بىلەم... تىڭداپ جۇرەم. تابيعيلىق بار. سەن سونى جاساندىلىققا ايىرباستاماقسىڭ. اقىلىن التىنعا ساتقان ارسىزدان قاي جەرىڭ ارتىق؟ ءبىز ۇساقتاۋعا ءتيىس ەمەسپىز. زاماندى سىلتاۋراتپا! بۇدان وتكەن كەر كەزەڭدە دە قازاق ەلدىگىن جوعالتپاعان. بويىڭا دارىن قۇيعانى ءۇشىن ءتاڭىردىڭ عانا ەمەس، ۇرپاقتىڭ دا الدىندا جاۋاپتىسىڭ! شىق جەڭىلدىڭ استىنان. ءوز بولمىسىڭدى انىڭنەن تانيتىن بولسىن ەلىڭ. ۇرپاققا جۇك ارتپا! ارتىڭا ابيىرسىز ءىس قالدىرما! ەرتەڭ سەن ولگەن سوڭ، كەيىنگىلەر: «ولگەننىڭ ءبارى جاقسى. ارتىنان قالاي عانا جامان ءسوز ايتام؟!» دەپ قينالىپ جۇرمەسىن.
– ايتتىم عوي، مەنى تۇسىنەر جالعاز ادام – سەنسىڭ! – تومەن تۇقىرىپ الىپ، باسىن شايقاپ، تامسانىپ قويادى.
– باسقاسىندا شارۋام جوق، مەن بىلەتىن ءۇش-تورت ءانىڭ ءۇشىن، سەن ءۇشىن ىشەم مىنانى!
وسى باعىتپەن ءبىرازعا باردىق. داياشى «اتاڭا نالەتتىڭ» قىمباتىنا ءۇش رەت تاپسىرىس الدى. شاراپ اشىتاتىن جەمىستىڭ اعاشى ءۇش ماقۇلىقتىڭ قانىمەن سۋارىلىپتى-مىس. راس پا دەيمىن. ويدان شىعارىلسا دا ورىندى كەسىم. العاش تۇلكىنىڭ قانى دەيدى. ءبىز دە مىڭ قۇبىلدىق. ءالسىز بولسا دا ازۋىمىزدى كورسەتىپ، وسال تۇسىمىزدى جاسىرىپ، قۋلانىپ باقتىق. ماقتاعان بولىپ، ماقتامەن باۋىزدادىق. باۋىزدالىپ جاتىپ تا سايقالدىقتان تانبادىق. ەكىنشى كەزەڭ. ارىستاننىڭ قانى. اقىرا تۇرەگەلەر ءسات. تۇلكى داۋىرىندەگى شىدامنىڭ جارىلار تۇسى.
ابدەن بەل الىپ العان مەن، تيىسە سويلەپپىن. اڭگىمەنىڭ قايدان شىققانى بەلگىسىز. داۋسىمىز قاتتىلاۋ شىقسا كەرەك، بىردى-ەكىلى ادامنىڭ بىزگە قىجىرتا قاراعانى ەسىمدە.
– ...رەستوران ەمەس، مەيرامحانا!
– نە دەگەن ءا؟ تازا قازاقشا سويلەيسىڭ! – ابدەن بابىنا كەلگەن، شەگىنۋشى ما ەدى؟ ءوزىمدى كەكەتىپ تۇر. – پاتريوت بولسا سەندەي بولسىن! – كەڭكىلدەي كۇلگەن.
– ءيا. مەندەي بولسىن! قازاق بولسا – مەندەي بولسىن! سويلەيمىن. تازا قازاقشا. ورىسشا بىلمەگەنىمنەن ەمەس. مەن-مەن دەگەن كەز-كەلگەن ورىسىڭدى سوزدەن توسام. ورىستىڭ ادەبيەتىن تۇگەلگە جۋىق تۇگەسكەم. وزىمە، بىلەتىنىمە سەنەم. بىلىگىنە سەنگەن ادام كوپىرمە سوزگە ءۇيىر بولمايدى. ازداعان بىلگەنىن كورسەتۋگە تىرىسۋ تابيعاتىنا جات. ال، وسال تۇسىن بىلگەن ادام، سول جەرىن قىمتاپ باعادى. ساعان، سەن سياقتىلارعا جانىم اشيدى. بەيشارالار! سەن سەكىلدى اۋىلدىڭ قارا دومالاقتارىن ايتام، قالانىڭ بوز وكپەلەرىنىڭ الدىندا وزدەرىن قور سەزىنەدى. سەبەبى، كىرمە سياقتى. قالالىق بولىپ كورىنۋگە تىرىسادى. ورىسشا دىم بىلمەسە دە، بىلگەن قازاقشاسىن شۇبارلاپ بىتەدى. ءدال سەن سياقتى.
– مەن سياقتى؟
– ءيا، سەن سياقتى! مىنا سەن سياقتى. – ساۋساعىمدى بەزەپپىن. – شۇلدىرلەيدى دە جۇرەدى. ۇياتتى جەرىن جاپتىم دەپ ويلاپ، ءوز قولىمەن كورسەتىپ بەرگەنىن بىلمەي قالادى.
– ەي، جازۋشى-سىماق! جاي سويلە! دۇنيەنى تىرەپ تۇرعان سەن ەمەسسىڭ. سەنسىز دە قازاق ەل بولعان، سەنسىز دە ءجونىن تابادى.
– تاسىردىڭ ءسوزى انداعىڭ. ءوزىم مىنگەن كەمەنىڭ تاعدىرى – مەنىڭ تاعدىرىم. الاڭداماي تۇرا المايمىن. سەبەبى قازاقپىن! قازاقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن بويىما سىڭىرگەم. جورگەگىمنەن قانىقپىن. مۇڭىن تۇسىنە الام، سوندىقتان قايىسام. سەندەرگە جانىم اشيدى...
– ەي، قايتەدى مىناۋ؟ بالاقتاعى بيت باسقا شىعىپ...
قازاقتىڭ ادەبيەتىنە تيىسە سويلەگەندە بۇلك ەتپەگەن قانىم، جەكە باسىمدى قورلاي سويلەگەندە باسىما شاۋىپتى.
