پرەزيدەنتتىڭ حالىققا ارناعان جولدا­ۋىن­دا ايتىلعان وتكىر ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەلىمىزدەگى شاعىن قالالاردى دامىتۋ. ەلباسى بۇل تۇيتكىلدى شەشۋدى ۇكىمەتكە تاپسىر­عان­نان كەيىن سالاعا ەداۋىر باسىم­دىق بە­ءرىلىپ، ءتيىستى شارالار قولعا الى­نا باستادى. وسىدان سوڭ ەلىمىزدىڭ شالعايدا جاتقان شاعىن قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە تىرشىلىك جاندانىپ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ باعىتىندا ءبىرقاتار شارالار قولعا الىندى.

ءقازىر بۇيىعى قالانىڭ بىرىنە اينالعان ارقالىق كەزىندە وبلىس ورتالىعى رەتىندە دۇركىرەپ تۇردى. الايدا، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى اۋمالى-توكپەلى ۋاقىتتا قالادان بەرەكە، جۇرتتان مازا قاشقان. قيىندىققا مويىماعان حالىق ەجەلگى اتاقونىسىن ءبىرجولا تاستاپ كەتپەي، كەرىسىنشە اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە بار كۇشىن سالدى. ءبىز مونوقالالار ءتىزىمىنىڭ باسىندا تۇرعان ارقالىقتىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىن بىلمەك بولىپ، قالا اكىمى بەرىك ءابدىعاليۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى سانداعان اۋىل، شاعىن قالالاردىڭ جاعدايى شاتقاياقتاپ كەتكەنى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى ءوزىڭىز باسشىلىق ەتەتىن ارقالىق قالاسى. كەشەگى ارقالىق پەن بۇگىنگى ارقالىقتى سالىستىرىپ كورسەك... – جالپى، ارقالىقتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ۇڭىلەتىن بولساق، بۇل شاھار 1950-1960 جىلدارى وسى جەردە بوكسيت كەن ورىندارىنىڭ تابىلۋىنان باستاۋ الادى. جەر قىزىل ءتۇستى بولعاسىن، وسىندا ورىن تەپكەن قالاشىق «قىزىلقوزى» دەپ اتالىپ كەتتى. اۋەل باستان مۇندا شامامەن 20 مىڭ ادامعا ارنالعان جۇمىسشىلار پوسەلكەسىن تۇرعىزۋ كوزدەلگەن. كەيىن وبلىس اشىلعاندا، وبلىستىق اۋقىمداعى ينفراقۇرىلىم دامي باستايدى. وعان قوسا، ۇلكەن بۇكىلوداقتىق ەكپىندى قۇرىلىس، تىڭ يگەرۋ ناۋقانى باستالادى. كەڭەس ۇكىمەتى سول تۇستا ارقالىقتى وبلىستىڭ ورتالىعى ەتىپ، تەك بوكسيت ءوندىرىسىنىڭ وشاعى رەتىندە عانا ەمەس، اگرارلىق ولكە، وسى ايماقتاعى بارلىق ەلدى مەكەندەردىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى. قالادا بىرنەشە وقۋ ورىندارى، جاڭا زاۋىتتار اشىلىپ، ۇلكەن قالا مارتەبەسىنە دەيىن جەتتى. دەمەك، ارادا ءبىراز جىلدار ءوتىپ، زامان وزگەرەدى. سوندا قالانىڭ ىقشامدالىپ، تىعىرىققا تىرەلۋىنە بىرنەشە فاكتور سەبەپشى بولدى. بىرىنشىدەن، زاۋىتتار جابىلا باستادى. ەكىنشىدەن، وبلىس جابىلدى. ۇشىنشىدەن – جىلۋ مەن جارىق توقتاتىلدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە كوپتەگەن ازاماتتار ۇدەرە كوشىپ، قالانىڭ تاعدىرى تۇيتكىلدى جاعدايعا جەتتى. عيماراتتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى قاڭىراپ بوس قالدى. اسىرەسە، جاڭا سالىنعان شەتتەگى مولتەك اۋداندار قاراۋسىز قالدى. اۋىلداردىڭ جاعدايى ءتىپتى تومەندەدى. سول كەزدە جىلۋ، جارىعى جوق اۋىلداردان قالاعا كۇن كورەمىن دەپ كەلگەن ازاماتتار دا از ەمەس ەدى. بۇرىنعى 70 مىڭ حالىقتان 27 مىڭداي ادام عانا قالدى. سول 27 مىڭنىڭ جارتىسىنان كوبى اۋىلدان قونىس اۋدارعان ازاماتتار. كورشىلەس جانگەلدين، امانگەلدى اۋداندارىنداعى كوپتەگەن اۋىلدار تىرشىلىگىن توقتاتتى. جىلۋ، جارىق سياقتى كوممۋنالدىق يگىلىكتەر دۇرىس بەرىلمەي جاتقان كەزدە، قالا وپتيميزاسيا (ىقشامدالۋ) تولقىنىن باستان كەشىردى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، جاڭادان سالىنعان شەتتەگى مولتەك اۋداندارعا جىلۋ، جارىق بەرۋ توقتاتىلىپ، قالا تۇرعىندارى ورتالىققا قاراي شوعىرلانۋعا ءماجبۇر بولدى. قيىن زاماندا بوس قالعان ۇيلەردىڭ بارلىعى تونالىپ، تەرەزەلەرى سىنىپ، قۇر قاڭقاسى قالدى. ولاردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كىرپىشتەرمەن جا­ۋىپ، ارەكەت جاساپ ەدى، تابىسسىز قالعان جۇرت بەتونداردىڭ ارماتۋرالارىن جاپپاي بۇزىپ الا باستادى. جالپى، سول وپتيميزاسيا تولقىنى سوققان 200-گە جۋىق ءتۇرلى عيماراتتار بۇگىن يەسىز، بۇزىلعان كۇيدە تۇر. ارينە، بۇرىن داۋىرلەپ تۇرعان كەزەڭدە جاستىق شاقتىڭ قالاسى بولعان ارايلى ارقالىقتىڭ تاعدىرىنا وكىنىشپەن قاراماعان جان بولماعان شىعار. جازىق دالا توسىندە بوي كوتەرگەن جاس شاھاردىڭ وسىنداي حالگە جەتكەنى ارقالىقتىڭ بارشا تۇرعىندارى ءۇشىن اۋىر سوققى بولدى. ساقان قۇسايىنوۆ، ەركىن اۋەلبەكوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ سىندى ءبىرقاتار ىسكەر ازاماتتاردىڭ بىلىكتىلىگىمەن، جىگەر-قايراتىمەن دامي تۇسكەن قالا – وسىنداي ايانىشتى جاعدايعا كەلىپ تىرەلدى.

– ال سول قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ارقالىقتى بۇرىنعى قالپىندا امان ساقتاپ قالۋ مۇمكىن بە ەدى؟ – ارينە، زاۋىتتار جابىلا باستاعاندا 70 مىڭ تۇرعىننىڭ بارلىعىن ساقتاپ قالۋ وڭاي بولماس ەدى. ءبارىبىر حالىق كوشۋگە ءماجبۇر بولاتىن ەدى. ەگەر وبلىس، رەسپۋبليكا تاراپىنان كومەك بولعان بولسا، ۇيلەردىڭ باسىم بولىگىن ساقتاپ قالۋعا جول اشىلارى ءسوزسىز ەدى. ايتسە دە، 1990 جىلدارى ءوزىڭىز ايتقانداي، شاتقاياقتاپ قالعان اۋىلدار كوپ بولدى، جاڭادان دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسا باستاعان تاۋەلسىز ەلىمىز جاپپاي داعدارىستى باستان كەشىردى. سوندىقتان ەشكىمنىڭ دە اۋداندارعا كوڭىل ءبولىپ، ولارعا جاردەمدەسۋگە مۇرشاسى كەلمەدى. ەندى، ارينە، كىنالىنى ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، سەبەبى سول تۇستا ەلدى مەكەندەردىڭ كوبىسى وسىنداي اۋىر حالدە بولدى. ال ەلدىڭ بۇگىنىنە بەت بۇراتىن بولساق، قازىرگى تاڭدا قالانىڭ وپتيمالدىق قۇرىلىمى قالىپتاستى. ادام سانىن 2020 جىلعا دەيىن 40 مىڭعا جەتكىزۋدى بولجامداپ وتىرمىز. دەموگرافيالىق احۋال دا تۇراقتالدى. بۇگىنگى كۇنى ادام سانى تابيعي ءوسىم جاعىنان ىلگەرىلەپ كەلەدى. قالانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن سالىستىراتىن بولساق، شاھاردىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى جامان ەمەس. ارقالىق-شۇباركول تەمىر جول قۇرىلىسى باستالعالى بەرى حالىقتىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمى نىعايا ءتۇستى. تاياۋ بولاشاقتا تاس جولدارىن دا جاسايمىز دەگەن جوبالارىمىز بار. تەمىر جول ءبىر بولەك، ءقازىر اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءبىرقاتار ماڭىزدى جوبالار ىسكە اسىپ جاتىر. مال، قۇس، ەگىن شارۋاشىلىقتارى وڭىردە دامۋ ۇستىندە. وسىنىڭ ءبارى ەلدىڭ كوڭىلىنە ءۇمىت ۇيالاتادى. سوندىقتان ارقالىق ءوشىپ بارادى ەمەس، ءوسىپ كەلەدى.

– ءسىز بۇعان دەيىن دە ءوندىرىستى قالالاردى باسقاردىڭىز. ۇلىتاۋدى تۋريستىك ورتالىققا اينالدىرۋعا كۇش سالعانىڭىز ءمالىم. ال، ارقالىققا اكىم بولىپ قىزمەتكە كىرىسكەن كۇننەن باستاپ نەگە كوڭىل ءبولدىڭىز؟ – ءار جەردىڭ وزىندىك دامۋ جولدارى، تەتىكتەرى بولادى. ونىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراعاندا، بەرەرى مول، الەۋەتى جوعارى تۇستارىن اشا ءبىلۋ، دامىتىپ، ىلگەرىلەتە ءبىلۋ كەرەك. ۇلىتاۋدا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قولايلى جاعداي بولعاسىن، ول جاقتا ەڭ اۋەلى اگرارلىق سالانى قولعا الدىق. سونداي-اق ۇلىتاۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ازاماتتاردىڭ كوبىسى جەزقازعانعا، باسقا دا ماڭايداعى ەلدى مەكەندەرگە بارسا دا، ۇلت ۇياسى بولىپ ۇلىقتالاتىن، تۇنىپ تۇرعان تاريحى بار شەجىرەلى ولكەدەن اينالىپ وتپەيدى. سوندىقتان ۇلىتاۋدا بار ەسكەرتكىشتەردى كورسەتىپ، جولدارىن جونگە كەلتىرىپ، ينفراقۇرىلىمىن جاساپ، رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ جولدارىن قاراستىرۋعا دەن قويدىق. قوناق كۇتەتىن عيماراتتاردى تۇرعىزىپ، كيىز ۇيلەر تىگىپ، تۋريستەرگە قولايلى جاعداي تۋعىزدىق. تەك قانا يدەولوگيالىق جۇمىس ەمەس، سول وڭىرگە ەكونوميكالىق پايداسىن تيگىزەتىن جوبا رەتىندە كەرەك بولدى. ال ارقالىققا كەلەتىن بولساق، ەڭ اۋەلگى جۇمىس – ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ بولىپ وتىر. بۇگىن قولدا بارىمىزدى كوبەيتىپ، ونى ەسەلەۋگە كوڭىل بولۋدەمىز. قالادا ءبىلىم الۋعا كەلگەن جاستاردىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى، جاتاقحانالارداعى ورىن تاپشىلىعى ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. ءبىر قۋانتارلىعى، جىل ساناپ ساپاسى بويىنشا قوناق ۇيلەردەن كەم تۇسپەيتىن جاڭا جاتاقحانالار بوي كوتەرىپ جاتىر. بيىلدىڭ وزىندە 270 ورىنعا ارنالعان جەرگىلىكتى پەدينستيتۋت جاتاقحاناسى پايدالانۋعا بەرىلەدى. سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرنەشە جاتاقحاناسى ستۋدەنتتەردىڭ يگىلىگىنە بەرىلدى. بىرنەشە تۇرعىن ۇيلەر قايتا جوندەلىپ، قالاعا ءسان، حالىققا پانا بولىپ وتىر. «جول كارتاسى» باعدارلاماسى بويىنشا اۋرۋحانانى جونگە كەلتىرۋگە ميللياردتاعان قاراجات ءبولىندى. وسىنداي يگى شارۋالار از ەمەس. دەگەنمەن دە، ارقالىققا كەلگەندەردىڭ قاتارىندا مۇنىڭ ءبارىن كورىپ جاتقاندار نەكەن-ساياق. ءبارى دە ەڭ الدىمەن بۇزىلعان ۇيلەردى كورىپ، «وسى ارقالىقتىڭ بولاشاعى بار ما؟ ءبارى قۇرىپ جاتىر عوي» دەگەن ويعا كەلەدى. ارقالىق تۋرالى پەسسيميستىك ويلار، بولاشاعىنا دەگەن كۇمان باسىم. سوندىقتان ارقالىققا العاش كەلگەنىمىزدە، قالانى كورىكتەندىرۋگە، اباتتاندىرۋعا كوڭىل بولدىك. جارىقتاندىرۋ، جول ماسەلەسى سياقتى تۇيىندەردى شەشۋگە بەل بۋدىق. بيىلدىڭ وزىندە 60 مىڭ شارتى مەترگە جۋىق جول جوندەلدى. ونىڭ ىشىندە 32 مىڭ شارشى مەترگە اسفالت توسەلدى، قالعانى تەگىستەلىپ، جۇرۋگە جارامدى جاعداي جاسالدى. بارلىق كوشەلەرگە جارىق تارتىلدى. مۇنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قولايلى بولۋ ءۇشىن جاساعان قام-قارەكەتىمىز.

– ءبىر پىكىرىڭىزدە «قۇدايعا شۇكىر، قازاقستاننىڭ بارلىق ءوڭىرى دامىپ جاتىر، ءبىراق ءدال وسى ءوڭىر كەشەۋىلدەپ تۇر» دەپسىز. سوندا بۇل ءوڭىر مەملەكەتتىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلگەن بە؟ – قاي ءوڭىر بولماسىن، ەڭ الدىمەن ونىڭ دامۋى ءۇشىن ينۆەستيسيا قۇيىلۋى كەرەك. ال ارقالىق ءوڭىرى نەگە كەشەۋىلدەپ تۇر؟ بىرىنشىدەن، ارقالىق تۇيىقتا تۇر. مىنانداي ءبىر قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىن. جۇك تاسىمالدايتىن كولىكتەر ارقالىققا كەلۋگە قۇلىقسىزدىق تانىتادى. سەبەبى بۇل جاققا جۇكپەن كەلسە، قايتۋىندا بوس كەتەدى. بۇل، ارينە، ولارعا ءتيىمسىز. ەگەر وڭتۇستىككە، جالپى جان-جاققا جول تارتىلاتىن بولسا، قالانىڭ ترانسپورتتىق مۇمكىندىكتەرى، ەكسپورتتىق الەۋەتى ۇلعايار ەدى. ينۆەستورلارعا دا مۇنداي ترانسپورتتىق مۇمكىندىكتەر وسى وڭىردە ءوز جوبالارىن ىسكە اسىرۋعا جول اشاتىنى زاڭدىلىق. بيىل، مىنە، تەمىر جول قۇرىلىسى باستالىپ كەتتى. سوندىقتان ارقالىقتا تەمىر جولدىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى ينۆەستيسيالىق تارتىمدى ورتا قالىپتاسىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ەكىنشىدەن، ارقالىقتا تورعاي بوكسيت كەن باسقارماسىنان باسقا ينۆەستيسيا تارتۋعا بولاتىن ءىرى كاسىپورىن جوق. تبكب-نىڭ ءوزى ءونىم مولشەرىن جىلدان جىلعا قىسقارتىپ كەلەدى. كاسىپورىننىڭ بوكسيت ءوندىرۋ جوسپارى بويىنشا، بوكسيت ءوندىرىسى 2021 جىلعا دەيىن عانا جۇرگىزىلەدى. ءوزىم العاش رەت وسىندا كەلگەندە، ەگەر وسى ءوندىرىس وشاعى قىسقارسا، ارقالىق ءۇشىن قيىن بولادى دەپ ويلاعان بولاتىنمىن. الايدا ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق احۋالىمەن جاقىنىراق تانىسقاندا، قالانىڭ جاعدايى بوكسيت وندىرىسىنە اسا تاۋەلدى ەمەس ەكەنىنە كوزىم جەتتى. مىسالى، جەزقازعاننىڭ قۇرۋشى كاسىپورنى «قازاقمىس» كورپوراسياسىندا 10 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىس ىستەيدى. ال تورعاي بوكسيت كەن باسقارماسىنىڭ جۇمىسشىلار سانى – 1 مىڭ-اق ادام. سوندىقتان بوكسيت ءوندىرىسى توقتاسا دا، ءوڭىردىڭ دامۋى تەجەلىپ قالمايدى. ءسوز رەتىن پايدالانىپ، جالپى وسى كاسىپورىننىڭ كەلەشەگىن دە ايتىپ وتكەنىمىز ءجون بولار. 2021 جىلى بوكسيت قورى تاۋسىلادى. الايدا ودان كەيىن دە ءوندىرىس توقتاپ قالمايدى. ءارى قاراي رەكۋلتيۆاسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلەدى، سونىمەن قاتار، وتقا ءتوزىمدى بالشىق الىنا باستايدى. بۇل بالشىق ءتۇرى ءقازىر دە وندىرىلۋدە. بۇل ماقساتتا 300-400 ادامداي قالادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. سوندىقتان اتالعان كاسىپورىننىڭ جۇمىس مولشەرى ءبىرشاما ازايسا دا، ءوندىرىسى ءارى قاراي جالعاسا بەرمەك. مەملەكەتتىڭ مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى دا وسىنداي ءبىر كاسىپورىنعا تاۋەلدى بولىپ تۇرعان قالالاردىڭ ءوندىرىسىن ءارتاراپتاندىرىپ، ينۆەستيسيا قۇيۋعا قولايلى ورتا قالىپتاستىرۋ بولعاسىن، بولاشاعىمىزعا الاڭدامايمىز. وعان قوسا، تەمىر جول نىساندارىندا 500-گە جۋىق جۇمىس ورنى اشىلادى دەپ جوسپارلاۋدامىز. تاس جول دا جوندەلەدى دەگەن وي بار. ناقتىراق ايتساق، ارقالىق-جەزقازعان تاس جولى 2014-2015 جىلدارى باستالماق.

مونوقالالار – الەمدىك نارىققا تاۋەلدى – ەل ۇكىمەتى شاعىن قالالاردى دامىتۋعا بايلانىستى ارنايى باعدارلاما قابىلدادى. بۇل ەڭ الدىمەن ارقالىق سەكىلدى توزعان، كۇيى كەتكەن قالا ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى. شاعىن قالانى دامىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قانداي تۇيتكىلدەردى شەشۋ كەرەك؟ – ەكونوميكاسى ءبىر كاسىپورىن وندىرىسىنە تاۋەلدى، ءبىر سالانى عانا تىرەك ەتكەن شاعىن قالالار ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ارنايى دامۋ باعدارلاماسى – ۇلكەن جاردەم. ەلباسىنىڭ، مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان بۇل باعدارلاماعا حالىقتىڭ ريزاشىلىعى زور. الدىمەن مونوقالا مەن شاعىن قالا دەگەن ەكى ۇعىمنىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ الايىق. مونوقالا دەگەنىمىز – ارقالىق سياقتى ءبىر عانا ءوندىرىس وشاعىنا تاۋەلدى قالا. ال شاعىن قالا ساناتىنا – ۇلكەن، قالاقۇرۋشى ءوندىرىسى جوق، ادام سانى از قالالار جاتادى. مونوقالالار باعدارلاماسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى نە؟ ماقساتى – ءبىر عانا، قالاقۇرۋشى كاسىپورىنعا قاراپ وتىرعان قالالارعا الەۋمەتتىك نىساندار سالىپ بەرۋ، جولىن جوندەۋ ەمەس. مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى ەڭ اۋەلى ونىڭ ءوندىرىسىن ءارتاراپتاندىرۋ، وزگە دە ءوندىرىس وشاقتارىن اشۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋدى كوزدەيدى. جالپى، وسىنداي ءبىر عانا سالانى تىرەك ەتكەن قالالاردىڭ ەكونوميكاسى الەمدەگى باعالارعا تاۋەلدى. مىسالى، تەمىردىڭ الەم نارىعىنداعى باعاسى وزگەرەتىن بولسا، ول تەمىرتاۋ قالاسىنا ىقپالىن تيگىزبەي قويمايدى. سول سياقتى مىستىڭ باعاسى جەزقازعاننىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەگەر الەم نارىعىنداعى باعالار كۇرت تومەندەپ كەتەتىن بولسا، ءبىر عانا وندىرىسكە قاراپ وتىرعان قالالار داعدارىسقا ۇشىراۋى عاجاپ ەمەس. ول كاسىپورىنداردا قىسقارتۋلار باستالادى، ەڭبەكاقىلارى ازايادى، سالىق تۇسىمدەرى باسەڭدەيدى، ءتىپتى زاۋىتتار جابىلىپ قالۋى ىقتيمال. سوندىقتان مونوقالالاردا جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشىپ، قالا ەكونوميكاسىنا يگى ىقپال ەتەتىندەي، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەلدى اسىراي الاتىنداي جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ – ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت. ال جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟ ارينە، ينۆەستيسيا قۇيۋعا قولايلى جاعداي تۋعىزۋ كەرەك. ينۆەستورلارعا، ءىرى كاسىپكەرلەرگە شارۋاسىن دوڭگەلەتۋگە ىڭعايلى بيزنەس-كليمات جاساۋ كەرەك. بولاشاق جوبالارعا ءتيىمدى ەتىپ ينفراقۇرىلىمىن جاساپ بەرۋ ءتيىس. سوندىقتان مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ ماقساتى – ءبىر ءوندىرىس وشاعىنا تاۋەلدى قالالاردى «مونو» دەگەن مارتەبەسىنەن ايىرۋ. ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان باعدارلاما – مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى. ال، شاعىن قالالاردى دامىتۋ – بولەك باعدارلاما. جالپى، ايتىپ وتەيىن، قالالاردى دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىڭ ءۇش باعدارلاماسى بار. ءبىرىنشىسى – قالالىق اگلومەراسيالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى. بۇل باعدارلاما الماتى، استانا سىندى ءىرى قالالاردىڭ ىرگەسىندەگى ەلدى مەكەندەردى دامىتۋدى كوزدەيدى. ەكىنشىسى – ءبىز ايتىپ وتكەن مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى. ءۇشىنشىسى، مىنە، ەندىگى جىلى ىسكە قوسىلاتىن شاعىن قالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى. سونىمەن بىرگە، جالپىعا ورتاق «ايماقتاردى دامىتۋ» جانە سالا-سالا بويىنشا باعدارلامالار بار. مونوقالالارعا 27 قالا كىردى. ال شاعىن قالالار قازاقستاندا وتە كوپ. شاعىن قالا دەگەنىمىز قانداي قالالار؟ ولار قالا مارتەبەسىنە يە، شاعىن ايماقتى ەلدى مەكەندەر. كوبىنەسە ستانسيالار مەن اۋىل شارۋاشىلىعى دامىپ كەلە جاتقان قالالار شاعىن قالا ساناتىنا كىرەدى. مىسالى، شۋ، اياگوز، كەنتاۋ، ىرعىز، قارقارالى، اتباسار، تۇركىستان جانە ت.ب. قالالار. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە شاعىن قالالاردان وبلىس ورتالىقتارىنا كوشۋ ءۇردىسى بايقالادى. وسىنداي ميگراسيالىق ءۇردىستى توقتاتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە، شاعىن قالالاردىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتىپ، توزىعى جەتكەن جولدارىن، كارىزدىك جۇيەسىن، جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ كەرەك. شاعىن قالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى وسى ماقساتتى كوزدەيدى. ال ارقالىق بولسا، بۇل باعدارلاماعا ىلىكپەيدى.

– الايدا ۇكىمەتتىڭ مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا ارقالىققا 108 ميلليون تەڭگە عانا بولىنگەن ەكەن. ءسىز «بۇل قارجى ماردىمسىز، بۇل جىلۋ جۇيەسىن جوندەپ، قوقىس شىعارۋدان ارتىلمايدى» دەگەن ەكەنسىز. سىزدەن باسقا كوپتەگەن اكىمدەر بەرگەنگە عانا شۇكىرلىك ەتكەن سياقتى. شىن مانىندە، بۇل تىم از ەمەس پە؟ – بۇل قاراجاتتى ەسەپتەگەندە، وكىنىشكە قاراي، ادام سانى عانا ەسكەرىلگەن. قازىرگى تاڭدا ارقالىق ايماعىندا 40 مىڭ ادام تۇرادى. ءبىراق بۇل باعدارلاما بويىنشا تەك قالادا تۇراتىن ادامدار سانى عانا ەسەپكە الىنعان. دۇرىس ايتاسىز، قيراپ تۇرعان عيماراتتارى شاش-ەتەكتەن قالانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بۇل اقشا ماردىمسىز. سوندىقتان ءبىز قاراجات بولەردە قالانىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جاعدايىن، قيراندى ۇيلەر سانىن ەسەپكە الۋ كەرەكتىگى جايىندا ءوز ۇسىنىسىمىزدى ايتقان بولاتىنبىز. بىلاي قاراعاندا، ەلىمىزدە ءدال ارقالىقتاي قيراندى ۇيلەرى كوپ قالا جوق شىعار. سەبەبى بۇرىن وبلىس ورتالىعى بولعان، ينفراقۇرىلىمى دامىعان قالادا عيماراتتار كوپ ورنالاسقان. بۇل ۇسىنىسىمىزدى ۇكىمەت قولداپ، كەلەر جىلى قيراندى ۇيلەردى باعىتتى جارىلىس ادىسىمەن جويۋعا 1 ميلليارد تەڭگە قاراجات بولۋگە ۋادەسىن بەردى.

– ارقالىقتا 117 تۇرعىن ءۇي مەن 30-عا تارتا اكىمشىلىك عيمارات انە-مىنە قيراعالى تۇرعان كورىنەدى. ولاردى جوندەپ، قايتا تۇرعىن ءۇي رەتىندە پايدالانۋعا بولماي ما؟ – جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، داعدارىس كەزىندە جۇمىسسىز قالعان جۇرت بەتونداردى بۇزىپ اكەتىپ، تەمىر-تەرسەكتەرىن تاپسىرىپ، كۇن كوردى. بۇگىنگى تاڭدا بارلىق عيماراتتار اپاتتىق جاعدايدا تۇر، قالپىنا كەلتىرۋگە جارامايدى. سوندىقتان ەگەر ءۇي سوعۋ كەرەك بولىپ جاتسا، ولاردى بۇزىپ، ورنىنا جاڭادان عانا ءۇي تۇرعىزۋعا بولادى. الايدا بۇگىنگى تاڭدا كوپتەپ ءۇي سالۋعا اسا مۇقتاجدىق جوق. قيراندى عيماراتتاردان ارىلاتىن بولساق، بوساعان جەرلەردى جەكەمەنشىك ءۇي سالۋعا بەرەمىز. تاياۋ ۋاقىتتا قالانىڭ گەنپلانىن ازىرلەپ شىعارامىز. وندا سول اۋماقتاردا جەكەمەنشىك ۇيلەر تۇرعىزۋ جوسپارلانعان. جانە تەك جەر عانا ءبولىپ قويماي، بۇرىنعى ينفراقۇرىلىمدىق جۇيەلەردى قالپىنا كەلتىرىپ، تۇرمىسقا قاجەتتى جاعداي تۋعىزۋ جوسپاردا بار.

– قوستاناي ءوڭىرى استىقتى القاپ. مال شارۋاشىلىعىنا دا قولايلى مەكەن. تورعاي تۋرالى ونشا ءسوز بولمايدى. سىزدەردە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە بارلىق جاعداي جاسالعان با؟ – ارقالىقتا مەملەكەت تاراپىنان شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا باعىتتالعان ءبىرقاتار جوبالار جۇمىس ىستەۋدە. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى اياسىندا وسى ءوڭىردىڭ كاسىپكەرلەرىنە نەسيە الۋعا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. ەگەر كاسىپكەر مونوقالالاردا بيزنەس اشامىن دەپ، 14 پايىزبەن نەسيە الاتىن بولسا، ۇكىمەت ونىڭ 7 پايىزىن ءوزى وتەيدى. ال ارقالىق مونوقالالاردىڭ ىشىندە الەۋەتى تومەن قالالار قاتارىنا جاتقىزىلعاندىقتان، ۇكىمەتتىڭ جەڭىلدىگى 10 پايىزدى قۇراپ وتىر. سوندا ارقالىقتا بيزنەس اشامىن دەگەن كاسىپكەر 14 پايىزدىق مولشەرمەن نەسيە الاتىن بولسا، ونىڭ 4 پايىزىن عانا ءوزى وتەيدى. قالعانىن ۇكىمەت وزىنە جۇكتەپ وتىر. بۇل قاي كاسىپكەرگە دە ۇلكەن كومەك بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان ارقالىقتا بيزنەس اشۋ – وتە ءتيىمدى. مۇنىمەن قوسا، يننوۆاسيالىق جوبالاردى قولداۋ ءۇشىن قايتارىمسىز مەملەكەتتىك گرانتتار بولىنەدى. مال باسىن كوبەيتۋگە دە رەسپۋب­ليكا بويىنشا ءجۇرىپ جاتقان «سىباعا» سياقتى ءتيىمدى نەسيەلەر كوڭىل اۋدارتىپ وتىر. ناقتى جوبالارعا توقتالاتىن بولساق، ارقالىقتىڭ ماڭىندا ماتروسوۆ دەگەن اۋىل بار. بۇرىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قۇرىلعان اۋىلدان حالىقتىڭ باسىم بولىگى ۇيلەرىن تاستاپ، كوشىپ كەتكەن. سول اۋىلدان شىققان ازاماتتار وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءوز قاراجاتىنا مال بورداقىلاۋ كەشەنىن تۇرعىزدى. «نۇر جايلاۋ نس» ج ش س قولعا العان كەشەندى ىسكە قوسۋ ءۇشىن 2،5 ملرد. تەڭگە قاراجات جۇمسالدى. اقش-تان انگۋس ابەردين تۇقىمدى 2000 باس ءىرى قارا مال اكەلىندى. وسىلايشا ماتروسوۆ اۋىلىنىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرىپ، سول اۋىل تۋمالارىنىڭ كومەگىمەن ەڭسەسىن كوتەرىپ كەلەدى. سونداي-اق، ءىرى جوبالاردىڭ ساناتىندا «اگروينتەرقۇس» ءجشس-ىن اتاپ وتۋگە بولادى. جەرگىلىكتى قۇس فابريكاسىندا ءقازىردىڭ وزىندە جىلىنا 103 ميلليون جۇمىرتقا الىنادى. 2015 جىلعا ءونىم مولشەرىن 300 ميلليون جۇمىرتقاعا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلۋدە. تەمىر جول قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن قۇس فابريكاسىنىڭ ءونىمىن جەر-جەرلەرگە ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك اشىلادى. – جۇمىسسىزدىقپەن قالاي كۇرەسىپ جاتىرسىزدار؟ ارقالىق قالاسىنىڭ تۇرعىندارى «بيزنەستىڭ جول كارتاسى»، «جۇمىسپەن قامتۋ» باعدارلامالارىنىڭ شاپاعاتىن كورىپ جاتىر ما؟ – ارقالىقتا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ءالى تومەندەمەي تۇرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ايتسە دە، تورعاي بوكسيت كەن باسقارماسىن ەسەپكە الماعاندا، قالانىڭ ءبىرقاتار قۇرىلىس نىساندارىن سالىپ جاتقان «اليۋمينقۇرىلىس» جشس-دە 700-800-گە جۋىق ادام جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ سىرتىندا، بۇكىل تورعاي وڭىرىنە ەلەكتر جەلىسىن تاراتاتىن «قوستانايۋجەلەكتروسەرۆيس»، جىلۋ، سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن «اجەك» مەكەمەلەرىنىڭ ءارقايسىسىندا 300-400 ادامداي قىزمەت ەتۋدە. جالپى، بۇرىنعى وبلىس ورتالىعى كەزىندە سالىنعان مادەنيەت، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىندا ءبىرشاما ادام ءناپاقاسىن تاۋىپ وتىر. جەرگىلىكتى ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى، ءتورت كوللەدج، كاسىپتىك ليسەي بار. وبلىستىق جاسوسپىرىمدەر تەاترى، وبلىستىق دالا ولكەسى تاريحى مۇراجايى جۇمىس ىستەيدى. ءبىرقاتار دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى بارلىق وڭىرگە، اقمولا وبلىسىنىڭ جارقايىڭ اۋدانى سياقتى كورشىلەس ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارىنا قىزمەت كورسەتەدى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدار­لاماسى بويىنشا نەگىزگى جوبالار ەندىگى جىلى جۇرگىزىلە باستايدى. جالپى، ارقالىقتا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋى ءالى باسەڭدەۋ. جاقىندا «دامۋ» قورىنىڭ قولداۋىمەن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ورتالىعىن اشتىق. بۇل جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىز. – ارقالىق-شۇباركول تەمىر جول قۇرىلىسىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرگەنىن بىلەمىز. بۇل جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن تومەندەتىپ، ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتا الا ما؟ – تەمىر جول قۇرىلىسى بيىل كەش باس­تالدى. ارقالىقتان 16 شاقىرىم جول عانا سالىندى. دەگەنمەن دە، بيىلدىڭ وزىندە تەمىر جول قۇرىلىسىندا 200-گە جۋىق جەرگىلىكتى ادام جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلدى. كەلەر جىلى 500 جۇمىس ورنى اشىلماقشى. ارينە، بۇل ءىرى جوبا ەلدىڭ دامۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەتىنى كۇمانسىز. مىسالعا، بۇرىن حالىق ۇدەرە كوشىپ جاتقان شالعايداعى جالعىزتال اۋىلى بۇگىنگى تاڭدا جاڭا تەمىر جول بويىندا ورنالاسقاندىقتان ستانسيا بولىپ، تىرشىلىگى قايتا جاندانىپ كەلەدى. وندا 500 ادامدىق قۇرىلىسشىلارعا ارنالعان ۆاحتالىق قالاشىق سالىندى. تەمىر جولمەن قوسا قالادا 23 قوسىمشا تەمىر جول وبەكتىسى سالىنادى. ۆاگوندىق دەپولار، جول ديستانسيالارى، پويىزدارعا تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتەتىن نىساندار تۇرعىزىلادى. ءقازىر تەمىر جول قۇرىلىسشىلارىنا 45 پاتەرلى تۇرعىن ءۇي سالىنۋدا. جالپى، تەمىر جول تەك جۇمىس ورىندارىن اشۋمەن عانا پايدالى ەمەس. بۇل جوبا حالىققا ارقالىقتىڭ كەلەشەگى كەمەل، بولاشاعى باياندى بولارىنا زور ءۇمىت سىيلاپ وتىر. بۇل ءۇمىت نەگىزسىز ەمەس تە. بولاشاقتا وسى جولدىڭ ارقاسىندا ارقالىق ءوڭىرى دامي تۇسەدى، ترانسپورتتىق كوريدور اشىلادى.

– اۋىز سۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟ – حالىقتىڭ اۋىلدى ايماقتاردان اكىمشىلىك ورتالىقتارعا قونىس اۋدارۋىنىڭ ءبىرقاتار سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – اۋىز سۋ ماسەلەسى. ارقالىقپەن ىرگەلەس جاتقان اۋىلداردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاپقان. دەمەك، ءالى دە بىر-ەكى اۋىلدا بۇل ماسەلە ءوز كەزەگىن كۇتىپ تۇر. بيىلدىڭ وزىندە 1 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق قاراجات ءۇش اۋىلعا، قالانىڭ وزىنە ساپالى اۋىز سۋ تارتۋعا جۇمسالدى. اۋىلدارعا تەك سۋ جەتكىزىپ قانا قويماي، ءار ۇيگە قۇبىرلار تارتىلىپ، ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسى جاسالىنۋدا. بيىل جالعىزتال مەن سەليننىي اۋىلدارىنا اۋىز سۋ تارتىلدى. كەلەر جىلى ماتروسوۆ اۋىلىندا بۇل شارۋا قولعا الىنباق. مەملەكەتتەن كومەك كۇتپەستەن، بۇرىنعى سۋ قۇبىرلارىن تازالاپ، جارامدىسىن ىسكە قوسۋعا كۇش جۇمساپ وتىرمىز. مىسالى، جاڭاقالا اۋىلىندا بۇرىنعى كەڭەس ۋاقىتىندا جۇمىس ىستەگەن ۇڭعىمانى (سكۆاجينا) قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قالالىق بيۋدجەتتەن قاراجات قاراستىردىق. جاڭاقالا اۋىلى شالعاي تۇكپىردە جاتقان ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىرى. سونداي-اق، قايىڭدى اۋىلىندا دا بۇرىنعى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن قايتا جوندەۋ جوسپاردا بار.

ەڭ باستىسى – ەل سەنىمىن اقتاي ءبىلۋ – بۇعان دەيىن قوعامدىق ماسەلەلەرگە وزىندىك پىكىر ايتاتىن ازامات رەتىندە كورىندىڭىز. قازاق ءتىلىنىڭ جايىنا دا الاڭداپ «مەملەكەتتىك قازاق ءتىلىن دامىتۋ» پرەزيدەنتتىك قورىن باسقاردىڭىز. قالاي ويلايسىز، تارازىنىڭ قاي جاعى اۋىر؟ ساياساتكەر بولۋ ما، الدە ۇلكەن قالانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرۋ مە؟ – ۇلىتاۋ اۋدانىندا، جەزقازعان قالاسىندا، ەندى، مىنە، ارقالىق قالاسىندا اكىم بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن سوڭ، اكىمدىك قىزمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى الدەقايدا جوعارى ەكەنىن العا تارتقىم كەلەدى. ساياساتكەر دەگەن كىم؟ بۇگىنگى كۇنى ساياساتكەرگە زور جاۋاپكەرشىلىك ارتىلادى دەپ ايتا المايمىز، سەبەبى ونىڭ الدىندا ناقتى كەزەك كۇتتىرمەيتىن، تەز ارادا شەشۋدى تالاپ ەتەتىن مىندەتتەر قويىلمايدى. بۇل جۇمىستى ءوزىم دە كەزىندە ساياسات سالاسىندا جۇرگەندىكتەن جاقسى بىلەمىن ءارى سالىستىرۋعا مۇمكىندىگىم بار. ودان ءبىر جاعىنان شارشاعاسىن، ءبىر جاعىنان اۋىلعا بارۋعا مۇمكىنشىلىك بولعاسىن، اكىمدىك قىزمەتكە اۋىستىم. ال اكىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زور دەپ تەگىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىردەڭە دۇرىس بولماي جاتسا، اكىمدى كىنالايدى. بىرەۋ كوشەدە كەتىپ بارا جاتىپ، اياعى تايىپ قۇلاپ جاتسا دا اكىمدى كەلىپ توپەلەيدى. ال جولدى نەگە جوندەمەيدى دەپ ۇرساتىندار قانشاما. دەمەك اكىمدەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى الدەقايدا جوعارى، وعان قويىلاتىن تالاپ تا باسقا. اكىمدىك جۇمىستىڭ ەڭ قيىنى – كۇنۇزاق جينالىستار وتكىزىپ، قۇرىلىس نىساندارىن، كوشەلەردى، شالعاي تۇكپىردەگى اۋىلداردى ارالاۋ ەمەس. ەڭ قيىنى – حالىقتىڭ ءۇمىتىن، سەنىمىن اقتاي ءبىلۋ. سەبەبى، بارىنە دە اكىم جاۋاپ بەرەدى. ارينە، ساياساتكەر بولماۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوقپىن. ساياساتكەر بولۋ كەرەك. الايدا قوعامعا پايداسى تيەتىندەي جۇمىسپەن اينالىسقان، وزىندىك پىكىرى، كوزقاراسى بار ادامداردى عانا ساياساتكەر دەۋگە بولادى. – ۇلىتاۋدا ءبىراز ەسكەرتكىشتىڭ بوي كوتەرۋىنە مۇرىندىق بولعانىڭىز راس. بۇل يگى شارانى ءقازىر دە قولعا الىپ جاتىرسىز با؟ ءوزىڭىز بىلەسىز، بىزدە قازاقتىڭ باتىرلارىنا، الاش ارىستارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر ءالى دە از. – كەزىندە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن، ءقازىر ءوزىنىڭ ادىلەتتى باعاسىن الا الماي جاتقان تاريحي تۇلعالار از ەمەس. ولاردىڭ ەسىمىن جاڭعىرتۋ، ادىلەتتى ساياسي باعاسىن بەرۋ – ءبىزدىڭ پارىز. ەسكەرتكىش تۇرعىزىپ، ۇلىقتاۋعا لايىقتى تۇلعالار قازاقستاندا وتە كوپ. كەشە عانا قىزىلوردا وبلىسىندا كەنەسارى حان زامانىندا ەرلىك كورسەتكەن بۇحارباي باتىردىڭ قۇرمەتىنە ۇلكەن توي بولىپ ءوتتى. اۋقىمدى شارا وتە جاقسى دەڭگەيدە ءوتىپ، حالىقتىڭ ريزاشىلىعىن تۋدىردى. قاراعاندى وبلىسىندا دا كەزىندە اعىباي باتىردىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش قويىلىپ، داڭقتى باتىردىڭ ءارۋاعىنا قۇرمەت-قوشەمەت كورسەتىلدى. ءبىراق، بىلاي قاراپ وتىرساڭ، ءدال وسىنداي ايتىپ، ناسيحاتتاۋعا، قۇرمەتتەۋگە لايىقتى، كەنەسارى حانمەن بىرگە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلار ءبىراز وبلىستا بار. ولاردىڭ قۇرمەتىنە توي جاساپ، ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ تەك وبلىس اكىمىنە، نە بولماسا باسقا دا قىزمەتتەگى ادامدارعا بايلانىس­تى بولماۋ كەرەك. ءبىر جۇيە كەرەك، ماسەلەن كەنەسارى حاننىڭ تويى بار وڭىردە بىردەي اتاپ ءوتىلۋى كەرەك. ارنايى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىپ، تولىق قولداۋ قاجەت. ارقالىق ءوڭىرىن الاتىن بولساق، مۇندا ايگىلى 4 باتىردىڭ ەسىمى جەكە-دارا اتالۋى ءتيىس. كەنەسارى حاننىڭ وڭ قولى اعىباي باتىر بولسا، سول قولى امانگەلدى يمانوۆتىڭ اتاسى يمان باتىر بولعان. وكىنىشكە قاراي، حاس باتىردىڭ ەسىمى ۇمىت بولىپ بارادى. سول سياقتى جەكە باتىر اتالىپ كەتكەن رۋى – قىرعىز تولىباي باتىر، باتىرلاردىڭ ەڭ جاسى بولعان، جىرلاردا ەرلىگى جازىلعان جاۋكە باتىر، كەنەسارى حاننىڭ ءومىرىن بىرنەشە رەت امان الىپ قالعان جانايدار باتىر سياقتى ءىرى تۇلعالار ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە ۇلىقتالىپ جاتقان جوق. وعان قوسا، قازاق حاندارىنا – قاسىم حان، حاقنازار، ەسىم، تاۋەكەل حاندارىنا دا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلمەي كەلەدى. رۋ باسشىلارىنا، اتالارىمىزعا ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ جاتىر، ول دا دۇرىس ارينە، الايدا قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن بىرىكتىرگەن تۇلعالارعا ارنالعان ەسكەرتكىش ساۋساقپەن سانارلىق. – جالپى بيلىككە كەلەتىن مامان حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن ايماقتاردا قىزمەت اتقارىپ، اۋىلدىڭ، ەل-جۇرتتىڭ ماسەلەسىن كوزىمەن كورىپ كەلۋى كەرەك دەگەن پىكىر بار. ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟ – بۇل وتە وزەكتى ماسەلە، سەبەبى ءار مامان ەل-جەردى كورىپ، ءبىر عانا سالامەن شەكتەلىپ قالماي، وزگە دە ماسەلەلەرمەن تانىسىپ، ولاردى شەشۋ جولدارىن تاۋىپ، مول تاجىريبە جيناقتايدى. كەڭەس وداعىن ءقازىر جاماندايمىز، الايدا سول كەزدە جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەگەن كادرلاردى الماستىرۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى ۇشان-تەڭىز ەدى. وكىنىشكە قاراي، مينيسترلىكتەردە اۋىلدىڭ، ايماقتاردىڭ تاعدىرىن اۋىلدىڭ جاعدايىن بىلە قويمايتىن ازاماتتار شەشىپ جاتادى. – ءسىز مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى ناقتى جوبالار جاساپ، ءبىراز ىسكە ۇيىتقى بولدىڭىز. ەندى اكىمدىك قىزمەتكە كەتكەننەن كەيىن ول جوبالارعا ۇلتجاندى ازامات رەتىندە دە ارالاسا المايسىز با؟ – ءتىل ساياساتىمەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اينالىسقاندىقتان، سول كۇندەرى جيناقتاعان ازدى-كوپتى تاجىريبەمىزدى جەرگىلىكتى جەردە شامامىز كەلگەنشە قولدانۋعا تىرىسامىز. تىلگە دەگەن جاناشىرلىق، ونىڭ تاعدىرىنا دەگەن الاڭداۋشىلىق ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ءار الاش بالاسىن تولعاندىراتىنى حاق. سوندىقتان ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋگە ۇلەس قوسۋ قىزمەتكە بايلانىستى ەمەس. اكىمدىك قىزمەتكە اۋىسسام دا، ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى جوبالارعا، ارينە، ارالاسا الامىن. مۇمكىندىگىنشە ارالاسىپ تا ءجۇرمىن. – ارقالىقتا ءقازاقتىلدى مەكتەپ پەن بالاباقشا ماسەلەسى شەشىمىن تاپقان با؟ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن بەتبۇرىسى قالاي؟ – ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ەلىمىزدە از ايتىلىپ جاتقان جوق. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى مەن دە ءوز پىكىرىمدى ايتىپ ءجۇرمىن. ال جەرگىلىكتى جەردەگى ءتىل احۋالىنا توقتالساق، ارقالىق جالپى قازاقي جەر. ورىس مەكتەپتەرىندە ەڭبەك، ءان، باستاۋىش اسكەري دايىندىق سياقتى پاندەردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. ايماقتا جالپى 30-عا تارتا مەكتەپ بار. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى – ءقازاقتىلدى مەكتەپتەر. ءقازاقتىلدى بالاباقشالار دا باسىم. بۇل وڭىردە تەك بالاباقشاداعى ورىن تاپشىلىعى عانا كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە بولىپ تۇر. ءقازىر قالادا 4 بالاباقشا جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ءبىرى بيىل سالىندى. – كوشە اتاۋلارىن قازاقشالاۋ جايى قانشالىقتى دەڭگەيدە؟ – ارقالىق قالاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان قالعان اۋىل، كوشە اتاۋلارى بار. فۋرمانوۆو، سەليننىي، ماتروسوۆ، مولودەجنوە، ۆوستوچنوە دەگەن سياقتى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋى جەرگىلىكتى جەرگە ەش قاتىسى جوق اناحرونيزمدەر. كوشە اتاۋلارى ءتىپتى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان كەلە جاتىر. وكتيابرسكايا، كومسومولسكايا، پرولەتارسكايا دەگەن اتاۋلار كوپ. سوندىقتان ەلدى مەكەندەر مەن كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اقساقالدارمەن، زيالى قاۋىممەن كەزدەسىپ، شامامەن 130 اۋىل مەن كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋگە بەل بايلادىق. قالا شەتىندەگى رودينا اۋىلىن قالانىڭ العاشقى تاريحي اتاۋى بويىنشا قىزىلقوزى دەپ قويساق، فۋرمانوۆو اۋىلىنا تورعايدىڭ حاس باتىرى كەيكى باتىردىڭ ەسىمىن بەرسەك، ۆوستوچنىي اۋىلىنا مەملەكەت قايراتكەرى د.قونايەۆ ەسىمىن، جاڭاقالا اۋىلىنا قاسىندا بەيىتى جاتقان 1916 ج. كوتەرىلىستىڭ كوسەمى ءابدىعاپپاردىڭ ەسىمىن بەرسەك، سول سياقتى باسقا دا تاريحي ەسىمدەردى جاڭعىرتساق دەگەن ماقسات بار. وسىنداي ۇلى تۇلعالاردىڭ ەرلىك ىستەرىن، تاعىلىمدى ءومىرىن، ونەگەلى ىستەرىن ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتۋ ءۇشىن ءبىز بۇل شارۋانى قولعا الۋعا قورىقپاۋىمىز كەرەك. سوندا عانا تاريحتا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان بابالارىمىزدىڭ ادىلەتتى باعاسىن بەرەمىز ءارى ولاردىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى وتەيمىز. – اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن دينارا مىڭجاسار قىزى

«تءۇركءىستان» گازەتءى