مەنىڭ ساراعاڭدى العاش كورۋىم 1958 جىلدىڭ شاماسى، ءبىزدىڭ ءۇي ول كەزدە 15-اۋىل دەيتىن تۇيەمويناقتا ەدى. شىلدە ايىندا سىراعاڭ قاسىندا قاينەكەي جارماعانبەتوۆ، پولكوۆنيك مىرزاعالي جانگەلوۆ جانە باسقا دا قۇربىلارى بار وسى تۇيەمويناققا كەلدى. سىراعاڭنىڭ تۋىستارىنىڭ مەرەيى كوتەرىلىپ، بىرنەشى كۇن ارقا-جارقا بولدى. قوناقتار وسى تۇستان توسىندى قاق جارىپ وتەتىن تورعاي وزەنىنە شومىلۋعا بارعاندا وسى اۋىلدىڭ قاراسيراق بالالارى (ىشىمىزدە بولاشاق اقىندار اقىندار كەڭشىلىك پەن سەرىكتە بار-تىن) شۇبىرىپ سوڭدارىنان قالماۋشى ەدىك. "الماتىدان كەلگەن اقىندار" دەگەسىن ولار بىزگە اسپاننان تۇسكەن پەرىشتەدەي كورىنۋشى ەدى. تاڭدانىپ، قايران قالاتىنبىز. سىراعاڭنىڭ قاسىندا ۇنەمى تۋىستارى، ءارى اعالارى مىرزالى وتەلبايەۆ، عالىم سومتەمىروۆ، ناعاشىسى شۇكىرباي بوجىقانوۆ، جيەنى قاپسۇلتان ماجەنوۆ ۇنەمى قالماي جۇرەتىن.ولاردىڭ ءبارى ءازىلقوي، وتكىر ءتىلدى شەشەن ەدى. وسى كۇنگە دەيىن ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن مارقۇم قاپسۇلتاننىڭ: "سوعىستى كورمەگەن ايۋلار، ءبىر وقپەن قىرىلاسىڭدار، بىتىراي قاشىڭدار" دەگەن ءسوزى سول كۇندەردەن قالعان.
سىراعاڭنىڭ تۋعان جەرى تۋرالى جۇرتشىلىق اراسىندا قايشى پىكىرلەر كوپ. سىراعاڭنىڭ تەگى ارعىن، كوشەيدىڭ بالالارىنىڭ ءبىرى-ايۋدان تارايدى. ونىڭ ىشىندەگى اققوزىسى، تورعايداعى جيىرماسىنشى جىلدارداعى دۇربەلەڭ كەزىندە ماۋلەن اتامىز قىزىلورداعا قاراي كوتەرىلە كوشۋىنە سەبەپ بولسا كەرەك. سول كەزدە 1922 جىلى قىزىلجىڭعىل دەگەن جەردە سىر بويىندا تۋعان ەكەن. ماۋلەن اتامىز ءۇي ىشىنە ءبىر جاننىڭ باسىن قوسىپ، كەلەسى جىلى تورعايعا قايتا ورالعان ەكەن.
...تورعاي سەندە قالدىردىم اششى مۇڭدى،
اۋىر كەزدە كوزىمە جاس تىعىلدى
جاڭا كەلىپ دۇنيەگە جالت قاراعان،
تورعاي سەندە قالدىردىم جاس كۇنىمدى - دەگەن جولداردى سىراعاڭ وسى تورعايدا وتكەن جاستىق شاعىنا ارناعان. سىراعاڭنىڭ ارعى اتاسى تاي ءىرى ادام بولعان دەسەدى. تاشكەننىڭ بازارىندا كورگەن ءبىر وزبەك: "قازاقتىڭ تايى مىنانداي، دونەنى قانداي بولادى ەكەن" دەپ تاڭ قالعان ەكەن. وسى اڭگىمە 1972 جىلى ءسابيت مۇقانوۆ سىراعاڭنىڭ 50 جىلدىق مەرەي تويىنا كەلگەندە تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىندا "اقىندار تۇبەگى" اتالعان جەردە وتىرىپ ايتقانىن ەستىگەن ەدىك. س. مۇقانوۆ بۇل اڭگىمەنى "سوسياليستىك قازاقستان" گازەتىنىڭ 1972 جىلعى تامىز ايىنداعى نومىرىندە تولىقتىرىپ جازدى.
سىراعاڭدى اقىنداردىڭ ىشىندەگى ءىرى ءتۇلعالىسى دەپ ابدەن ايتۋعا بولادى. تولقىعان بۇيرا شاشى، ولەڭ وقىعانداعى زور داۋسى كەز-كەلگەن زالدى كۇڭىرەنىپ جىبەرگەندەي. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا سىراعاڭا سالەم بەرەيىن دەپ جازۋشىلار وداعىنا بارعانىمدا (ول كەزدە سىراعاڭ "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى-تىن) وداقتىڭ ەكىنشى قاباتىندا سىراعاڭ قاسىندا، ءادي ءشارىپوۆ تاعى دا باسقا قازاق ادەبيەتىنىڭ مار قاسقالارى تۇر ەكەن. سىراعاڭ ءبىر تۇزدىقتى اڭگىمە ايتىپ جاتسا كەرەك، ءبارى ونىڭ اڭگىمەسىن باستارىن شۇلعىپ، اسا ىقىلاسپەن تىڭداپ تۇردى. وسى ساتتە قولتىعىنان ءبىر قىز بالا سۇيەپ باۋىرجان مومىش ۇلى كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلا بەرە اۋەلى سىراعاڭنىڭ قولىن الدى. باۋكەڭنىڭ سونداعى ءبىر ءسوزى ءالى ەسىمدە ول: "مەن اۋەلى "مەدۆەدپەن امانداسامىن" دەگەنى.باۋكەڭ بۇل ءسوزدى ەكى ءۇش ماعىنامەن ايتىپ تۇر ەدى.بىرىنشىدەن، سىراعاڭنىڭ رۋى ايۋ، ەكىنشىدەن، سىراعاڭ مىعىم، ءىرى دەنەلى، ۇشىنشىدەن، گۇرىلدەپ سويلەيتىن.
ءيا، سىراعاڭدى ءوزىم بىلەتىن 20-30 جىلدىڭ ىشىندە بايقاعانىم، ول قازاق ادەبيەتىنىڭ نەبىر زاڭعار تۇلعالارىمەن ارالاسقان، دوس بولعان، ولار دا سىراعاڭدى سىيلاعان، قۇرمەتتەگەن. الماتىعا اۋىسقان ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىنەن باستاپ سىراعاڭ قاسىم امانجولوۆ، تايىر جاروكوۆ، ءىلياس وماروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ سياقتى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن قايراتكەرلەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسقان. اسىرەسە قاسىم امانجولوۆپەن سىرلاس، سىيلاس دوس بولعان. قاسىم امانجولوۆ قاتتى سىرقاتتانىپ جۇرگەندە سىراعاڭمەن ءسوز بايلاسىپ، قۇدا بولىسقان ەكەن. قاسىم اعاناڭ ارداقتى جارى ساپەن اپاي وسى ۋادەنىڭ ورىندالۋىنا كەيىن سەبەپ بولدى. قاسىمنىڭ ۇلكەن قىزى جاننامەن سىراعاڭنىڭ تۇڭعىشى دۇيسەننىڭ ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ قوسىلدى.
مەنىڭ الماتىعا العاش بارعانىم 1963 جىلى ەدى. ول كەزدە سىراعاڭنىڭ قىرىقتان ەندى اسقان كەزى ەدى. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا بەكىپ، اقىندىعىنىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان شاعى. ولاي دەيتىنىم اقىننىڭ «جاپىراقتار جانادى» دەيتىن ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعى باسپادان شىعىپ، قازاق پوەزياسىن جاڭا ءبىر بيىككە كوتەرىپ، ولەڭ سۇيەر قاۋىمدى تىڭ لەپپەن سەرپىلتىپ تاستاعان كەزى-تۇعىن. وسى كىتاپتا جاريالانعان «اق ءتۇن» ولەڭى سىرباي پوەزياسىنىڭ ايرىقشا ەرەكشىلىگىن تانىتا تۇرا، قازاق ولەڭ جانرىنا جاڭا ءتۇر، جاڭالىق الا كەلگەنىن پاش ەتتى. العاش رەت عابيت مۇسىرەپوۆ سىراعاڭنىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداپ، ءبىرىنشى رەت ءابدىجامال نۇرپەيىسوۆ (جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى ەدى) «جۇلدىزعا» باسىپ شىعارعان، شىڭعىس ايتماتوۆ ەرەكشە ىقىلاسپەن تىڭداپ، قىرعىزشا اۋدارتقان اتاقتى «اق ءتۇن» بىلاي باستالاتىن:
اق ءتۇن، اق ءتۇن
الىپ ءبىر اق ساۋىت،
اقبوز اتتىڭ
جالىنداي اقشا بۇلت،
اق ءتۇن - اق گۇل
اينالا تۇتاسقان،
توگىلمەي شاق تۇر
اق مۇحيت، اق اسپان.
اق ءتۇن - اق جالىن
اق تۇستەر جايماسى،
دۇنيەنىڭ پاك جانىن.
تۇسىرگەن
ءاقتۇن-
رەنتگەن ايناسى.
"جاپىراقتار جانادى" اتتى كىتابىندا جاريالانعان وسى ولەڭدى وقي بەرگىڭ، قايتالاپ وقي بەرگىڭ كەلەدى. ولەڭنىڭ بۇرىن كەزدەستىرمەگەن جاڭا ءتۇرى. سوندا دا توسىرقاماي وقيتىنبىز. جۇرەككە جىلى، ادەمى. مۇنداي ولەڭدەر بۇل جيناقتا كوپ ەدى. سونىڭ ءبىرى:
سەن مەنى ويلادىڭ با،
تۇسىمدە كوردىم.
توبىلدىڭ قويناۋىندا،
توبىلعى ىشىندە كوردىم.... دەپ باستالاتىن ولەڭدى اقىندار كەڭشىلىك پەن سەرىك، ماتەل سياقتى ءجيى قايتالاۋدى جاقسى كورەتىن. وسى ولەڭى ىرعاقتارىنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگىنە، ولەڭ جولدارىنىڭ مۋزىكالىق ۇندەستىگىنە تاڭداناتىن، سۇيسىنەتىن ولار.
سىراعاڭنىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ بەلگىلى ءبىر توبى سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان، ول زاڭدى دا. ويتكەنى جاستىق شاعىنىڭ ەلەۋلى ءبىر كەزەڭنىڭ ۇرىس دالاسىندا وتكىزگەن مايدانگەر اقىن جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى اق قاعازعا تۇسىرىلگەن ولەڭ جولدارىنا اينالۋى تابيعي قۇبىلىس. بۇكىل ادامزاتقا زارداپ شەككىزگەن ۇلى وتان سوعىسىنا ارنالعان سىراعاڭنىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرىپ، تولعانىسىن، كۇيىنەسىڭ، كۇرسىنەسىڭ. سىراعاڭنىڭ پوەزياسى سوعىس قۇرباندارىنا ماڭگى تۇرعىزعان ەسكەرتكىش ءتارىزدى. سىراعاڭنىڭ ولەڭدەرى سوندىقتان كوزدىڭ ۇياسىنان جاڭا شىعىپ، جەرگە تامباي ماڭگى قاتا قالعان كوز جاسىنىڭ ءبىر ءتۇيىر ءمولدىر تامشىسى سياقتى اسەر قالدىرادى قاشاندا.
"تۇبىرلەر" دەگەن ولەڭىنىڭ تۋۋى دا قىزىق. مۇنىڭ جازىلۋىنا دا ءبىر وقيعا سەبەپ بولدى. «مەن كوپ جىلدان سوڭ ءۇي ىشىممەن ءبىر كەزدە قان توككەن ۆولحوۆ ورمانىنا باردىم. وتكەن كۇندەر ەسىمە ءتۇسىپ كوز الدىم تۇماندانىپ كەتتى. اينالا باياعى باتپاق. سول باتپاقتى تەرەڭ ەتىپ قازىپ، سول باپتاقتىن ىشىندە تۇنەدىك. سول باتپاقتى جاۋ وعىنا قالقان قىپ توسىپ، قورعان ەتتىك. ەندى سول باتپاقتان سوعىس كەزىندەگى سوقپاعىمدى ىزدەپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردىم. ءار جەردە ءبىر كەسىلىپ قالعان تۇبىرلەر كەزدەسەدى. ماعان ولار قول-اياعىنان ايىرىلىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعان سولداتتار سەكىلدى ەلەستەدى. سودان بارىپ "تۇبىرلەر" دەگەن ولەڭ كەۋدەمدە كۇبىرلەدى"،- دەپ جازادى اقىن. مىنە، سول اتاقتى "تۇبىرلەر".
كورىنەدى
ورماننان
تۇبىرلەر
ايىرىلعان
اياق قولدارىنان
تۇبىرلەر،
مۇگەدەك سولدات سەكىلدى
تۇبىرلەر،
وق جۇلعانداي ەتىمدى
جۇرەگىم تۋلاپ دۇبىرلەر،
كەزەرىپ ەرنىم كۇبىرلەر،
سوعىس نە؟!
مەنەن بىلىڭدەر،- دەپ تۇرعانداي تۇبىرلەر - دەپ اياقتالاتىن ولەڭ بارلىعى 15 جولدان تۇرادى. ءبىراق وقىرمانعا بەرەتىن اسەرى كۇشتى. ولەڭنىڭ سيقىرى وسىندا ەدى.
سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ تۋعانىنا شاعىن ماقالادا ونىڭ شىعارماشىلىعىن شولىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى حالىق جازۋشىسى، اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اقىندار ج.مولداعالييەۆ، س.مۇقانوۆ، د.ءابىلوۆ، جوعارى باعالاپ كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى. سىنشىلار م.قاراتايەۆ، س.قيرابايەۆ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازدى. سونىڭ ىشىندە1985 جىلى قازاقستان "عىلىم" باسپاسىنان شىققان جازۋشى ءادي ءشارىپوۆتىڭ "سىرباي ماۋلەنوۆ تۆورچەستۆوسى" دەگەن عىلىمي ەڭبەگى عىلىمي تەرەڭ زەردەلەنۋىمەن قۇندى. وسى ەڭبەكتە ءادي ءشارىپوۆ سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ پوەزياسىنا كەڭىنەن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. اقىننىڭ شىعارماشىلىعى جان-جاقتى تالقىلانعان. سول سياقتى بەلگىلى اقىن عالي ورمانوۆ سىراعاڭ تۋرالى تومەندەگىدەي ورىندى پىكىر ايتقان ەكەن: " سىرباي ولەڭ ونەرىنىڭ شەبەر ۇستاسى. ونىڭ قالامى جان دۇنيەڭدى جارىلقاپ، الديلەي دە بىلەدى. وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى سالا الماس سۇلۋ سۋرەتتەردى كوز الدىڭا اكەلە بىلەدى. ونىڭ قالامى ادام بەينەسىن، تابيعات كوركىن، تامىلجىتا تولعاۋعا سونشا شەبەر". ءادىل ايتىلعان باعا.
1983 جىلى سىراعاڭ كۇنجامال جەڭگەمىز ەكەۋى الماتى دان ارقالىققا كەلىپ ءتۇستى دە، ماعان حابارلاستى. ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام - تۇز تاتتى دا، تورعايعا بەت الىپ، جولعا شىقتىق. سىراعاڭ مەنى ۇزاق جولعا ءبىرىنشى الىپ شىققانى. بۇل جولى جانىندا مەنەن باسقا اقىن-جازۋشى سەيىت كەنجەاحمەتوۆ تە بار-تىن. سىراعاڭنىڭ اۋىز ەكى اڭگىمەنىڭ شەبەرى ەكەنىنە وسى جولى كوزىم جەتتى. ادەبيەت تۋرالى، ورىس جانە شەتەل اقىن-جازۋشىلارى تۋرالى بۇعان دەيىن ءبىز بىلە بەرمەيتىن دەرەكتەردى اڭگىمەلەگەندە مەيىرىمىز قانعانشا تىڭدادىق. ءازىل، كۇلدىرگى اڭگىمەلەردىڭ دە مايىن تامىزادى ەكەن. كۇنجامال جەڭگەمىز، سەيىت ۇشەۋىمىز شەگىمىز قاتقانشا كۇلدىك.
سىراعاڭ بۇعان دەيىن مەن ءۇشىن ءازىل-سىقاقتىڭ قۇدايىنداي كورەتىن سەيىت اعامىزدىڭ اۋزىن اشتىرماعانىنا تاڭداندىم دا، تامساندىم. ۇزاق جول بويى اڭگىمە ايتقان سىراعاڭ عانا بولدى. جەرلەسىمىز ۇلى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى دا بىرنەشە قىزىق دەرەكتەردى سىراعاڭنان وسى جولى العاش ەستىدىك. ول ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ كۇيشىلىك ونەرىن، ءان جازعانىن دا ايتىپ وتىردى. احمەت جازعان اندەردى بىرەۋلەر قانجىعاسىن بايلاپ جۇرگەنىن وكىنىشپەن ايتقان ەدى. بۇل ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اتىن اتاۋعا ەكىنىڭ ءبىرى تايساقتايتىن جىلدار-تىن.
كۇن ۇياسىنا قونا تورعاي قالاسىنا جەتتىك. سىراعاڭ جاقىندا عانا قاپىدا ايىرىلعان دوسى، تۋىسى، ءارى اعاسى مىرزالى وتەلبايەۆتىڭ ۇيىنە ات باسىن تىرەدى. مىرزەكەڭنىڭ جەتىسىن بەرىپ جاتىر ەكەن. ۇيدە احمەتقان ابىقايەۆ جانە باسقا دا ۇلكەن كىسىلەر بولدى.
سىراعاڭنىڭ الماتىدان شىققانىنان حاباردار ەل كۇتۋلى ەكەن. اپ-ساتتە تۋىستار جينالىپ قالدى. مىرزەكەڭ تۋرالى كوپ جاقسى سوزدەر ايتىلدى. قايران مارقۇم مىرزەكەڭ سىراعاڭمەن ارالارىنان قىل وتپەيتىن دوس ەدى. سىراعاڭنىڭ مىرزالى وتەلبايەۆتىڭ رۋحىنا ارنالعان "قايران باۋىر" ولەڭى بىلايشا باستالاتىن:
ورالماس كەتتىڭ ساپارعا،
اياۋلىم مەنىڭ مىرزالىم.
وزگەرتە الار
بۇل ءومىردىڭ كىم زاڭىن،
بىرگە ءوتتى ءبىزدىڭ
تالاي قىس
تالاي كۇزىمىز
قۇمداردا قالدى
ءقۇلىنشاق كۇنگى ءىزىمىز.
تىرىڭدە بارىپ
كوڭىلىڭدى سۇرادىم.
كورسەتپەي جاستى
ەلجىرەپ ىشتەي جىلادىم...
ءۇزىندىسى بەرىلىپ وتىرعان وسى ولەڭدى وقىپ وتىرىپ مەن دە وكسىگىمدى كوپكە دەيىن تيا المادىم. كەش جاتتىق. ودان كەيىن اتاقتى جىرشى، تەرمەشى، اقىن، اۋىز ەكى اڭگىمەنىڭ مايتالمان شەبەرى احمەتحان اعامىز سىراعاڭا ارناپ اڭگىمە ايتىپ جاتتى. سونداعى احاڭنىڭ ازىلدەپ ايتاتىنى عوي: "مەن سىربايدى ساعىندىم، سىرباي مەنىڭ اڭگىمەمدى ساعىنادى" دەپ. ايتقانداي سىراعاڭ احاڭنىڭ اڭگىمەسىن تىنداپ تاڭ اتقانشا كوز ىلمەگەن ەكەن. سوندا دا شارشاعانىن باسقالارعا بايقاتپاي ازاننان تۇرىپ، نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ ۇيىنە بارىپ ءنازيرا جەڭگەيگە سالەمدەسىپ شىقتى. بۇل كۇنى نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ مۋزەيى اشىلىپ، تورعايدىڭ توپ جارعان اتاقتى اقىنىنىڭ 80 جىلدىق مەرەي تويى تويلاناتىن كۇن ەدى. ساعات وندار شاماسىندا قالىڭ ەل جينالىپ، نۇرحان مۋزەيى سالتاناتپەن اشىلدى. مۋزەيدىڭ ءىشى جاقسى جابدىقتالعان ەكەن. ونى ارالاپ تولقىعان سىراعاڭ اۋداننىڭ سول كەزدەگى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى جاقان قوسابايەۆقا مۋزەيگە، نۇراعاڭنىڭ تويىنىڭ جاقسى وتۋىنە جاساعان قامقورلىعى ءۇشىن العىسىن ايتىپ جاتتى. سول كۇنى ۇلكەن توي بولدى، ات جارىسى بولدى. ان-كۇي مەرەكەسى بولدى. ءسويتىپ، نۋرحان ءداستۇرى جالعاسىن جاراسىمىن تاپتى. كەشقۇرىم سىراعاڭ نۇرحان مۋزەيى الدىندا ويلانىپ، ءبىراز ءجۇرىپ الدى. بالكىم كوز الدىنا نۇرەكەڭمەن جۇرگەن كۇندەر، تاڭمەن تاڭدى جالعاستىرعان تۇندەر ەسىنە تۇسكەن شىعار. ارالارىنا جاس ايىرماشىلىقتارى بولسا دا ەكى قالامگەردىڭ دوستىقتارىندا، سىيلاستىقتارىندا قىلاۋ جوق ەدى-اۋ. ءوزارا ازىلدەرى قانداي ەدى، ەل اراسىندا اڭىز بوپ تاراپ كەتكەن. بالكىم سىراعاڭنىڭ ەسىنە نۇراعاڭنىڭ قىزىعىن كورە الماي كەتكەن تۇڭعىشبايى تۇسكەن شىعار؟! سوعىستان جارالى قايتقان تۇڭعىشباي قوستانايدىڭ گوسپيتالىندە قايتىس بولدى. ونىڭ اقىن بولىپ تۋعان ازامات ەكەنىن سىراعاڭ سوندا بايقاعان. تاعدىردىڭ جازمىشى سولاي بولىپ، سىراعاڭ تۇڭعىشبايدى ءوز قولىمەن قويدى. بالكىم سىراعاڭنىڭ ەسىنە تورعايدىڭ سىرباز ازاماتتارىنىڭ ءبىرى نۇرەكەڭنىڭ مالىكزاداسى تۇسكەن شىعار؟ ول دا جانىپ تۇرعان اقىن ەدى. ايتىسكەر ەدى. سىراعاڭ كوپ ويلاندى. كوپ نارسەنى وي ەلەگىنەن وتكىزگەندەي.
مۋزەيىڭنەن ەستىلگەندەي
كۇمبىرلەپ كۇي، ءان-دۋمان.
«سىربايىم كەلىپ قالدىڭ با؟!»- دەپ
شىعاتىندايسىڭ الدىمنان،- دەپ اياقتالاتىن «نۇرحان مەزەيىندە» ولەڭى سول كەزدە تۋعان-دى.
سىراعاڭ تورعاي توپىراعىنىڭ قاسيەتىنە رازى. بۇل جەردە احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى ۇلىلار، ءابىقاي، نۇرحان، قاينەكەي سياقتى توپجارعان اقىندار تۋعان عوي. ارتىنا قاراسا دا ءىزىن باسقان دارىندى ىنىلەر بارشىلىق ەكەن. عافۋ، تولەن، قوعاباي، قويشىعارا، كەڭشىلىك، سەرىك، سەرىكباي. سىراعاڭ وسىعان دا ءتاۋبا دەگەندەي ەڭسەسى كوتەرىلىپ نۇرحان شاڭىراعىنا قاراي بەت الدى.
اڭگىمەنىڭ وزەگى بولىپ وتىرعان سىراعاڭ قازاقتىڭ زاڭعار اقىنى. سەرىك تۇرعىنبەكوۆ پەن جاراسقان ابدىراشيەۆ: «سىراعاڭ بۇگىنگىنىڭ كلاسسيگى عوي» دەپ اۋىزدارىنان تاستاماي ايتىپ جۇرگەندەرىنىڭ تالاي كۋاسى بولدىم. سىراعاڭ الدىمەن اقىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپ تۇلعاسى. دەگەنمەن سىراعاڭ تۋرالى وسى شاعىن ماقالادا ونىڭ جۋرناليستيكاعا قىرىق جىلدان استام سىڭىرگەن ەڭبەگى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتا كەتۋدە ءجون. سىراعاڭ جۋرناليستيكاداعى العاشقى ەڭبەك جولىن قوستانايدىڭ وبلىستىق «كوممۋنيزم تاڭى» گازەتىنەن باستاعان. كوپ جىلدار «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتتەرىندە، جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى بولدى. سىراعاڭ جۋرناليستيكادا پۋبليسيستيكالىق تۋىندىلارىمەن وقىرماندى تامساندىراتىن. ءتىلى شۇرايلى، كەز-كەلگەن ماقالاسى كوركەم اڭگىمە دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ تۇراتىن. بىردە كەڭشىلىك مارقۇم «قازاق ادەبيەتىنىڭ» جىلدىق قورىتىندىسى بويىنشا شوپان تۋرالى جازعان ءبىر وچەركىنە ارناۋلى بايگە الىپ شىققاندا: «ۇستازىم سىراعاڭ عوي» دەپ ماقتانعان ەدى. سول ايتقانداي پۋبليسيستيكا سالاسىنداعى سىراعاڭنىڭ باسپادان كىتاپ بولىپ شىققان ەڭبەكتەرى جۋرناليستيكا، ادەبيەت تاريحىندا وزىندىك ءىزىن قالدىردى.
البومىنداعى فوتوسۋرەتتەردى قاراپ وتىرىپ، 1972 جىلى سىراعاڭنىڭ 50 جىلدىق مەرەكە تويىندا ءوزىم تۇسىرگەن سۋرەتتەرى كوزىمە وتتاي باسىلدى. بۇل تويعا ارنايى كەلگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى، جازۋشىلار، اقىندار ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحامەتجان قاراتايەۆ، جۇبان مولداعالييەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ. سىراعاڭنىڭ 50 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەي تويى ارقالىق قالاسىندا ، ارقالىق اۋدانىندا، امانگەلدى جانە جانگەلدين اۋداندارىندا كەرەمەتتەي اتقارىلعان ەدى. سودان بەرى دە قىرىق جىل زىمىراپ وتە شىققان ەكەن...
دارحان مىنەزدى دارىن
1963ء-شى جىلى الماتىعا باردىم. جولعا شىعار الدىندا سىراعاڭنان تۇراتىن مەكەن-جايىن جازىپ العانمىن. پوەزدان تۇسە سالا، تاكسي ۇستاپ، قالتامداعى ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىلعان ماسانچى كوشەسىندەگى №58 ءۇيدى ىزدەپ بارسام، بىرەۋ: «بۇل - ءارتىستىڭ ءۇيى» دەگەسىن، «ءارتىستىڭ ۇيىندە جازۋشى نەعىپ تۇرسىن» دەگەن ءبىر وي جىلت ەتە قالدى دا، سىراعاڭنىڭ ءۇيىن كۇنى بويى باسقا جاقتان ىزدەي بەرىپپىن. ەرتەڭىنە كەزدەيسوق كوشەدە جۋرناليست سابىرجان شۇكىروۆ كەزدەسە قالماعاندا، اعامىزدىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاعى ءبىراز ىزدەپ سابىلار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن. ساكەڭ ىزدەگەن ءۇيىمدى لەزدە تاۋىپ بەردى. ۇڭىلىڭكىرەپ قاراسام، كەشە ءوزىم كەلىپ كەتكەن «ارتىستەر ءۇيى». ءۇيدىڭ ولاي اتالاتىن سەبەبى، مۇندا مۇلىك سۇرتىبايەۆ، ساۋات ابۋسەيىتوۆ سياقتى ايتۋلى ارتىستەر، بەلگىلى كينورەجيسسەرلەر تۇرادى ەكەن. اتاقتى سۋرەتشى م.كەنبايەۆ، ۇلى جازۋشى بەيىمبەت ءمايليننىڭ زايىبى كۇنجامال شەشەي دە بالالارىمەن وسى ۇيدە تۇردى. ول كىسىلەرمەن امانداسىپ، تىلدەسىپ جۇرگەن كەزدەرىم دە بولدى.
ىزدەگەن 58ء-شى پاتەرىم وسى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا بولىپ شىقتى. وندا سىراعاڭنىڭ اناسى الماگۇل اجەي، اقىننىڭ ۇلكەن ۇلى دۇيسەن جارى جاننامەن، ەكىنشى ۇلى جەڭىس تۇرادى ەكەن. "تورعايداعى انەستىڭ بالاسىمىن" دەگەسىن، ءبارى جاتىرقاماي قارسى الدى. سىراعاڭنىڭ بۇل ۇيدەن ينتەرناسيونالنىي كوشەسىندەگى 129-شى ۇيگە كوشكەنىنە ءبىر جىلداي ۋاقىت بولىپ قالعان ەكەن. بۇل كوشە ءقازىر سىرباي ماۋلەنوۆ كوشەسى دەپ اتالادى. قابىرعاسىندا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعان.
سىراعاڭنىڭ ۇيىندە سودان ءبىراز ۋاقىت بولىپ، اۋىلعا قايتىپ ورالدىم. ول كەزدە مەن نەبارى ون بەس جاستا ەدىم.
1965 جىلى مەكتەپ بىتىرگەسىن، الماتىعا قايتا باردىم. سودان 1970 جىلعا دەيىن الماگۇل اجەمىز بەن دۇيسەن اعانىڭ قاراۋىندا بولدىم. سوڭعى جىلدارى الماگۇل اجەمىز ەكەۋمىز اسكەري ۋچيليششەنىڭ جانىنداعى ەكى قاتارلى سىراعاڭنىڭ ساياجايىندا تۇردىق. الماگۇل اجەمىز ول كەزدە الپىستىڭ سىرتىنا شىققان ەدى. اققۇبا ءوڭدى، قىزىل شىرايلى، ادەمى كىسى بولاتىن. ول كىسىدەي دارحان مىنەزدى كىشىپەيىل ادام وتە سيرەك كەزدەسەر ەدى.
"- تەك قانا اقىن ادامدى دۇنيەگە اكەلۋ ءۇشىن جاراتىلعان پەندە دەرسىز... بۇكىل تورعاي ەلىن تابىندىرعان توقال ەنە دە وسىنداي-اق بولعان شىعار دەپ ويلادىم مەن ىشتەي" دەپ، جازادى بەلگىلى اقىن حاميت ەرعالييەۆ. سىراعاڭنىڭ اناسى الماگۇل اجەمىز تۋرالى. "الىپ انادان تۋادى" دەگەن، سىراعاڭ دا مىنەزگە باي ادام ەدى.
سىراعاڭنىڭ ساياجايىندا تۇرعان جىلدارى شىنىمدى ايتسام، جاستىقتىڭ كەسىرىمە، بىرنەشە رەت ورەسكەل ىس-ارەكەت جاساپ قويعان كەزدەرىمدە بولدى. ونى تالاي ەستىپ جۇرسەدە، سىراعاڭنىڭ ماعان بىردە-بىر ءزىلدى ءسوز ايتىپ، ۇرىسقانىن ەستىمەدىم.
قايتا بىرنەشە رەت تويعا ەرتە بارعانى، بىردە مۇزافار الىمبايەۆ، شوتا ءۋاليحانوۆ، قوعاباي سارسەكەيەۆ، عالىمدار سايلاۋ بايزاقوۆ ءتارىزدى قازاقتىڭ بەلگىلى زيالىلارمەن بىرگە وتىرعىزىپ، ولاردىڭ الدىندا مەنى قۇرمەتتەپ ءسوز بەرگەنى ماڭگى ەستەن كەتەر مە؟
ءبىز سىراعاڭ بەينەسىن ءارقاشان وسىنداي بيىك تۇلعاسىمەن ەلەستەتەمىز. زامانىمىزدىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ جانىندا جۇرگەنىمىز قانشالىقتى ماقتانىش بولسا، ونىڭ قايتالانباس شىعارماشىلىعىن، اڭىز بولعان ءومىرىن كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ بىزگە سونشالىقتى پارىز.
قولتاڭبا
سىراعاڭنىڭ الدىندا بولعان، قاسىندا جۇرگەن وتىز شاقتى جىلدىڭ ىشىندە اياۋلى اعامىزعا نەبارى ءۇش-تورت كىتاپقا عانا قولتاڭبا جازعىزىپ الىپپىن. ولاردى قايتالاپ وقىعان سايىن كوڭىلىم بوسايدى.
"ارداقتى ءىنىم جۇماتقا! ونەرىڭ ورگە ءجۇزسىن، ۇزاق بولسىن، كەلىن-بالالار باقىتتى بولسىن. سىرباي. 24.ح.83 جىل" دەپ جازىپتى سول جىلى "جازۋشى باسپاسىنان شىققان ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ بىرىنە. بۇل قولتاڭبانى سىراعاڭ تورعايدىڭ توپجارعان اقىنى نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەي تويىنا كەلگەن جولى جازىپ بەرىپ ەدى. وسى قولتاڭبا جازۋشى سەيىت كەنجەاحمەتوۆپەن بىرگە سىراعاڭا ىلەسىپ، اقىن ن.احمەتبەكوۆتىڭ قاتىسقانىمىزدى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اڭگىمەشى، اقىن احمەتحان ابىقايەۆپەن بىرگە بولعان ساتتەرىمىزدى ەسكە تۇسىرەدى.
ەكىنشى ءبىر قولتاڭباسىن جازۋشى عالىم ءادي ءشارىپوۆتىڭ "سىرباي ماۋلەنوۆ تۆورچەستۆوسى" دەگەن كىتابىنا بىلاي جازىپ بەرگەن: "اقكوڭىلدى، پاكجاندى، اياۋلى باۋىرىم جۇماتقا! سىربايدان. 11.ح.87 جىل"
سىراعاڭنىڭ قالامىنان بوستەكى ءسوز تۋىندامايتىنىن بىلە ءتۇرا، وسى وزىمە بەرىلگەن قولتاڭباعا كەزىندە ونشا ءمان بەرە قويماعان ەدىم. جىلدار وتكەن سايىن وسى بىرەر ءسوزدىڭ مەن ءۇشىن سان سىرى، زور ماعىناسى بارداي ءتارىزدى. بۇگىندە سىراعامنىڭ قولتاڭباسىن تۇمارداي كورىپ ءجۇرمىن. ول مەنى جاماندىقتان اراشالاپ، جاقسىلىققا جەتەلەپ جۇرگەندەي.
ءبىر وكىنىشىم بار. سىراعاڭنىڭ قاسىندا جۇرگەن كەزدەرىندە ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبارىن نە قاعازعا تۇسىرمەپپىن، نە جادىمدا ۇستاماپپىن. ءدۇلدۇل اقىننىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ اسىل ەكەنىن كەزىندە اڭعارا الماپپىن.
سىراعاڭ مەن بىلەتىن شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە ءۇش رەت قانا ماعان حات جازىپتى. بىرىندە ۇلكەن كونۆەرتپەن فوتوسۋرەتتەرىن، قولجازبالارىن، كەيبىر گازەتتەردە جاريالانعان ولەڭدەرىن، قۇرمەت قاعازدارىن جىبەرىپ، ولاردى وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنا اپارىپ تاپسىرۋىمدى سۇراعان ەكەن.
مەن ولاردى جەدەل مۇراجاي مەڭگەرۋشىسىنە اپارىپ بەردىم. ول ونى مۇراعاتقا اپارىپ ەڭگىزە سالدى. ونىڭ ادەبيەتكە، ونەرگە، تاريحقا دەگەن سالقىنقاندىلىعى سول جەردە جۇرەگىمدى مۇزداتقانداي بولدى. ارقالىق ولكەتانۋ مۇراجايىنا ىلىنگەن ءبىر سۋرەتى مەن قىسقا دەرەكتەن باسقا ءالى كۇنگە دەيىن، وعان ارنالعان ستەند، ەكسپوزيسيا جوقتىعى وكىنىش تۋدىرادى.
تاريحىمىزدى، ادەبيەتىمىزدى، ونەرىمىزدى قۇرمەتتەيىك دەپ جار سالعاندا كەيدە الدىمىزعا جان سالمايمىز. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ىستەن گورى ۇرانشىلدىققا بەيىم ەكەنىمىزدى ەسكە سالادى.
سىراعاڭ كوز جۇمعاننان بەرى ونىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن ەلىندە ءبىراز يگى جۇمىستار اتقارىلدى.
الماتىدا،امانكەلدى، جانكەلدين اۋداندارىندا، قوستاناي مەن ارقالىقتا مەكتەپتەر مەن كەشەلەرگە ونىڭ ەسىمى بەرىلدى. تەك سول كوڭىلگە مەدەت.
التىن ساعات
جەرلەسىمىز، ءارى زامانداسىم اقىن سەرىكباي وسپانوۆ "سىراعاڭ الىس ساپاردان ورالعان سايىن بازارلىق اكەلىپ بەرۋشى ەدى،- دەدى بىردە اقىن اعاسىنىڭ جاقسىلىقتارىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الا وتىرىپ. -ۇيدە ول كىسىنىڭ بەرگەن گالستۋكتەرى، اۆتوقالامدارىنىڭ جيىنتىعى جەتىپ جىعىلادى- دەپ جانە ماقتانعان. «سىراعاڭ باسقانى قايدام وسى تابارىكتەردى سوناۋ ماسكەۋگە، ريگاعا، ۆيلنيۋسكە، كييەۆكە، باكۋگە بارعاندا الىپ كەلگەن" دەپ ءبىر قويعان.
سىراعاڭنىڭ وسىنداي بازارلىق بەرگىشتىگى اسا ءبىر جىلىلىقپەن ەسكە تۇسەدى. ۇلكەن-كىشى دەمەي ەلەپ، از-مۇز بولسا دا ءبىر نارسە بەرگەندى جاقسى كورۋشى ەدى. جاقسىنىڭ جاقسىلىعى ارتىنان دا وسىلايشا قالماسا كەرەك. ءوز باسىم سىراعاڭنىڭ وسىنداي نارتتىعىن ءجيى كورگەندىكتەن، مىنا ءبىر جاي ەسكە ءتۇسىپ، وقۋشىما جەتكىزگىم كەلەدى.
1988 جىلى ءبىر توپ زاڭعايىر اقىن-جازۋشىلار - ءابىش كەكىلبايەۆ، زەينوللا قابدولوۆ، سىراعاڭ، تاعى باسقالار بار وسى ارقالىق ارقىلى حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان جەرى اقكولگە بارىپ ورالدى. ارقالىقتا ول كەزدە "قونايەۆ رەزيدەنسياسى" دەپ اتالاتىن تەك قانا قۇرمەتتى قوناقتاردى قابىلدايتىن قوناق ءۇي بولاتىن. سىراعاڭ سوندا دەپ ەستىپ، ادەيى باردىم. بۇل كەزدە اعامىزدىڭ سىرقاتتانىپ جۇرگەن كەزى ەدى. جول اۋىرلىعىن كوتەرە الماي جاتىر ەكەن.
- اعاڭ بۇرىنعىداي ەمەس، جول جۇرگەندى اۋىرلايتىن بولىپ ءجۇر، -دەدى كۇلجامال جەڭگەمىز. ءدامنىڭ دايىن ەكەنىن ايتىپ ۇيگە شاقىردىم.
ءسويتىپ، سىراعاڭمەن سالەمدەسۋگە كەلگەن جەرگىلىكتى اقىن بايداق مولداشيەۆ بار، ۇيگە الىپ كەلدىم.
سىراعاڭ وسى جولى "اقكولدەن تابارىك" دەپ ماعان التىن ساعات سىيلادى. ۇلى احاڭنىڭ ەلىنەن ماعان بۇيىرىپ، سىيعا تارتىلىپ ول ساعات ءومىرى بۇرالمايتىن، قولعا تاعىپ، قوزعالسا بولدى، وزدىگىنەن جۇرە بەرەتىن قاسيەتىن كەيدە سىراعاڭنىڭ ولەڭدەرىنە ۇقساتامىن دا تۇرامىن.
شىركىن، سىراعاڭنىڭ ولەڭدەرى قايتا وقىعان سايىن تۇرلەنىپ، جاڭعىرا، ماعىناسى تەرەڭدەي تۇسەدى ەمەس پە!
اڭىزدار كوپ
اسپان جايلى،
تاستار جايلى،
جازىقسىز اققان جاستار جايلى.
اڭىزدار كوپ،
اسپاننىڭ قىزى جايلى،
اڭىزدار كوپ،
اسقاردىڭ كۇزى جايلى.
جەر ءۇستى.
جەراستى،
تولعان اڭىز،
سول اڭىزدىڭ ايتىلار شاقتارى بار.
سول اڭىزداردا
اتا ساقالىنىڭ اقتارى بار.
مەرت بولعان دالانىڭ اتتارى بار.
جەر انانىڭ ءاجىم-اجىم قاتپارى بار.
ءيا، قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان سىرباي ماۋلەنوۆ ءتارىزدى ۇلى تۇلعانىڭ ءومىرى دە ولەڭدەرىندەگى ءتارىزدى اڭىز بولىپ قالا بەرەدى.
جۇمات انەس ۇلى، جۋرناليست، ادەبيەتتانۋشى
