عىلىم-تەحنولوگيا مەن ساۋدا-ساتتىق سالاسىندا اعىلشىن ءتىلى حالىقارالىق ورتاق ءتىل رەتىندە قولدانىلىپ وتىرعان قازىرگى زاماندا قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جۇرتقا ءمالىم. بۇل قازاقستاننىڭ باتىس ەلدەرىنىڭ ءتىلىن، عىلىم-تەحنولوگياسىن ۇيرەنۋىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءوزارا حات-حابار الىسۋىنا دا قاجەتتى ماڭىزدى ءىس. ءبىز شەتەلدە عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن قازاق رەتىندە، ءوزىمىزدىڭ لاتىن ءالىپبيى جونىندەگى ويىمىزدى قازاقستان حالقىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ، كەلەسى كەزەكتى قازاق ءالىپبيىن جوبالاۋدىڭ عىلىمي تالقىلارىندا ءبىزدىڭ دە پىكىرىمىزدى قوعام قايراتكەرلەرى مەن حالىق ەلەپ-ەسكەرسە ەكەن دەگەن ۇمىتتەمىز.

26-شى قازاندا قابىلدانعان الىپبيدە “X” پەن “W” ارىپتەرى جوق. بۇل قازىرگى عىلىم-تەحنولوگيادا قولدانىلاتىن كوپتەگەن تەرميندەردى جازۋعا قولايسىز. مىسالى، حيميادا Xenon (كسەنون) مەن Tungsten (ۆولفرام) دەگەن ەلەمەنتتەردى “Xe” جانە “W” تاڭبالارىمەن بەلگىلەيدى. حylene، xanthate، wadsleyite، whiteite دەگەن حيميالىق زاتتار دا بار. مەديسينادا كوپ قولدىنىلاتىن X-حروموسوما، X-سيندرومى، Waardenburg سيندرومى، Wolfram سيندرومى، Warfarin، Western blot دەگەن اتاۋ، سوزدەر بار. فيزيكادا توق كۇشىن W (Watt) تاڭباسىمەن بەلگىلەيدى. ەگەر وسىنداي اتاۋلاردىڭ ءبارىن قازاقشالاپ نەمەسە ورىسشا اتاۋلارمەن جازامىز دەسەك لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ نەندەي ماڭىزى بولماق؟ بۇدان سىرت، جەر، ادام اتتارى، ماسەلەن، New York، Washington، Lexington، Alexandria، Oxford، Xiamen دەگەن قالالار كوپ تىلدە وسى قالپىندا جازىلادى. ال بۇل قالالاردى لاتىننىڭ قازىرگى قابىلدانعان نۇسقاسىمەن قالاي جازۋ كەرەك؟ ‘W’ مەن ‘X’ء-تىڭ ورنىنا قاي تاڭبانى قولدانامىز؟ ءتىپتى قازاقتار ءوز اتتارىن، ماسەلەن ۋاتقان، شىڭعىس دەگەن اتتاردى اعىلشىن ءتىلدى ماقالالاردا ۋ’atqan، س’in’g’is دەپ جازساق، شەتەلدىكتەر قالاي وقيدى؟

ءقازىر دۇنيەجۇزىندەگى ءار ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ورتاق ءبىر ءالىپبيى جوق، كومپيۋتەر، ۇيالى تەلەفون ارقىلى قازاق تىلىندە بايلانىس جاساۋ قولايسىز. وتكەن ءبىر عاسىر ىشىندە قازاق ءالىپبيى ءۇش رەت وزگەرتىلدى، اراب قارپىنەن لاتىن جازۋىنا، لاتىننان كيريلليساعا. ءار رەتكى وزگەرىس بارىسىندا قازاقتار ءدىني يدەولوگيا نەمەسە ساياسي قىسىمنىڭ اسەرىنەن وزىندە جوق “ھ، يۋ، يا” قاتارلى تاڭبالاردى پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدى. ال وسى جولعى ءالىپبي وزگەرتۋ قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولعاننان كەيىنگى العاشقى ءارى سوڭعى رەت ءالىپبي وزگەرتۋى بولادى دەپ سەنەمىز. بۇل لاتىن الىپبيىمەن قازاقتىڭ جاستارى كومپيۋتەر پروگراممالارىن جاساپ، وقۋ ورىندارىندا، اۋرۋحانالاردا جانە ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردە جاپپاي پايدالاناتىن بولادى. سول سەبەپتى، وسى جولعى لاتىن ءالىپبيىن جوبالاۋدا ءدىني يدەولوگياعا، ساياسي كوزقاراس نەمەسە جەكە ءبىر ادامنىڭ ۇناتۋ-ۇناتپاۋى قاتارلى ىستەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراماي، عىلىمي نەگىزدە، سابىرمەن، اقىل-پاراساتپەن دۇنيەجۇزى قازاقتاردىڭ بارىنە بىردەي قولايلى ءالىپبي قابىلداۋ كەرەك. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا لاتىن ءالىپبيى تومەندەگى جەتى نەگىزگى تالاپتاردى قاناعاتتاندىرۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.

1. اعىلشىن ءتىل پەرنەتاقتاسىنداعى (keyboard) ارىپتەردى تولىق ءارى ѳز ورنى بويىنشا پايدالانۋ؛
2. قازاق لاتىن ءالىپبيىنىڭ پەرنەتاقتاسىن نەمىس جانە يرلانديا پەرنەتاقتالارى سەكىلدى اعىلشىن ءتىل پەرنەتاقتاسى نەگىزىندە جوبالاۋ؛
3. Microsoft Office (Word، Excel، PowerPoint)، Photoshop، Graphpad Prism قاتارلى عىلىمي زەرتتەۋدە ءارى كۇندەلىكتى ومىردە كوپ قولدانىلاتىن باعدارلامالاردى پايدالانۋعا قولايلى بولۋ؛
4. كومپيۋتەر باعدارلامالارىن قۇرۋعا قولايلى بولۋ؛
5. حالىق اراسىندا ورتاق قولدانىلىپ جۇرگەن اتاۋ-تەرميندەر كوپ وزگەرىسسىز جازىلاتىن بولۋى؛
6. شەتەلدىك ادام، جەر اتتارى كوپ وزگەرىسسىز جازىلاتىن ءارى دۇرىس وقىلاتىن بولۋى؛
7. قازاقتىڭ ءوز ادام، جەر اتتارى اعىلشىن تىلىندە مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا دۇرىس وقىلاتىن بولۋى.

جانە ءبىر ەسكەرەتىن ماڭىزدى ءىس، بۇل جولعى لاتىن ءالىپبيىن جوبالاۋدا ءداستۇرلى پەرنەتاقتانىڭ وڭتايلىلىعىن عانا ويلاماي، 40-50 جىلدان كەيىنگى عىلىم-تەحنولوگيانىڭ دامۋ بەتالىسىن تولىق ويلاستىرۋ كەرەك. XIV عاسىردا باستالعان رەنەسسانستان كەيىن باتىس ەۋروپا ەلدەرى دۇنيەنى عىلىمي جولمەن تۇسىنەتىن بولىپ، ءارقانداي ءبىر مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماڭىزدى ىستەردى 40-50 جىلدان كەيىنگى ءتيىمدى-تيىمسىز جاقتارىن ءار سالانىڭ ماماندارىمەن تولىق اقىلداسىپ، حالىقتىڭ پىكىرىن تىڭداپ شەشىپ كەلەدى. سول سەبەپتى عىلىم-تەحنولوگيا مەن ەكونوميكا جاعىنان 500 جىلدان بەرى دۇنيەنىڭ الدىندا ءجۇر. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ مۇسىلمان باۋىرلارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن پايدا مەن وڭتايلىلىقتى عانا ويلاپ، عىلىم-تەحنولوگيادا الەمنىڭ ەڭ ارتىندا كەلەدى. ال ѳءزىمىزدىڭ وسى جولعى 26-شى قازاندا قابىلدانعان جوبا (26-قازان-جوبا) مەن العاشقى جاريالانعان جوبانى (العاش-جوبا) قاراپ كѳرسەك، ءتىل ماماندارىمىز ءداستۇرلى پەرنەتاقتانىڭ وڭتايلىلىعىن عانا ويلاستىرعان.  باسقا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى سالاسىنداعى ماماندار تالقىعا قاتىسپاعان ۇقسايدى. مىسالى، العاش-جوبادا “X” ءارپى جوق، 26-شى قازانداعى جوبادا “X” پەن “W” ارىپتەرى جوق. حيميا مەن فيزيكا ماماندارى ءالىپبي تالقىلاۋلارىنا قاتىسقان بولسا، “X” جانە “W” ارىپتەرى حالىق اراسىندا ورتاق قولدانىلاتىن عىلىمي اتاۋ-تەرميندەرگە قاجەت ەكەندىگىن ايتقان بولار ەدى. بۇدان بولەك، 40-50 جىل ەمەس، 20 جىل ىشىندە قازىرگى ءداستۇرلى پەرنەتاقتا قولدانىستان شىعىپ، سىمسىز، وپتيكالىق، ۆيرتۋالدى، نەمەسە باسقا تۇردەگى كوپ فۋنكسيونالدى، ەلەكتروندى پەرنەتاقتالار جالپىلاسىپ كەتەدى. سول كەزدە كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنىڭ ورنالاسۋىن ءبىر تىلدەن ەكىنشى ءبىر تىلگە اۋىستىرۋ ءبىر پەرنەنى باسۋمەن عانا ورىندالاتىن بولادى.

40-50 جىلدان كەيىن قاعاز، قالامسىز تولىقتاي ەلەكتروندى زامانعا جەتكەندە، تەرۋ جىلدامدىعى مەن دالدىك ءبىرىنشى ماسەلە بولىپ تابىلادى. الىپبيدە قوس-تاڭبا نەمەسە دايەكشە ѳتە كѳپ بولسا، تەرۋ جىلدامدىعىنا دا دالدىككە دە كەرى اسەر تۋدىراتىنى انىق.

الىپبيدە دايەكشەلى ارىپتەر وتە كوپ بولسا كومپيۋتەر باعدارلاماسىن جازۋعا دا ۇلكەن قولايسىزدىق تۋدىرادى. مىسالى، Standart Unicode-دا (UTF-8/16) “ A’ ”-نى ءبىر ءارىپ جانە ءبىر پۋنكتۋاسيادان قۇرالعان ەكى تاڭبا دەپ ەسەپتەيدى. ال “Ä”-نى “ءا” دەپ قولدانساق Unicode-دا 0x00C4-مەن بەلگىلەپ، ءبىر تاڭبا دەپ ەسەپتەيدى. باتىس ەلدەرىندە “X”، “Q” ارىپتەرىمەن جازىلاتىن عىلىمي اتاۋلار مەن ادام، جەر اتتارى بار، ءبىراق وتە از. قازاق لاتىن الىپبيىندە “X” جانە “Q” ارىپتەرىن سايكەسىنشە “X” جانە “ق” دەپ قولدانساق ەشقانداي قولايسىزدىق تۋىندامايدى. الايدا “J” ءارپىن “ي” دەپ، “Y” ءارپىن “ى” دەپ وقۋ وتە ىڭعايسىز. Xالىق اراسىندا كەڭىنەن قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ كوبىندە “J، Y، W، Sh، Ch، Ng” دەگەن تاڭبالاردى سايكەسىنشە “ج، ي، ۋ، ش، چ، ڭ” دەپ وقيدى. مىسالى، اعىلشىن تىلىمەن، جاپوننىڭ رومادزيىمەن (Rōmaji؛ romanized Japanese Alphabet)، قىتايدىڭ پينينىمەن جازىلاتىن (مىسالى، Jefferson، New York، Washington، Chicago، Fujisan، Tokyo، Yokohama، Sushi، Shanghai، Wuhan، Jiangsu) سوزدەردىڭ بارىندە “J، Y، W، Sh، Ch، Ng” ارىپتەرىن سايكەسىنشە “ج، ي، ۋ، ش، چ، ڭ” دەپ وقيدى. ونىڭ ۇستىنە، وسى تاڭبالارمەن جازىلاتىن سوزدەر وتە كوپ. سول سەبەپتى، وسى تاڭبالاردىڭ دىبىستالۋىن “ج، ي، ۋ، ش، چ، ڭ” دەپ وقىساق، اعىلشىن ءتىلدى پەرنەتاقتانىڭ ەرەكشەلىگىن پايدالانساق، سونىمەن قاتار كومپيۋتەر باعدارلامالارىن ويلاستىرساق، تومەندەگىدەي جوبا-1 دە كورسەتىلگەن ءالىپبيدى جوبالاۋعا بولادى.

 جوبا-1 مەن حالىق اراسىندا ورتاق قولدانىلىپ جۇرگەن عىلىمي اتاۋلاردى، ادام، جەر اتتارىن ءوز قالپىندا جازىپ، اعىلشىن تىلىنە جاقىن دىبىسپەن وقۋعا بولادى. مىسالى، X-xromasoma، Wolfram، Watt، Joule دەگەن عىلىمي اتاۋلار، New York، Washington، Jacksonville، Shanghai دەگەن جەر اتتارى وزگەرتىلمەي جازىلىپ، دۇرىس وقىلادى. ەگەر “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرىن پايدالانبايمىز دەسەك، جوبا-2 دە كورسەتىلگەن قوس تاڭبالار قازاق تىلىندەگى ەرەكشە دىبىستاردى بەينەلەۋگە ۇيلەسىمدى دەپ ويلايمىز. مىسالى، “O” مەن “ە”ء-نى قوسىپ وقىسا تابيعي تۇردە “ءو” بولىپ وقىلادى. “A” مەن “ءى”ء-نى، “U” مەن “ءى”ء-نى قوسىپ وقىساق سايكەسىنشە “ءا” مەن “ءۇ”-گە جاقىن وقىلادى. “Sh” جانە “Ch” تاڭبالارىن سايكەسىنشە “ش” جانە “چ” دەپ وقىعاندا، “Eh”ء-نى “ى” دەپ وقۋعا ابدەن بولادى. جوبا-2 دە جوبا-1 سەكىلدى عىلىمي اتاۋلار مەن جەر، ادام اتتارىن وزگەرتپەي جازىپ، دۇرىس وقۋعا بولادى. قازاق الىپبيىندەگى تاڭبالاردىڭ وقىلۋى اعىلشىن تىلىنە، قىتايدىڭ پينينىنە جانە جاپوننىڭ رومادزيىنە قانشا جۋىق بولسا، ءتىل ۇيرەنۋگە، عىلىم-تەحنولوگيانى يگەرۋگە سونشا قولايلى بولار ەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتۇپ ماقساتى دا وسى بولار دەپ ويلايمىز.

Eگەر جوبا-2ء-نى قولدانساق، العاش-جوبا مەن 26-شى قازانداعى جوبا سەكىلدى، اعىلشىن ءتىل پەرنەتاقتاسىنداعى تاڭبالاردى پايدالانىپ قازاقشا جازۋعا بولادى. ءبىراق وسى ءۇش جوبانىڭ بارىندە قوس-تاڭبا نەمەسە دايەكشە ѳتە كѳپ. ەكىنشى جوبادا نەمەسە العاش جوبا مەن جازىلعان قازاق سѳزدەرىنىڭ قازاق الىپبيىنە ءتان وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى جوق. 26-شى قازانداعى جوبا مەن جازىلعان سѳزدەردى وقۋ ѳتە قيىن. مىسالى، تѳمەندەگى بىرنەشە قازاق سѳزدەرىن تѳرت ءتۇرلى جوبا مەن جازىپ، سالىستىرىپ كѳرەيىك.

جوبا-1 مەن جازىلعان جازۋ رەتتى، انىق، وقۋعا وڭاي، قازاق الىپبيىنە ءتان، باسقا تىلدەردەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن وزىندىك وزگەشەلىگى بار. باسقا ءۇش جوبامەن سالىستىرعاندا تەرۋ جىلدامدىعى دا تەز دالدىگى دە جوعارى. Eگەر جوبا-1ء-دى قولدانساق، كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىن جوبالاۋعا ەشقانداي قيىندىق تۋىندامايدى. باتىس ەۋروپا تىلدەرىندە قولدانىلىپ جۇرگەن پەرنەتاقتادا (مىسالى، نەمىس نەمەسە يرلانديا پەرنەتاقتاسى) سەكىلدى، قازاق پەرنەتاقتاسىن تومەندە كورسەتىلگەندەي اعىلشىن ءتىل پەرنەتاقتاسى نەگىزىندە جوبالاۋعا بولادى.

 نەمىس ءستيلدى پەرنەتاقتاسىن پايدالانساق، ادەتتە كѳپ قولدانىلمايتىن “{}، []، ؛، :، ‘ ” قاتارلى تاڭبالاردىڭ ورنىنا “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرىن قويىپ، “{}، []، ؛، :، ‘ ” تاڭبالارىن “Alt” پەرنەسىمەن قوسا باسىپ تەرەتىندەي ەتىپ جوبالاساق، قازاق سѳزدەرىن ءارى تەز ءارى دۇرىس تەرۋگە بولادى. ەگەر يرلانديا ءستيلدى پەرنەتاقتاسىن پايدالانساق، “Alt” پەرنەسىمەن قوسا “A، O، U، E” پەرنەلەرىن تەرسەك، سايكەسىنشە “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرى جازىلادى. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى بولسا دا ارىپتەردىڭ پەرنەتاقتاداعى ورنى اعىلشىن پەرنەتاقتاسى نەگىزىندە جوبالانعاندىقتان ەستە ساقتاۋعا وتە جەڭىل. ال ۇيالى تەلەفونعا كەلسەك، تѳمەندە كѳرسەتىلگەندەي، “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرىن نەمىس پەرنەتاقتاسى سەكىلدى قازاق پەرنەتاقتاسىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە كورسەتۋگە بولادى، “A’، O’، U’، E’” قاتارلى دايەكشەلى ارىپتەر نەمەسە “Ai، Oe، Ui، Eh” قاتارلى قوستاڭبانى تەرۋگە قاراعاندا كوپ جەڭىل بولماق.  

جوبا 1ء-دىڭ ازىرشە جانە ءبىر قولايلى تۇسى، شەتەلدەگى قازاقتار قازاق لاتىن ءالىپبيى پەرنەتاقتاسىنىڭ باعدارلامالارى كومپيۋتەر مەن ۇيالى تەلەفوندا دايىن بولعانعا دەيىن اعىلشىن پەرنەتاقتاسىن پايدالانىپ قازاقشا جازا بەرۋىنە دە بولادى. “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرىن اعىلشىن پەرنەتاقتاسىن پايدالانىپ جازعاندا “Ctrl”، “Shift” جانە “ : ” ءبىر ۋاقىتتا باسىپ قويسا “A، O، U، E” باسساق سايكەسىنشە “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرى شىعا كەلەدى.  Sumsung، iPhone قاتارلى قول تەلەفونداردا A، O، U، Eء-نى ءبىر سەكۋند باسىپ تۇرساق “Ä، Ö، Ü، Ë” ارىپتەرى شىعادى. دەمەك قازاقستان نارىعىنا ارناپ جاسالعان كومپيۋتەر، ۇيالى تەلەفون بولسا دا، شەتەلدەگى قازاقتار اعىلشىن ءتىل پەرنەتاقتاسىن پايدالانىپ قازاق تىلىندە حات الىسa بەرەدى.

40-50 جىلدان كەيىنگى عىلىم-تەحنولوگيانىڭ دامۋ بەتالىسىن ويلاعاندا، جوبا-1-مەن قازاق تىلىندە ماقالا جازۋ باسقا ءۇش جوبا مەن سالىستىرعاندا كوپ وڭاي بولماق. سول كەزدە قازاق پەرنەتاقتاسىندا اعىلشىن تىلىندەگى سەكىلدى ەملە تەكسەرۋ قولدانىلاتىن سѳزدەردى ەستە ساقتاۋ قاتارلى فۋنكسيالاردىڭ بارلىعى بولادى. ەگەر ءقازىر ءداستۇرلى پەرنەتاقتانىڭ وڭتايلىلىعىن عانا ويلاپ دايەكشەلى نەمەسە قوس تاڭباسى كѳپ ءالىپبيدى پايدالانساق، 40-50 جىلدان كەيىن قولايسىزدىعىن بايقاعان كەزدە، ءالىپبيدى تاعى ѳزگەرتەمىز بە؟ بۇعان دەيىنگى وزگەرىستەر دە از بولعان جوق. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان جوبالارىمىزدا كەمشىلىكتەر ارينە بار. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ قايتالاپ ايتقىمىز كەلگەنى، بۇل جولعى لاتىن ءالىپبيىن جوبالاۋدا جەڭىلدىكتى عانا ويلاماي، الىس بولاشاقتى كوزدەپ، قوعامنىڭ ءار سالاسىنداعى ماماندارمەن كەڭەسىپ، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنا ورتاق، عىلىم-تەحنولوگيانىڭ جاڭا زامانعى تالاپتارىنا ساي، كەمەلدى لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن قايتادان قاراپ قابىلداۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

قاسىم قابىلقاق، PhD، University of Iowa، Iowa City، IA، USA

داۋرەن قازىمبەك، PhD، Illinois Institute of Technology، Chicago، IL، USA

دۋبەك قازىكەن، PhD، University of Michigan، Ann Arbor، MI، USA

مانات ماۋلەنباي، PhD، Reflexion Medical Company، Hayward، CA، USD

اسەت ءاpiن، MSc، Caterpillar Inc. Mannheim، Germany