كۇڭىرەنگەندە ەل شالعايلىعى دا قاتتى كۇيزەلتەدى ەكەن. تۋعان ەلى، كىندىك كەسكەن جەرىندەگى جەرلەستەرى ەسىل ەرى، اياۋلى ازاماتى زەينوللا مۇباراك ۇلى سانىكتىڭ قايتىس بولعانىن بىرىنە-بىرى قايعىرا حابارلاپ جاتتى. ەستىگەندە ەسەڭىرەپ ەگىلە جىلاپ تا الدىم. «قايران زەكە-اي» دەگەندى قانشاما قايتالادىم ەكەن...
بىرگە ءجۇرىپ، بىتە قايناسقان، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە وتكىزگەن ادامدار ءۇشىن قايعىلى حاباردىڭ وڭايعا سوققانى جوق. ادەبيەت عيماراتىنىڭ ءبىر جاعى كەرتىلگەندەي، قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر بايتەرەگى قۇلاعانداي، ادەبيەت اسپانىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى سونگەندەي، ءباسپاسوزىمىز ءوزىنىڭ ىسىلعان، شەبەر، جاپاكەش، قايسار، قارت قالامگەرىنەن ايىرىلعانداي اۋىر قازا بولدى. ال زەكەڭ مەنىڭ ءومىر، ونەر كوش جولىمداعى سۇيەۋشىم، تاربيەشىم، ۇستازىم ەدى. «اتتەگەن-اي...»، – دەيمىن كۇيزەلە كۇرسىنىپ. بۇقار جىراۋ ايتقانداي، وزەكتى جانعا – ءبىر ءولىم، اللانىڭ اماناتىن ءبارىمىز دە تاپسىرامىز عوي، وكىنىشتىڭ ورنى تولا ما، كوڭىلىن سۇراپ قوشتاسا المادىم. ءشامشابانۋدىڭ جانىندا بولىپ جۇباتا دا المادىم. ەمەۋرىنىنەن ەنشىسىن اياماعان اياۋلى اعامىزدى دا تاعدىردىڭ مەنەن كوپ كورگەنى مە، سىيلاسىپ وتكەن، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قادىرىمىزگە جەتكەن قايران قايىرىلماس كۇندەر-اي!!!
زەكەڭ – اقپارات، باسپا قىزمەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى اعا بۋىندارىنىڭ ءبىرى. ءار سالاداعى ەڭبەگى – ءبىر توبە، ەسىل ازاماتتىڭ ءبىرى. مەن ۇستازىمنىڭ ەڭبەكتەرى، شىعارمالارى جايلى باعا بەرەتىن، زەرتتەۋ الاتىنداردان ەمەسپىن، شاكىرتىنىڭ شاماسى وعان قايدان جەتسىن... تەك ءوز باسىمنان وتكەندەرىن، ادامدىق ار مەن اسىل قاسيەتتىڭ يەسى – قامقورشىم بولعان ۇلاعاتتى ونەگەسىن تىلگە تيەك ەتىپ، ساعىنا ەسكە الامىن. رۋحىنا ماڭگى بورىشتارمىن!
1956 جىلدىڭ تامىز ايى. بەيجىڭدەگى ورتالىق جاستار وداعى مەكتەبىنىڭ از ساندى ۇلت 3ء-شى قارارىنا شاعانتوعايدان – زەكەڭ، شاۋەشەكتەن – مەن، دوربىلجىننەن – قالەش، شيحۋدان – انەش، التايدىڭ كوكتوعاي كەن رايونىنان اقان بەيحۇت (ءاسىلى، جىڭ اۋدانىنىكى) قاتارلى شينجياڭنىڭ جەر-جەرىنەن جۇزگە جۋىق ءار ۇلت وقۋشىلارى ۇرىمجىگە جينالىپ، بىرنەشە كۇندىك ۇيرەنۋدەن سوڭ، استاناعا اتتاندىق. بارلىعى جاستار قىزمەتىن ىستەيتىن كادرلار ەكەن، تەك مەن عانا تولىقسىز ورتا مەكتەپتى تاۋىسقان ەڭ كىشكەنەسى بولىپ ىلەستىم.
ءبىز 1956 جىلدان 1958 جىلعا دەيىن ساباقتاس بولعان كەزدەردە زەكەڭ مەنى قارىنداسىنداي كورىپ، كوپ قامقورلىق جاسادى. مەكتەپكە بارعان سوڭ جىلعا جەتپەي اياۋلى انامنىڭ قايتىس بولعاندىعىنان مەكتەپكە الدىمەن حابار كەلىپتى. زەكەڭ بىرنەشە اعايلاردى باستاپ جاتاعىما كەلدى. بىرگە جاتاتىن قىزداردىڭ دا الدىن الا حابارى بار سەكىلدى، قورشاپ قاسىما وتىرا قالدى. شوشىپ كەتتىم. زەكەڭ كۇيزەلە وتىرىپ قارالى حاباردى ەستىرتىپ، كوڭىل ايتا باستادى. قۇلاعىم تاس بەكتىلىپ، نە ايتىپ، نە قويعانىن ەستىر ەمەسپىن. جاتاقتى باسىما كوتەرىپ، اقىلعا كونبەي، جىلاي بەرىپپىن. ساباز اعا سوڭىندا ارەڭ ۋاتقانداي بولدى. وتىرعاندار دا جاپىرلاي كوڭىل ايتىپ، اقىلدارىن ايتىستى. مەنى «كىشكەنە قىز» دەپ ەركەلەتەتىن ءارى وتباسىلىق جاعدايىمنان حاباردار بولىپ، ماعان انامداي كۇيىنەتىن لي اتتى حانزۋ ءمۇعالىمىم بولعان ەدى. ەندى، مىنە، مەنىڭ مىنا ءحالىمدى بىلگەن سوڭ، زەكەڭ ەكەۋى بۇرىنعىدان ارمان وقۋىما، دەنساۋلىعىما، تۇرمىس جاعدايىما كوڭىل بولەتىن بولدى. 1958 جىلدىڭ كۇز ايىندا وقۋدى تاۋىسىپ، ۇيىمنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا ءار ۇلتتان 10 نەشە وقۋشى ءار سالاعا ءبولىنىپ، ۇرىمجىدە قالدىق. زەكەڭ، اقان، مەن ۇشەۋمىز «شينجياڭ جاستار-ورەندەر» باسپاسى قازاق رەداكسياسىنا ورنالاستىق. اقان بەيحۇت – سول كەزدەگى «كوممۋنيسشىل جاس» جۋرنالىندا، زەكەڭ ەكەۋمىز رەداكسيا بولىمىندە ىستەدىك. كەيىن كەلە زەكەڭ – رەداكسيانىڭ ورىنباسار باستىعى، اقان «العا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. قازاق رەداكسياسىنداعى ناريمان جاباعىتاي، زەينوللا سانىك اعالارىمىز جۇمىستا ىسكەر، مىنەزدە ۇستامدى، جولداستارعا مەيىرىمدى، قىزمەتكە قاتاڭ تالاپ قوياتىن، ال جايشىلىقتا جايساڭ، جاناشىر ەدى. رەداكسيالاعان كىتاپتارىمنىڭ ساۋ بەتى جوق، قىپ-قىزىل بولىپ شيمايلانىپ زەكەڭنىڭ قولىنان تاپسىرىپ العانىمدا، ۇيالعانىمنان جەر باسىپ ءجۇردىم. سوندا دا زەكەڭ كۇلىمسىرەپ اقىرىن عانا ۇستەلىمنىڭ ۇستىنە قويىپ قوياتىن. بۇل بايسالدى بەينەسى ماعان ايقايلاپ اقىرىپ ۇرىسقاننان دا اۋىر تيەتىن. كەيىن تالاي جىل مەن دە باسپا سالاسىندا جۇمىس اتقارعانىمدا اعا جولىن ۇستادىم. زەكەڭ مەنىڭ تەك كاسىپتە عانا پىسىپ-جەتىلۋىمدى جەبەپ قالماستان، قوعامدىق، ساياسي جاقتان دا زامانعا ساي، اڭعارلى جاستاردان بولۋعا باۋلىدى. پارتيا ۇيىمىنا تاربيەلەپ تانىستىرۋشىمنىڭ ءبىرى بولدى.
1959 جىلى 9 مامىردا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا قابىلداندىم. كەيىن كەلە مەنىڭ جۇمىستى ىستەي ءجۇرىپ ادەبي شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانا باستاعانىما، اسىرەسە بالالار ادەبيەتىنە ات باسىن بۇرعانىما زەكەڭ قاتتى قۋاندى، قولدادى. 1987 جىلى «شينجياڭ حالىق باسپاسىندا» باسىلعان «دانەكەر» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىمنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدى. باسىلىمداردا باعالار دا جاريالادى. 2003 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا شيپاحانادا ەمدەلىپ جاتقان ەدىم. «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» اتتى كىتاپتىڭ رەداكسيا القاسىنداعى باقىتحان قىدىرمولين جولداستان تەلەفون الدىم. مۇندا 3 توپ، ايگىلى ادامدارعا 12 ادام قامتىعانىن، دۋبەك تۋرالى كىتاپتى جازۋعا مەنى ۇيعارعاندىقتارىن، ۋاقىتىنىڭ تىعىز ەكەندىگىن ءارى كىتاپتىڭ ساپالى بولۋىن دا ەسكەرتتى. راقمەت ايتىپ، كىبىرتىكتەپ: «ويلانىپ كورەيىن»، – دەدىم. سەبەبى «تالاپتان شىعىپ، ويداعىداي ورىنداي المايمىن با» دەپ ەكىلەنگەندىگىمنەن ەدى. ەرتەسى تاعى زەكەڭ تەلەفون شالدى، جارقىن ءۇنى ءالى قۇلاعىمدا:
– ءباتىش، دەنساۋلىعىڭ قالاي، قالقام؟ قىزمەت قاربالاستىعى ءارى جالعىزدىق تا باتقان شىعار... ەرشىكەش ەدىڭ عوي، انا مىندەتتەن باس تارتۋشى بولما! ول – تالاي تالقىدان وتكەن تاپسىرما. سەن باسباي، دۋبەك تۋرالى دەرەكتەردى جازىپ تا، جاريالاپ تا جاتىرسىڭ، قالامىڭ قاپتال جەتەدى، مەن سەنەمىن، – دەدى.
اعانىڭ مەيىرلى ءسوزىن ەستىپ تەبىرەنىپ كەتتىم، جىگەرلەنىپ قالدىم. كىتاپ 2004 جىلى ۇلتتار باسپاسى جاعىنان باسىلىم كوردى. بۇل كۇندەرى «تارباعاتاي قىزىل ءۇيى مۇراجايىندا» مارقۇم ورازبەك ءابدىل ۇلىنىڭ «وشپەس ساۋلە» رومانى مەن «دۋبەك» كىتابى دۋبەكتىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتى استىنا قويىلىپ، كورەرمەندەردىڭ كوڭىل كوگىندە وشپەس ساۋلە بولىپ تۇر. رەدكوللەگيا القاسى مەن زەكەڭنىڭ سەنىمىن ورىنداي العانىما مەنىڭ دە كوڭىلىم مارقايىپ قالادى.
زەكەڭنىڭ ءومىر بويى باسپاگەرلىك جۇمىستان باس الماي تالاي تابىسقا جەتىپ ءارى قازاق حالىق مۇرالارىن جيناۋدا، زەرتتەۋدە، كوركەم ادەبيەتىنىڭ پروزالىق سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ، مول سىباعا ۇسىنعانى ەلىنە ايان. ءالى ەسىمدە، ءبىر جىلدارى «شينجياڭ» گازەتىنىڭ 3-بەتىندە سۋرەتىمەن «باسباي» اتتى وچەرىگى جاريالاندى. ءبىز شەجىرە قىزمەتكەرلەرى سول كەزدە شاعانتوعايدا باسباي تۋرالى دەرەكتەردى جيناۋمەن جيەك اۋىلىندا جۇرگەن ەدىك. اۋىلداستار گازەتتى قولدان-قولعا جەتكىزىپ، سۋرەتىنە تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، كوزدەرىنە جاس الىپ: «زامان وڭالىپ، باسەكەڭنىڭ ورتامىزعا قايتا ورالۋىن كىم ويلاعان؟» – دەسىپ سۇيىنشىلەگەنىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىگەن ەدىك. بۇل حاباردى زەكەڭە جەتكىزگەنىمدە الدا باسەكەڭ تۋرالى كولەمدى شىعارما جازۋعا تولعانىپ جۇرگەنىن ايتقان... ايتقانىنا جەتتى ەمەس پە، جارىقتىق!
ەكى جىلدىڭ الدىندا زەكەڭنىڭ اۋىرىپ شينجياڭ مەديسينا ينستيتۋتىنا قاراستى 1ء-شى شيپاحانادا جاتقانىن ەستىپ، تەلەفوندا كوڭىلىن سۇرادىم. سوندا قولىندا «ءىز» دەگەن روماننىڭ سوڭىنا شىعا الماعاندىعىن، دەنساۋلىعى جار بەرسە سوڭعى نۇكتەسىن قويۋدى ارماندايتىندىعىن دا ايتقان ەدى. ءشامشابانۋ ۇرىمجىگە ورالعاندا ادەيى امانداسا بارعانىمدا سۇراپ ەدىم، سول جۇمىسىن اياقتاتا الماعاندىعىن ايتتى. سونى ايتقىم كەلەدى. تابىسقا جەتكەن نەبىر ەسىل ەرلەردىڭ ارتىندا قالتقىسىز، قامقورشى ايەل بولادى. ونىڭ ءبىرى – زەكەڭ ەكەۋى ءومىر، ونەر جولىن تەڭ باسقان، تاۋقىمەتتىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋلەرىن» كەشكەن، جاقسى جارى، كاسىپتەسى، قوس قالامگەر، قوس بايتەرەكتەي بۇتاعىن كەڭ جايعان سىڭارى ءبىزدىڭ اعارتۋشى، اقىن قىزىمىز ءشامشابانۋ قامزا قىزى دەر ەدىم. زەكەڭنىڭ ورىنداي الماعان ارمان-تىلەكتەرىن، اسىل مۇرالارىن اسىل جارىنىڭ وكسىتپەيتىندىگىنە ەلى سەنەدى! «كىتاپ – الىس ساپارعا اتتانعانداردىڭ قالدىرعان اقىل ەسكەرتكىشى» (زەينوللا قابدوللين) دەگەندەي، زەكەڭ ەلىنە، بارشا ۇرپاقتارعا، بالا-شاعالارىنا، ءشامشاسىنا مول رۋحاني ازىق قالدىرىپ كەتتى.
زەينوللا سانىكتەي ۇستامدى، ۇلاعاتتى ەسىل ازاماتتى، اقىندى، جازۋشىنى، قارت باسپاگەردى ءولدى دەۋگە بولا ما؟! اسىل مارجان ءسوزى ولمەيدى، ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالادى!
ءباتىش اقىن قىزى