ورنىمنان تۇرىپ كەتسەم كەرەك. ول دا. العاش جاي عانا تەكە تىرەس. سوزبەن ۇعىسارلىق حالدەن ءوتىپ كەتكەلى قاي زامان؟! الدە مەن، الدە ول جاعادان الا تۇسكەن. ...ارى قاراي تۇسىنىكتى.
*****
باسىمىز سولق-سولق، بۋىنىمىز بىلق-سىلق. ايىقتىرعىشتا وياندىق. قاي ۋاقتا، قالاي كەلدىك ەسىمدە جوق. ەسىمدى ەندى جيىپ جاتىرمىن. ونىڭ ءوزى شالا-شارپى.
بۇل ءۇشىنشى كەزەڭ ەدى. جارتى تاۋلىك بۇرىن عانا قازاقتىڭ تاعدىرى ءۇشىن قايىسىپ وتىرعان كوزى اشىق، ءبىلىمدى، سابىرلى ازاماتتار قۇلقىنىنان ارعىعا باس قاتىرۋعا شاماسى كەلمەس شوشقاعا اينالىپپىز. قالتا تۇگەل قاعىلعان. ءناجىس ءيىستى جۇتىپ، ءالى قانشا جاتارىمىز بەلگىسىز. جارتى كۇن بۇرىن جارتى پاتشا ەدىك، ەندىگى ءتۇرىمىز مىناۋ، قايداعى ءبىر قاتارداعى جاۋىنگەرگە پەندە بولعان. ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي قىزىل كەڭىردەك بولعان قوس ماقۇلىق ءوز ورنىمىزدى ەندى تاۋىپپىز. اراقتىڭ ءتىلى عوي دەپ الدارقاتام ءوزىمدى. ونسىز دا قوس ۇندەمەس تۇندە ءوز مىندەتىن ارتىعىمەن اتقارعان ءتىل مەن جاققا دەمالىس بەرگەن. بىر-بىرىمىزگە ۇرلانا قاراپ قويامىز.
ىڭعايسىز-اق ەدى. كوڭىل كوكتەن تۇسكەن. جىگى تابىلسا جەرگە كىرەردەي. جان-دۇنيەم الاي-دۇلەي. وزىمە جانىم اشيدى. تاكاپپارلىعىنان ايىرىلىپ قالعان بەرەكەسىز دوسىمدى مۇسىركەيمىن. سۇيەككە تاڭبا بولار مىنا ءبىر «اتى جامان» جەردەن قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاعان بولام. العا تارتار اقتالارلىق سىلتاۋ جوق. ول سازگەرلىگىن، مەن جازۋشىلدىعىمدى كولدەنەڭ تارتامىز با؟ ءسوزى مەن اۋەنىن ولتىرمەۋ جولىندا قازاقتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن كۇرەسىپ، باس قاتىرىپ جۇرگەن جاندار ەكەنىمىزدى ايتامىز با؟ قاي بەتپەن؟! كىم سەنەدى؟
ول ءۇشىن دە ۇياتتى اتتاپ ءوتۋ كەرەك قوي. بۇل قيىن ەندى. كىمنىڭ شىدامى بۇرىن تاۋسىلادى؟ كىمنىڭ ءتىلى الدىمەن شىعادى؟ سوعان بايلانىستى. ازىرگە ەكەۋمىز دە سىر بەرەر ەمەسپىز. ءبىر ءمانىسى بولار دەپ ءۇن-تۇن جوق، جاتىرمىز.
«ۇقساسپىز!» – دەپ ەدى بەرەكەسىزىم. دۇرىس ايتقان ەكەن.
04.05.2011
الماتى، شاڭىراق-2.
كەشىرىم
– كۇنسۇلۋ ساعىمدى كەشىرىپتى!..
– كەشىرىپتى؟ – ىزالانا مىرس ەتتىم. – نەتكەن كەشىرىمدى جان بۇل كۇنسۇلۋىڭ؟ سالداقى!
«ەشتەن كەش جاقسى» دەيدى. ءبىراق كەشىگۋدىڭ دە ءجونى بولادى عوي. نەگە كەشىرەدى؟ ون جىلدان سوڭ نەسىنە كەشىرەدى؟ جانى اشىمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولعان. تابالاۋ ءۇشىن؟ ساۋداسى بىتكەن باياعى كۇيەۋىن كەلەمەج قىلۋ ما؟ ادام كەيىپتەن اجىراعان، توز-توزى شىققان بايىنىڭ قينالعانىنا ايىزى قانا قاراپ وتىرۋ ءۇشىن بە؟ الدە... ءتۇسىندى مە ەكەن؟ نەنى؟ كىناسىن. كۇناسىن. ول ەندى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى دە. سولاي ويلاۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. قاتەسىن تۇسىنگىش بولسا سونشاما ۋاقىت قايدا قالىپتى؟ ەندى كەلىپ...
كەشىرىپتى...
بۇرىن تاڭداناتىنمىن. باسىم، اقىلىم جەتپەيتىن. ال، مىناۋسى شالقامنان تۇسىرگەن. الاڭسىز سايراندى سالادى كەلىپ، سالادى كەلىپ. جەلىگى باسىلىپ، زاۋىعى تاراعان سوڭ مەيىرىمدى..، تفۋي، كىشىلىك تانىتا قويادى. وسىنشاما شۋ بولارداي، كەشىرىمگە ءزارۋ بولارداي جازىعى بار ما ەدى؟ كىنالاسۋعا تۇرمايتىن ءۇي ىشىلىك ۇساق-تۇيەك كيكىلجىڭ. وسىنداي ەدى دەپ اۋىزعا الىپ، العا تارتۋعا تۇرمايتىن ۇساق-تۇيەك بىردەڭە. جۇرت سولاي ايتادى.
ساعىم. سورلى ساعىم. وسىنشا دارمەنسىز بولارمىسىڭ؟! تومەن ەتەكتى اقىلسىز قاتىن ءۇشىن اسىل جارالعان ەركەك باسىڭدى كورگە تىعىپ. ادام تۇگىل بۇكىل دۇنيە تانىماستاي وزگەرەر ۋاقىتتان سوڭ دا كەشىردىڭ-اۋ ۇيالماي. نامىسسىز ەز!
...ساپ-ساپ. وقىرماندارىمنان كەشىرىم سۇرايمىن. ءوز كەيىپكەرلەرىمدى وسىنشا جەك كورەتىندەي، جەردەن الىپ كورگە سالارداي ءجونىم جوق ەدى. ايتسە دە، العاش ەستىگەندەگى كوڭىل-كۇي... سولاي دەگەم. اشۋلانعام. اقىلعا سالىپ، سالماقتاپ تۇرارلىق حالدە بولماعانىمدى تۇسىنۋگە تيىسسىزدەر. ەشكىمدى اياعام جوق.
ءبىراق، ماسەلە مەن ويلاعاننان مۇلدە باسقا بولىپ شىقتى.
*****
ساعىمدى بالا كۇنىمنەن بىلەم. مەنىڭ اعامنىڭ دوسى. كورشى اۋىلدان. ۇيىنە دە بارعام. بىزگە ءتىپتى ءجيى كەلەتىن. ۇزىن بويلى، يىقتى، اشاڭ ءجۇزدى سۇلۋ جىگىت. مىنەزى، مىنەزى قانداي ەدى! ەلگەزەك، جۇعىمدى، كىشىپەيىل... كەتە بەرەدى. مەنىڭ بالاڭ تۇسىنىگىم بەرگەن باعا ەمەس، ۇلكەندەردىڭ ءوزى سولاي دەيتىن. تالاي ەستىگەم. ماقتاۋعا ءسوز تاپپاي وتىرعانداي كورىنەتىن. البەتتە سىرتىنان عوي. ال، ول باردا... ول كەلگەندە ۇيدەگى جاعداي مارە-سارە مەرەكەگە ۇلاساتىنداي اسەر ەتەتىن. قىرىق جىل كورمەگەن تۋىسىڭ قىتايدان ورالسا ءدال بۇلاي قۋانباسسىڭ. بالا – مەن تۇگىل، اكە-شەشەمىز دە قوپاڭداسىپ قالادى. ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن سويلەيتىن جىگىت اتاسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانداي اردىڭ-گۇردىڭ كىرىپ كەلە جاتاتىن جىلۋلىق ارقالاپ. موينىنا اسىلا كەتەم. مەن – بالامىن، ول – ونىنشىدا وقيتىن ءتۇبىت يەك بوزبالا. سوندا دا ەركەلەيتىنمىن.
كەيىن وقۋ بىتىرگەن سوڭ، ەلدىڭ ءبارىن تاڭداندىرىپ اۋىلىنداعى مەكتەپكە جۇمىسقا تۇردى. قاتارداعى مۇعالىمدىك ەمەس، ۇلكەن، الدەقايدا ۇلكەن بولاشاق كۇتەتىن جۇرت اڭتارىلىپ قالعان. ال ءبىز... جالعىز شەشەسىنە قارايلاپ قانا كەلگەنىن ۇققانبىز ىشتەي. كوپ ۇزاماي ۇيلەندى. بۇل كەزدە قالالىق بولىپ كەتكەن اعام بار، اۋىلداعى اكە-شەشە، ءىنى-قارىنداس، ءۇي ءىشىمىز تۇگەل بارعان. مەنەن باسقاسى. تويىنا ارنايى كەلىپ شاقىرىپ كەتسە دە، بارا المادىم. الماتىدا ەدىم. مەكتەپتىڭ اتىنان جارىسقا قاتىسىپ. كادىمگىدەي رەنجىگەن. – «جىگىت بولدىڭ، مۇنداي جاعدايدى قالىس قالدىرماۋىڭ كەرەك قوي»، – دەگەن. «سەنى «قاينىمدى كورەم» دەپ سارىلا كۇتكەن جەڭگەڭ ءتىپتى كورمەستەي بولىپ وتىر»، – دەيدى.
جەڭگەمىزدى كوپ ۇزاماي كوردىك تە. بۇل كەزدە تۋعان جەڭگەم بار. ياعني، اعامنىڭ ايەلى. سولاردىڭ تويىنا كەلگەن. مەن ويلاعاننان دا ادەمى. سۇڭعاق. كىتاپتا سۋرەتتەلەتىن تالدىرماشتىڭ ناق ءوزى. قاتار جۇرسە ساعىمعا عانا جاراسارداي. تويىمىزعا كەلمەدى دەپ، كورمەستەي بولىپ جۇرگەنى ساعىمنىڭ جاي عانا ويدان شىعارعانى ەكەنىن بىلسەم دە، سىرتتاي جاقىن تارتىپ، ىشتەي جاقسى كورىپ جۇرگەم. باس الىپ قۇشاعىنا باسپاسا دا، «ااا، الگى قاينىم وسى ەكەن عوي»، – دەپ كۇلە تانىساتىنداي كورىنەتىن. ساعىم ارنايى شاقىرىپ تانىستىرعاندا بەتىمە نەمكەتتى قارادى دا، قويدى. تىم سالقىن ەكەن. جانە تاكاپپار. اينالاسىنا كەسىرلەنە، جەرىنە قارايتىنداي. قىلالىق قىز دەپ ەدى، اۋىلدىڭ اشىق-شاشىق تويحاناسىنداعى ابىر-سابىردى بويىنا شاق كورمەي تۇرعانى بايقالادى. ءبىر قىزىعى، ساعىم ايەلىنىڭ جانىندا الدەنەدەن قۋىستانىپ، قىسىلاتىنداي، الدەنەگە ابىرجيتىنداي كورىندى. باياعى سارت-سۇرت ءجۇرىس، اشىق-جارقىن مىنەزدىڭ ەلەسى دە قالماعان. بويىنا ۇيلەسپەيتىن كەرەعار مىنەز – بيازىلىق ءبىتىپتى. كۇلە سويلەپ، كىشىلىك تانىتىپ جاتسا دا، باياعىداي ءىشى-باۋىرىڭا ەنبەيدى. اڭقىلداق قالپىمەن ەلجىرەتپەيدى. الىستىقتى سەزىنگەم. سۇپ-سۋىق سۇلۋ جەڭگەم ساعىمدى تارتىپ الىپتى. مەنەن عانا ەمەس، بارىمىزدەن.
تويدىڭ سوڭىن الا ۇيلەنگەن ەكى جاستى ورتاعا الىپ، تاڭعا دەيىن بي بولاتىن. نەمەسە، كىلەڭ جاستار تويدى ءبىر ۇيدە جالعاستىراتىن. وعان كوبىنە كۇيەۋ جولداستىڭ ءۇيى تاڭدالادى. ياعني، سونىڭ مىندەتى. ءبىز جاقتا سونداي جازىلماعان زاڭ قالىپتاسقان. وعان دا قارامادى. قال دەپ قانشا قيىلسا دا يلىكپەپتى. جۇمىستارى بار. سىلتاۋ ەكەنىن، امالسىزدىق ەكەنىن كورىپ تۇر. سەبەبى... بەلگىلى. ءۇنسىز شىعارىپ سالدىق. نە ايتسا دا، ءسوزىنىڭ سوڭىن ايەلىنە ءبىر قاراپ، كۇمىلجىپ بارىپ اياقتايتىن ساعىمدى قوڭىلتاقسىپ قالىپ ەدىم. ءيا، بۇل باسقا ساعىم بولاتىن.
سوڭعى رەت سوندا كوردىم. حابار دا الىسپادىق. ايتسە دە، مۇلدە حابارسىز ەمەسپىن. ساعىمنىڭ اۋىلداستارىمەن ۇشىراسپاي تۇرمايسىڭ. ساعىمدى سۇرايمىن. «ە، ول ءجۇر عوي»، – دەيدى. ءقازىر تراكتوريست كورىنەدى. «گالستۋك تاعىپ شىكىرەيىپ، جيىرما مىڭ جالاقىمەن جارىماي جۇرگەنشە، ماي بولسام دا باي بولايىن»، – دەپتى. ءوزى ايتقانداي جاعدايى دا جامان ەمەس. داڭعاراداي ءۇي سالىپتى. جاقىندا ۇلدى بولىپتى. ءجون ەكەن دەسىپ، سىرتتاي تىلەكتەستىك بىلدىردىك تە، قويدىق. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ، ۇزىنقۇلاق اجىراسىپتى دەپ ءجۇردى. اركىم ءارقالاي قابىلداعان. بىرەۋلەر «اناداي ايەلدەن ايىرىلىپ جۇرگەن ەركەكتە دە ەس بار ما»، – دەپ، باس شايقاپ، بارماق تىستەپ تاۋسىلدى. بۇلاي دەپ، اڭداماي سويلەپ قالىپ جۇرگەندەر كوبىنە ەركەكتەر جاعى. «ايەلىڭ جىلانداي ىسقىرىنىپ تۇرسا كورەر ەدىم قالاي سويلەگەنىڭدى!» بۇل بۇرق ەتكەن اشۋىن ءبىر اۋىز سوزبەن توگىپ سالعان شارت ەتپە كەلىنشەكتەردىڭ ءلامى. «ەە، ەستى-اق بالا ەدى، ءبىر سەبەبى بولعان دا». نەگە دە بولسا سابىرمەن، جاناشىرلىقپەن قارايتىن كوپتى كورگەن كەمپىر-شال لەبىزىن وسىلاي ءبىلدىرىپ جاتتى. پىش-پىش، گۋ-گۋ... ال، مەن قۋانعام. دۇرىس بولعان ەكەن دەدىم. دۇرىس بولعان. ىشتەي عانا ايتقام. سىرتقا شىعارسام دا ەشكىم تاڭدانباس ەدى. كەرەك دەسەڭىز سەبەبىن دە سۇراماس ەدى. سەبەبى، سەبەبىن ءبارى بىلەتىن.
«ساعىم اجىراسىپتىدان» ەكى جىل وتكەندە ءبىز دە مەكتەپ بىتىردىك. قاڭقۋعا قاراعاندا الگى ساعىم ىشەتىن بولىپتى. باسى بوستان، ەندى باياعى قالىبىن تابار، جارقىلداپ ءجيى كەلىر تۇرار دەپ كۇتكەنمەن توبە كورسەتە قويماپ ەدى، – راس شىعار دەستىك. ول كەلمەدى دەپ رەنجىسەك، ءوزىمىز بارۋعا بولاتىن ەدى عوي. ساعىمدى ىزدەپ. ءبىراق... نە دەپ باراسىڭ؟ قۇتتى بولسىن ايتارلىقتاي...
ءۇي ىشىمىزبەن داستارقان باسىندا ءجيى ءسوز قىلاتىنبىز.
– سول كەلىن ءبىر كورگەننەن-اق ۇناماپ ەدى، ءبىر ءتۇرلى... – دەپ باستاپ كەلە جاتادى شەشەمىز.
– ءتايت ءارى! وسەگىڭدى بالا-شاعامەن ەمەس، ءوزىڭنىڭ كوك ەزۋ قاتىندارىڭمەن وتىرعاندا بىقسىت، – دەپ تىيىپ تاستايدى اكەمىز. ءبىراق، كوپ وتپەي: – جاپ-جاقسى بالا ەدى، وبال بولدى اكەڭ... – دەيدى شايىن كۇيىنە ۇرتتاپ.
– كەشە مىنا نۇرگۇل قىزىنىڭ ۇيىنە بارعان ەكەن، سول ايتىپ كەلدى، ساعىمىڭ داجە توقتاماي ىشەتىن بولىپتى دەپ...
كەيىن ۇمىتتىق. ساعىمدى مۇلدەم ەستەن شىعارماساق تا، ءوز قىزىعىمىز بەن قيىنشىلىعىمىز «باسقا جۇرت قالاي ەكەن؟» دەۋگە مۇرشا بەرمەي كەتكەندەي ەدى. اقىرى جولىم ءتۇستى. العاشقى كۋرستى ءتامامداپ، جازعى دەمالىستا اۋىلعا تارقام. قول بوس، قاراپ جاتپاي كورشى اۋىلعا تارتقام. ارنايى ساعىم ءۇشىن. كوزىممەن كورىپ قايتپاقپىن.
ەسىكتى باياعى سۇلۋ جەڭگەم اشتى. اڭ-تاڭمىن. «قايتادان قوسىلعان ەكەن عوي»، – دەيدى شاشىراڭقى ويىم.
– ساعىم تۇرمايدى بۇل ۇيدە. – تۇك ۇقسام بۇيىرماسىن.
– قالاي سوندا؟ ءسىز... بۇل ساعىمنىڭ ءۇيى ەمەس پە؟
– بۇل مەنىڭ ءۇيىم!
– سوندا... ساعىم قايدا؟
– مەن قايدان بىلەم؟ جاتقان شىعار ءبىر بۇرىشتا.
كۇمىلدىپ تۇرىپ قايدا تۇراتىنىن سۇرادىم.
– بىلمەيم!
زىرك ەتكەن داۋىسپەن سارت ەتكەن دىبىس قاتار شىقتى. «مايعا مالشىنىپ ءجۇرىپ سالعان ءۇيىن قاتىنىنا بەرگەن ەكەن عوي»، – دەيمىن كوز الدىمدا ەكپىندەي جابىلعان ەسىكە قاراپ تۇرىپ.
سۇراي-سۇراي مەككەگە دە... ساداعى كەتكىر ساعىمنىڭ ۇيىنە دە جەتتىم. اۋىلدىڭ ورتاسى بولسا دا، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستەن قالعان ۇڭىرەيگەن قوس بولمەلى قورجىن تام ەلسىزدە قالعانداي ۇرەيلەندىرەدى. شۇيكەدەي قارا كەمپىر قارسى الدى. ارەڭ تانىدىم. قولىنان ءدام تاتىپ ەم-اۋ ءبىر كەزدە. ەتتى-جەڭدى، اق بورىقتاي ساليقالى كىسى ەدى. ادام ءوستىپ تە توزعىندايدى ەكەن، كوزىڭ سەنبەيدى. ءجونىمدى بىلگەن سوڭ، كەمسەڭدەپ كەلىپ بەتىمنەن ءسۇيدى.
– ە، جارىعىم-اي، ساعىمدى ىزدەي قويارداي بۇل كىم دەسەم، ءوزىمىزدىڭ... كەل اينالايىن، تورلەت.
سىرتى سۇرقياداي سۇرىقسىز ءۇيدىڭ ءىشى جيناقى كورىندى. باياعى مولدىرەپ تۇرعان مۇلكى بولماسا دا، جوقتان بار قىلىپ، بارىنشا ۇقساتىپ باققانى بايقالادى. ەكى بولمەلى قورجىن ءۇيدىڭ تورگىسى جاتىن ءۇي بولسا كەرەك، كىرمەدىك. اس ءۇي عانا ەمەس باسقا شارۋالارعا دا ىڭعايلانىپ جابدىقتالعان كىرە بەرىس ويماقتاي بولمەگە تىزە بۇكتىك. قاق ورتاعا دوڭگەلەك ستول قويىلىپتى. مالداس قۇرىپ وتىرىپ اس ىشەتىن قازاقى داستارقان. سول جاق قابىرعاعا تورگە تىرەي قويىلعان ەسكى، شيقىلداق، تورلى تەمىر كەرەۋەت. جانە ىدىس-اياق سالۋعا ارنالعان سىرى كوشكەن شكافتىڭ بەتىنە اق ماتا جابىلىپتى. وڭ جاقتا كيىم ىلگىش مىندەتىن اتقاراتىن كولدەنەڭىنەن ۇزىنشاق اعاشقا جارتىلاي قاعىلعان شەگەلەر ءتىزىلىپتى. ول دا كولەمدى اق ماتامەن جابىلىپتى. تەك جيەكتەي قىزىل جىپپەن كومكەرىلگەن جانە ورتاسىنا شەڭبەرلەي كەستەلەنگەن ويۋعا ۇقساس تىگىسى بار. كىرە بەرىستە دوڭگەلەك تەمىر پەش. «مۇنداي پەشتەر جىلۋدى ۇزاق ساقتاي الماۋشى ەدى، قىستا ءقايتىپ ءجۇر ەكەن». ەدەنگە جەتكەن جەرىنە دەيىن كوك-سۇر پالاس، ارى قاراي جۇلمالانا توزعان الاشا توسەلىپتى. تورگە كورپە تاستادى دا، مەنى جايعاستىردى.
اھىلەپ-ۇھىلەپ ءجۇرىپ داستارقان جايدى. جايناتىپ جىبەرمەسە دە ءبىر قوناقتى ابىرويمەن شىعارىپ سالارلىق. نەتكەن كونبىس ادام. ولتىرمەي جۇرگەن دە «جالعىزىم قايتا تۇزەلەر» دەگەن ءۇمىت قوي. تاماعىمنان ءتۇيىر وتەر ەمەس، ايتسە دە، ازاپ-مەحناتتان وزگە تاتپاعان شۇيكە كەمپىردىڭ كوڭىلى ءۇشىن قاۋجاڭداعان بولام. اناۋ-مىناۋدى اڭگىمە قىلعان بولىپ، شۇڭكىلدەسىپ ءبىراز وتىردىق. ساعىمدى سۇرادىم.
– ...كەش باتقانشا كۇتسەڭ، كەلىپ قالار. جۇرگەن شىعار ءبىر جەردە. ءوزىڭ دە حاباردار سياقتىسىڭ. ءۇۋھ! – كەمسەڭدەپ كەتتى. – العاشىندا كوشەدە ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن كوزكورگەن اعايىن جاناشىرلىق تانىتىپ، ۇيگە اكەپ تاستايتىن. مەن دە نامىسقا باعىپ، ىزدەپ تاۋىپ الاتىنمىن. كەيىن ءبارىنىڭ كوزى ۇيرەنىپ الدى. كوشەدە جاتسا اتتاپ، جولىندا تۇرسا اينالىپ وتەدى. زىڭگىتتەي نەمەنى كوتەرۋگە شامام دا جوق، ولمەسە كەلەر دەپ وتىرمىز مىنە. الىس-جاقىنعا تابا قىلىپ قاراشى... ايتپەسە، قانداي ەدى جارىعىم. ايەلىم ءسويتتى دەپ... ەەھ، سورلىم-اي...
