يلياس ەسەنبەرليننىڭ 1971 جىلى جارىق كورگەن «الماس قىلىش» اتتى رومانى كەيىن «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن قۇراعان. ول قازاق حاندىعى قۇرىلۋى تۋرالى فيلمگە ادەبي نەگىز بولدى. «كوشپەندىلەر» بويىنشا كينو ءتۇسىرۋ تالپىنىستارى بۇدان دا بۇرىن بولعان. تريلوگيانىڭ «جانتالاس» اتتى ەكىنشى ءبولىمى «كوشپەندى» فيلمىنە ادەبي نەگىز بولدى. «كوشپەندى» ءفيلمى ساپاسى ناشارلاۋ ءونىم دەپ تانىلدى، ءبىراق ەكىنشى تىلپىنىس بىرىنشىدەن دە ءساتسىز بولىپ شىقتى. كەزىندە «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى قازاقستان جازۋشىلارى اراسىنداعى «بايگەنىڭ» باسىن العان بولاتىن. بۇل تريلوگيا قازاقستان جانە قازاق ءسسر-ىنىڭ بۇكىل ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتىنداعى ەڭ تانىمال ءارى كەڭ تارالعان تۋىندى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

يلياس ەسەنبەرليننىڭ كىتابىن كلاسسيكاعا اينالعان ساپالى تۋىندى دەۋگە بولسا (ءبىرقاتار تاريحي قاتەلەرىنە قاراماستان)، ونى ەكراندا جانداندىرۋ ارەكەتتەرى اۋلاداعى جىگىتتەردىڭ موسارت نە بەتحوۆەندى ەشبىر اسپاپسىز قولدا بار نارسەمەن ويناۋ ارەكەتتەرىنە ۇقسايدى.

بۇل پىكىرىمىزدە ءفيلمنىڭ كوركەمدىك جاعىن ەمەس، تاريحي قاتەلىكتەرىن قاراستىرامىز. كەي تاريحي سايكەسسىزدىكتەردى اسقار قۇمىران فەيسبۋكتاعى پاراقشاسىندا اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، كەي تاريحشىلار دا ءفيلمنىڭ شىنايىلىعىنا قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن ايتتى.

دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءفيلمنىڭ ەڭ ماڭىزدى تاريحي قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىر بولىگى ايتىلماي كەتكەن. فيلمدە تاريحي قاتەلىكتەر جەتەرلىك، ءبىراق ءبىز تەك ونىڭ 20-سىنا توقتالامىز. كەتتىك:

1. اسان قايعى (قوس وركەشتى تