قازاق قىزىنىڭ ەتەك جەڭىن جيناپ، اۋرەتىن جابۋ ءۇشىن ورامال تاعۋى ۇلكەن ءبىر ماسەلەگە اينالدى. "بۇرىنعى قازاق قىزى مۇنداي كيىم كيمەگەن" دەپ ۇرانداتقان قازاق تۇندە ءتانىن ساۋدالايتىن قازاق قىزىنا ءدال وسىلاي الاڭداي قويمايدى. تۇنگى كوبەلەك اتانعان قازاق قىزدارىنىڭ سانى ازايماي كەرىسىنشە كوبەيۋى – وسىنىڭ دالەلى. شىنىمەن دە، قازاق قىزىنىڭ شەشىنۋى، ءتانىن، ار-نامىسىن ساۋداعا سالۋىنا قوي مىنەزدى مومىن قازاقتىڭ ەتى دە ۇيرەنگەلى قاشان؟! ءوز قىزىمىز اشىق-شاشىق جۇرگەن كەزدە  وزگەنىڭ قىزى اۋرەتىن جاپسا، «ارابتانىپ كەتكەن، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز بۇلاي كيىنبەگەن» دەپ تاپ ءبىر اتا-بابامىزدىڭ قاسىندا وتىرىپ شەجىرە جازعانداي سويلەيمىز-اۋ كەلىپ.

ءيا، ءبىزدىڭ تاريح تالاي رەت وزگەرىسكە ۇشىراپ، تالاي رەت تالاس-تارتىستار ورىن الدى. قازاق قىزى ورامال تاقتى ما، تاقپادى ما دەپ پىكىر ايتۋشىلاردىڭ ءوز دالەل، دەرەكتەرى دە جوق ەمەس. سوندىقتان بۇل پىكىردى باسقا جاعىنان الىپ قارايىقشى. قازىرگى قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا، ۇلتىن سۇيگەن ازاماتتاردىڭ كوبەيۋىنە، سونىمەن بىرگە جالپى قازاق قوعامىنا قايسىسى ءوز زالالىن تيگىزەدى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىكشى. سونىمەن ءبىر جاقتى پىكىر قالىپتاسپاس ءۇشىن ەكى تاراپتىڭ دا پايداسى مەن زيانىن ساراپتاپ كورەلىك.

ورانعان قىز. ءقازىر الەمدىك ءبىر تۇيىتكىلدى ماسەلەگە اينالعان حيدجاب پەن جات اعىم بولىپ سانالادى دەسەم، ەشكىم قارسى كەلە قويمايتىن شىعار. ءيا، مەن بۇل ەكى ۇعىمدى بىرگە قاراستىرۋدان گورى بولەك ايتۋدى ءجون كوردىم. "حيدجاب" دەگەن ءسوزدى ەستىگەن كەزدە شاشتارى تىكىرەيىپ، ۇلكەن جارىلىس بولاتىنداي قورقاتىن قازاقتاردى قوعامدا ءجيى بولماسا دا، اندا-ساندا كەزدەستىرىپ قالاتىنىمىز شىندىق. قازاقتاردىڭ كوبىسى حيدجاب دەگەن ارابتىڭ ءسوزى بولعاندىقتان دا جاتسىنىپ جۇرگەن سەكىلدى. الايدا قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ كوبىسى اراب تىلىنەن ەنگەنىن ەستەن شىعارۋعا دا بولمايدى.  قازىرگى كەزدە قازاقتىڭ ءتول سوزىندەي بولىپ كەتكەن قاراپايىم كىتاپ، ءمۇعالىم سەكىلدى سوزدەر اراب تىلىنەن ەنگەندىگىن جانە دە قازىرگى كەزدىڭ وزىندە وزگە تىلدەگى سوزدەر قازاقشا اۋدارىلماي، سول قالپىندا قولدانىپ جۇرگەندىگىمىزدى ەسكەرەتىن بولساق، بۇل قالىپتى جاعداي بولىپ سانالدى. ءبىراق "قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم" دەگەن قازاق ءوز ۇيىنە قوناق بولعان قىزىنىڭ اۋرەتىن جاباتىن حيدجاب اتتى كيىمدى كيگەنشە كىندىگىن اشىپ، سانىن جالتىراتىپ جۇرگەنىن قۇپ كورەدى. ورامالدى قىزداردىڭ بارلىعى بىردەي ءقاۋىپتى دەپ تە، ءتارتىپتى دەپ تە ايتا المايمىن. "ادام الاسى ىشىندە" دەمەكشى، ولاردىڭ بويىنان دا پەندەشىلىك، كەمشىلىكتەردى كورىپ جاتامىز. سوندىقتان بۇل دا – قالىپتى دۇنيە.

ورامالدى قىزدىڭ پايداسى سول – ولار ءوز اۋرەتىن جاۋىپ، بوتەن ەركەكتىڭ موينىنا اسىلمايدى. تاعى دا ەسكەرتە كەتەيىن، ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي دەپ ايتا المايتىنىمىز سەكىلدى ورامالدى قىزدار دا بىردەي ەمەس. سونىمەن بىرگە ولار اتا ءدىنىمىزدى دۇرىس ۇستانعان بولسا ۋاقىتشا جۇمىس، اقشادان گورى ءوز ۇرپاعىنىڭ تاربيەسى مەن وتباسىنا كوبىرەك كوڭىل بولەدى. ورامالدى قىزداردىڭ اراسىندا نەكەسىز بالا تۋدى دەگەندى مەن ءالى كۇنگە دەيىن ەستىگەن جوقپىن. ولار نەكەسىز بالا تۋمايدى دەپ ناقتى ايتا الماسام دا، ولاردىڭ سانى الدەقايدا از دەپ ايتا الامىن. سەبەبى ورانعان قىزدىڭ بىرەۋى نەكەسىز بالانى دۇنيەگە اكەلگەن بولسا، بۇل وقيعا حالىقتىڭ اراسىندا داۋ تۋعىزباي قويمايدى. ناقتى ايتاتىن بولساق، ولار قوقىسقا تاستالاتىن سابيلەردىڭ سانىن كوبەيتىپ وتىرعان جوق. بۇل دا قازىرگى زاماننىڭ، قازاق قوعامىنىڭ ۇلكەن ماسەلەسى بولىپ سانالادى. اۋرەتىن جاۋىپ، سۇق كوزدەردەن ساقتانعان قىزعا پيعىلى بۇزىق ەركەكتەردىڭ كوزى تۇسپەيدى. ناقتى ايتاتىن بولساق، زورلىق كورگەن قازاق قىزدارىنىڭ سانى كىشكەنە بولسا دا ازايادى. اۋرەتىنىڭ قامىن جەگەن قازاق قىزىنىڭ باستى پايداسى ۇلتىنىڭ نامىسىنا كىر كەلتىرۋدەن اۋلاق بولادى. ءوز قىزىمىزدىڭ نامىسى بيىك بولسا عانا ۇلتىمىزدىڭ نامىسى اياققا تاپتالماسى انىق.

ورانعان قىزداردىڭ زيانى سول جات اعىمداعىلاردى مىسالعا كەلتىرەمىز. ولار قازاقتىقتان باس تارتىپ، ءوز ۇلتىنان بەزىنەدى. ءيا، قاراپايىم ادامداردىڭ اراسىندا قوعامعا، ۇلتقا زيانىن تيگىزەتىندەر بولاتىنى سەكىلدى بۇل قالىپتى جاعداي. سوندىقتان ورامالمەن ەمەس، جات اعىمداعىلارمەن كۇرەسكەنىمىز ابزالىراق بولار ەدى. جات اعىم دەگەن كەزدە ساقالدىلار مەن حيدجابتاعىلاردى ەلەستەيتىندەر دە قوعامدا ءجيى كەزدەسەدى. ولاردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ ءۇشىن ساقال قوياتىن جىگىتتەر مەن ورامالدى قىزدار وزدەرىنىڭ اتا دىنىنەن اداسپاي، وزدەرىن قاراپايىم قوعامدىق ورىنداردا، وقۋدا دا، جۇمىستا دا ياعني، كەز كەلگەن جەردە وزدەرىن ءمىنسىز ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋ كەرەك سەكىلدى.

شەشىنگەن قىزدار. كىندىگى مەن سانىن اشقان قىزدار ءوزىنىڭ ءستيلىن زاماناۋيلىققا بالاسا دا، ولاردىڭ كيىمدەرى قازاقيلىققا جات دۇنيە. وسىنداي كەزدە ساقال مەن ورامالعا قارسى بولعان، قازاق دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەندەردى تاپپاي قالاتىنىمىز وكىنىشتى. ولاردىڭ ۇندەمەيتىن سەبەبى ءوز قىزدارى، قارىنداستارى نەمەسە اپكەلەرى اشىق-شاشىق كيىنەدى. ولاردىڭ باستارىن بۇعىپ، پىكىرتالاستان باستارىن الا قاشاتىنى دا سوندىقتان دەپ ويلايمىن. كۇندىز ساندارىن جالتىراتىپ، كىندىگىن جىلتىراتىپ جۇرگەندەردىڭ كوبىسى تۇندە ءتانىن ساۋداعا ساتىپ، قالتاسىنا جەڭىل جولمەن اقشانى سالىپ الاتىنى دا جالعان ەمەس. مەن بىردەن جالاڭاشتانعان قىزداردىڭ زيانىنان باستادىم، سەبەبى ولاردىڭ پايداسىنان زيانى كوبىرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءقازىر ءسابيدى قوقىستان نەمەسە اجەتحانادان ەمەس كوشەدەن تاۋىپ العانىمىزعا قۋاناتىن بولدىق.  اشىق-شاشىق، البا-جۇلبا كيىنەتىن قىزداردىڭ كوبىسى بالا-شاعاسى بار وتباسىن بۇزاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. بۇل جەردە ورامالدى قىزداردىڭ كەيبىر ەركەكتەرگە 2ء-شى ايەل بولىپ كۇيەۋگە شىعاتىنىن تىلگە تيەك ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى توقال مەن بايبىشە تاقىرىبى مۇلدەم باسقا ماسەلە.

ەندى بۇل قىزداردىڭ پايداسىن تەرىپ كورەيىك. اشىق كيىنگەن قىزدار جاي عانا ءسان قۋىپ، باتىسقا ەلىكتەگەن بولۋى دا مۇمكىن. ءيا، ارينە باتىسقا ەلىكتەۋدى «جاي عانا» دەۋگە كەلمەس، سويتسە دە، سانگە قۇمارتقان قىزداردى جامان دەۋگە دە بولمايدى. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولادى. سول سياقتى ولاردىڭ دا جاقسى جاعى بار شىعار. زامانعا قاراي كيىنۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن قىزدار جاڭالىققا، وزگەرىسكە قۇمار بولادى. ولار وزگە ءتىلدى جەتىك ءبىلىپ، ءبىلىم جاعىنان دەڭگەيى جوعارى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل جەردە ورامالدى قىزداردى دا ءبىلىمسىز دەۋگە بولمايدى. 

ەندى جوعارىداعىلارعا قاراپ ويلانىپ كورەيىكشى. بىزگە ءقازىر جاڭاشىلدىق تا كەرەك، ارينە. ءبىراق ءبىزدىڭ قازاق قوعامى سانگە قۇمارتىپ، وزگە ۇلتقا تۇرمىسقا شىققان قىزدان گورى، ءوز ابىرويىن ساقتاپ، ۇلتتىق بولمىستى جوعارى كوتەرەتىن قىزعا ءزارۋ. وسىندايدا ءبىز قايتسەك، ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالامىز دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسىنە ءمان بەرۋ بولىپ سانالاتىن سەكىلدى. ءبىزدىڭ قازاقتا «دالاعا شىقسام ءبارى قاپ، ۇيگە كەلسەم ءوز ايەلىم سۇلۋ» دەگەن استارلى ءسوز بار. بۇل ءسوز بۇرىنعى كەزدەگى قازاق ايەلدەرىنىڭ قالاي كيىنگەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. ەگەر دە كوشەدەگى قىزدارىمىز اۋرەتىن جاۋىپ، ابىرويىن ويلاپ جۇرەتىن بولسا، وزگە وتباسى شايقالمايدى، سابيلەر قوقىستان تابىلمايدى دەگەن ءسوزدى دالەلدەي تۇسەدى.  قازاق قىزى تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ سيمۆولى بولىپ قالىپتاساتىن بولسا، ەلىمىز كوپتەگەن سوراقىلىقتاردان ادا بولاتىن ەدى.

اسەل بولات قىزى