انىق-قانىعىن دا وسى كىسىدەن ەستىدىم. ساعىمدى ءبىر كورىپ كەتۋگە بەل بۋعام. ول كەلگەنشە...
– كەلىن تۇسىرگەندە ءماز بولىپ ەم. قۋانىشتى ەمەس، قارالى كۇن ەكەنىن قايدان بىلەيىن.
سوزىنە قاراعاندا، جالعىزى ءۇي بولىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي جەلپىنگەن انا بارىن سالىپ توي جاساپتى. توي وتەدى. كەلىنى كەسىرلىگىن كورسەتە قويماسا دا، كەربەزدىگى جان جەتكىسىز. تۇسكە دەيىن ۇيىقتايدى، – ءلام دەمەپتى. جاڭا وتاسقان جاستار، ەركىن بولسىن دەگەنى. ۋاقىت وتە ەس جيار دەگەن ءۇمىت. ءبىراق... ءبىر اي وتەدى – وزگەرىس جوق. ەكى اي وتەدى – باياعىداي. جارتى جىل – قاشان قاراسا دا كورەتىنى ايەلىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، زىر قاعىپ جۇرگەن ساعىم. وز-وزىنەن شارشاپ، اينالاسىنا ساز بەتتەنە قارايتىن، سىزدانا سويلەيتىن كۇنسۇلۋ. ۇلىم عانا ەمەس، مەن دە قاباعىنا قارايمىن. ءتىپتى، ىشتەي ىعىپ تۇراتىندايمىن. مۇنداي وكتەمدىككە قاشان، قالاي جەتىپ ءجۇر، ءالى باسىم جەتپەيدى. انە-مىنە تۇسىنەر، جونگە كەلەر دەگەن ەسەك دامەمەن جىل وتەدى. ەمىرەنە يىسكەپ، الدىنا الىپ الديلەپ وتىراتىن نەمەرەدەن حابار جوق. جانعا باتا باستاعانى دا وسى بولاتىن.
شىدامنىڭ دا شەگى بار. بىردە ەكەۋىن وتىرعىزىپ قويىپ اقىلىن ايتقان. تىم ارىدەن، ءوزى كەلىن بولىپ تۇسكەن كۇندەردەن باستاعان. «ءبىز دە جاس بولعانبىز. ويتەتىنبىز... سويتەتىنبىز... سودان جامان بولعان جەرىمىز كانى. ەلدىڭ ءسوزى وڭاي ەمەس اينالايىندار. وسەگىنە ءبىر ىلىنسەڭ قۇرىعانىڭ. كەلىن ەمەس، كەسىر دەپ قابىلدايدى. ەتەك-جەڭدەرىڭدى جيناڭدار، جەتەدى وسى جاتقاندارىڭ دا».
ۇزاق سويلەگەن. ەكەۋى دە ءۇنسىز تىڭدادى. ۇلى تومەن تۇقىرا بەرەدى. كەلىنىندە وزگەرىس جوق. كىرجيىپ وتىر. ءتىپتى، بىر-ەكى مارتە ىڭىرسي ەسىنەپ تە الدى. ايىلىن جيسا نەعىل دەيسىڭ.
– م... داا، – دەدى سوسىن جايباراقات. – مام، ەتو ۋجە داۆنو، سىزدەر كەلىن بولعان. ول باياعىدا عوي. ءقازىر ولاي ەمەس. جۇمىسىم جوق، ۇيىقتاماعان دا نە ىستەيم؟ قالادا تۇرايىق دەسەم، ساعىم كونبەدى.
ايتار ءسوز جوق ەكەن. قالماپتى. بۇرىن دا بىردەڭە دەۋگە بەتى اشىلىپ كەتەر، ءوزى ءتۇسىنسىن دەۋشى ەدى. بەكەر ەكەن. ۇلىنا قاراعان. بىردەڭە دەي مە دەگەن وي. باسىن سالبىراتىپ الىپ، سول وتىرىسىنان تانبايدى. شۇيكە كەمپىردىڭ جۇرەگى سۋىپ كەتىپ ەدى. كۇدەرىن ۇزگەن. ۇل وسىرسەم، كەلىن جۇمساسام دەگەن ارماننىڭ بىت-شىتى شىققان. ءبىر-اق ساتتە عايىپقا تايىپ كەتكەن ءۇمىت-ارماننىڭ كۇيىگى:
– اۋىلدى قيىنسىنىپ جۇرسەڭدەر، قالاعا بارىڭدار. وزدەرىڭمەن وزدەرىڭ. ەل ءىشى عوي، ءبىر جامان كەمپىردى ولتىرە قويماس، – دەگىزگەن.
– ساعىم كونبەيدى. مەن ايتقام.
– بالام، – دەگەن جاي عانا. – كەلىن دۇرىس ايتادى. جوندەرىڭدى تابىڭدار...
– جوق، ماما. ەشقايدا كەتپەيمىز سەنى تاستاپ. – سونى عانا ايتتى. كەسىپ ايتقان جوق. كۇنسۇلۋ جاققا جاۋتاڭعا جۋىق قاراي وتىرىپ، ءۇزىپ-ۇزىپ، كۇمىلجىپ ايتتى.
*****
سودان كەيىن-اق وڭبادىق، – دەيدى شۇيكە كەمپىر. – بالام مەكتەپتەن شىعىپ، تراكتور ساتىپ الدى. تابىستى جامان تاپپايتىن. ۇيدەگى ازعانتاي مالدى ساتىپ، ءوز جيعانى تاعى بار، جاڭا ءۇي سالدى. ءوزىڭ دە بارىپسىڭ عوي، سول ءۇي. وبالى قانە، شارۋاعا مىعىم-اق بولاتىن.
ۇيلەنگەن سوڭ ءۇشىنشى جىلدىڭ ءجۇزى اۋا نەمەرەلى بولدىم. باياعى – باياعى ما، جاتقاننىڭ كوكەسىن ەندى كوردىك. بالاعا سالقىن. ساعىم ەكەۋمىز قارايمىز. تۇندە جىلايدى، جۇباتاتىن سول، ەركەك باسىمەن. جايالىعىن جۋىپ-تازارتاتىن مەن. بۇل كەزدە كەلىن جۇمساۋ دەگەننىڭ ادىرا قالعانىن مويىنداعام. كەرىسىنشە. بۇيتە سالىڭىز، سۇيتە سالىڭىز. وكتەم. سىرىم ءۇشىن، – نەمەرەمنىڭ اتى، – ىستەيمىن ءبارىن. ەمىزۋ ءۇشىن، وندا دا ەمشەگى سىزداعاندا عانا قولىنا الادى. دەسە دە، باقىتتى ەكەم. باقىتتى بولاتىنمىن. شارشاعان-شالدىققانمەن كەيىس، رەنىشىم سول جاماندى ءبىر يىسكەگەننەن-اق ۇمىت بولاتىن. ...ەندى ول دا جوق، قارىس جەردە وتىرىپ قول جەتپەي...
...بۇل كەزدە ەشقانداي شارۋاعا ارالاسپايتىن بولعام. وزدەرى ءبىلسىن دەدىم. تىزگىن قولىنا ءبىرجولا تيگەن سوڭ، كەلىنىمە جان بىتەيىن دەدى. بۇرىن بىلمەي ءجۇرىپپىز، پىسىقتىڭ ناعىز ءوزى بولىپ شىقتى. ماگازيندە ءبارى بار، ساتىپ الا سالامىز دەپ، شايقاتىق ەتىپ وتىرعان جاڭعىز سيىردى سوعىمعا جىعىپ سالدىق. باسقا مال باياعى ءۇي سالعاندا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان. مەيىلدەرىڭ دەدىم. ارتىق مەحناتتان مەن دە قۇتىلىپ كورەيىن. دۇكەننىڭ ءسۇتى مەن مايى تاڭدايىما جۇقپاسا دا، شىداپ باقتىم. جۇرتتىڭ كەمپىرى كەلىن جۇمساۋشى ەدى، مەنى كەلىنىم جۇمسايدى. وعان دا كوندىم. كەيدە شاقىلداپ جاعامنان العانداي بولۋشى ەدى-اۋ. سونىڭ اقىلىمەن ۇيدەن شاعىن دۇكەن اشتىق. كورگەن دە شىعارسىڭ، داربازامەن قاتارلاسا سالىنعان ىسكلاد سول.
ءبىر كۇنى كەلىنىم ۇيدە جوقتا ءساليما كەمپىر كەلىپتى، كورشى ءبىزدىڭ. قارىزعا بىردەڭە الماق. بۇرىن سوڭدى ارالاسپاسام دا، پىسىقتىعىم ۇستاپ سۇراعانىن بەردىم. ەرىپ كەلگەن كىشكەنتايىنا دا ءتاتتى-پاتتى ۇستاتقام. كەلىن كەلە شۋ شىعارسىن. «ءوزىڭ تاۋىپ جاتپاعان سوڭ نەڭ بار قاقپاس، – دەي مە-اۋ، – ءوزىڭ تاۋىپ جاتپاعان سوڭ وتىرمايسىڭ با تىنىش. نە ولمەدىڭ، نە قويمادىڭ...» ەستىمەي جۇرگەن ءسوزىم ەمەس، ءۇنسىز جەڭىپ ۇيرەنگەم. سول ساتتە ۇستىنەن تۇسكەن. كىرە بەرىستە ءبارىن ەستىپ تۇرىپتى. ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي. شابىنىپ تۇرعان ايەلىن جاقتان وسىپ جىبەردى. «تاۋبە، – دەگەم ىشتەي. – ۇلىما ەس كىرىپتى، نامىسى بار ەكەن». قاتەلەسىپپىن. سول كۇنگە تاۋبە ەمەس، لاعىنەت ايتۋىم كەرەك ەكەن. بىتپەيتىن شۋ باستالدى دا كەتتى.
– و، جامان نەمە! تۇرىڭە قاراماي سەن دە مىنانى، – كوگەرە تۇرىپ يەگىمەن مەنى نۇسقاعان، – مىنا قاقپاستى – قولىن سىلتەي كورسەتتى، – قورعاي قالىپسىڭ عوي. كورسەتەيىن سەندەرگە. وسى شىداعانىم دا جەتەر، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەم.
جاڭا تۇسكەندە قازاقتىڭ ءسوزىنىڭ ءوزىن بۇزىپ ايتاتىن قىز ەدى، كەيىندەپ ماقالداتىپ تۇرىپ سويلەگەندە اۋزى-اۋزىنا جۇقپايتىن بولعان. بايىنان تاياق جەگەن قاتىن اسسا «كەتەممەن» قورقىتۋشى ەدى. ونىڭ ءوزىن جامان قاتىن دەپ مىسقىلدايتىنبىز. ال مىناۋ... مىقتى قاتىن بوپ شىقتى. كەتكەن قايدا، ءوزىمىزدى قۋىپ شىقتى. بالەنىڭ ءبارىن وقىپ تۋعان با، سوتتاستىق، – زاڭ سونىڭ جاعىندا، – جەڭىپ شىقتى. كەيىن ەستىدىم، سوتتاعىلارعا اقشا بەرگەن كورىنەدى.
ءبىز دە بۇلاي سورلى كەپكە تۇسپەي، بىردەڭەگە قول جەتكىزەر مە ەدىك، ساعىمىم باس تارتتى. بارىنەن. ۇيدەن دە، باسقادان دا. قايتا قوسىلارمىز دەپ ۇمىتتەنگەنى ەكەن عوي. باستاپقىدا اشۋمەن قول كوتەرسە دە، ارتىنان ولەردەي جالىندى. اياعىنا جىعىلۋعا بار ەدى. سۇيەدى ەكەن عوي بايعۇس. اناۋ يلىكپەدى. ءدىنى قاتتى ەكەن.
وسى ۇيگە كوشتىك سوقا باسىمىز سوپيىپ. تيگەنى بىرەن-ساران مۇلىك پەن كوك تراكتىر. قانشا ساعى سىنسا دا ەل قاتارلى تىرلىك كەشىپ جاتقان. ءبىراق، باياعى ەكپىن جوق. ەكى كۇننىڭ بىرىندە كوشكەن جۇرتىنا بارادى دا تۇرادى. ۇلىن كورگىسى كەلەدى دە. «كورسەتپەيدى ەكەن»، – دەپ پىش-پىشتايدى وسى جۇرت. ءوزى ءتىس جارعان ەمەس. شىداۋ قايدا، مەن دە بارعام. ەسىگىنەن اتتاتپادى.
– انا سۇمەلەك بالاڭ ەكەۋىڭ بۇلارىڭدى قويماساڭدار، سوتقا بەرەم!
سوتقا بەرەدى. اۋزىم ابدەن كۇيگەن، تۇرا قاشتىم. سىرتىمىزدان ەل-جۇرتتىڭ نە دەيتىنىن جاقسى بىلەم، ولمەگەن سوڭ كونەدى ەكەنسىڭ. دەي بەرسىن، ەل نە دەمەيدى... – دەپ جۇبانام عوي الگى... الگى كەلىن... ءتۇھ، كۇنسۇلۋ سايقال ايتادى دەيدى، «ساعىمدى تۇرمەدە شىرىتۋىمە بولاتىن ەدى، شەشەسىن ايادىم»، – دەپ. ءاي، ءتايىر-اي. كەڭ پەيىلدىلىك تانىتقانداعىسى.
سورلى بالام كۇن وتكەن سايىن ءمۇجىلىپ بار جاتتى كوز الدىمدا. سويلەمەيدى. كۇلمەيدى. كۇرسىنە بەرەدى. ۋاقىت وتە كەلە سەيىلەر دەگەن ءۇمىت ۇزىلە باستاعان. نە ىستەسە دە سۇيەگىنە ءىلىنىپ زورعا تۇرعانداي سالبىرايدى دا جۇرەدى. ءبىر جىلدان اسا وسىلاي ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى ءىشىپ كەلدى. ۋداي ماس. ەڭك-ەڭك جىلاپ ءجۇر.
– ماما، مەنىڭ نە كورىپ كەلگەنىمدى بىلەسىڭ بە؟ – دەپ قۇشاقتاي العان مەنى.
ماس قوي دەپ، ماس نە ايتپايدى دەپ تۇرسام دا سەبەبىن سۇرادىم.
– سۇمدىق... مەن ءولدىم، ماما. تۇسىنەسىڭ بە، ءتىرى ولىكپىن ەندى. ۋ-ۋ-ۋ... سورلى ماما...
وسىنشا جىلاي الادى ەكەن-اۋ ادام دا. كوز جاسى تارامدانىپ يەگىنە تومەن تامشىلاپ جاتىر. اقىرى، ەكى قولىن جايىپ، دارمەنى بىتكەندەي ەسىك جاقتاۋىمەن سىرعاناپ بوساعاعا سۇيەنىپ وتىرا كەتتى. مەلشيىپ ءبىراز وتىردى. سىرتقارى دۇنيەدەن بايلانىسىن ۇزگەندەي. شىر-پىر بوپ اينالىپ جۇرگەن مەنى كورمەيتىن دە، ەستىمەيتىن دە سياقتى.
– ماما، – دەپ كۇبىر ەتتى الدەن ۋاقىتتا. داۋسىندا ءدىرىل جوق ەدى. – مەن... ول... ال، ول... كەشىر ماما. ايتا المايمىن. كەشىر...
جاساۋراعان قىپ-قىزىل كوزى... بەتىمە قاراعان. ايانىشتى ەدى. كوز الدىمنان سول ءتۇرى كەتپەيدى ءالى كۇنگە.
...سودان تۇزەلمەدى. ءوزى ايتقانداي ءتىرى ءو... ەەھ. – جىلاپ وتىر ەكەن تاعى دا. – ءالى ءىشىپ ءجۇر. بەس جىل بولدى. سورلىم-اي.
ەگەر، باسىڭا ءتۇسىپ، وسىنداي اۋىر ءساتتىڭ كۋاسى بولا قالساڭ... قۇداي ساقتاسىن. ەشكىمنىڭ باسىنا تىلەمەيتىن جاعداي. ارتىق ازاپ جوق شىعار. جۇباتۋ كەرەك قوي. نە ايتام، قانداي ءسوز تابام كەيۋاناعا جۇبانىش بولارلىق؟ ءتىرى ولىك ۇل مەن ءبىر ۋىس بەيباق كەمپىر. تورىنەن كورى جۋىق. ەكەۋىنىڭ دە. ءبىر كەزدە توردە وتىرعان. ءوز كوزىممەن كورگەم. ەندى مىنە...
ءتور مەن كوردىڭ اراسى تىم ءتيىپ تۇرادى ەكەن-اۋ. ءتور مەن كور...
– بالامنان، ساعىمنىڭ ساۋ كەزىنەن قالعان ەستەلىك وسى-اق، – دەدى مەنى شىعارىپ سالۋعا سىرتقا شىققاندا، قاڭقاسى عانا قالعان توزعان كوك تەمىردى نۇسقاپ. – كەلىپ تۇر دەر ەدىم، مىناداي مولاعا قاي بەتىممەن شاقىرام. امان بول، اينالايىن. مەندەي باقىتسىز شەشەڭ مەن سورماڭداي اعاڭدى ەسكە الا جۇرسەڭ بولعانى. قانشا جۇرەرمىز دەيسىڭ ءبىز دە، از عانا... از قالدى بالام...
پىكىر قالدىرۋ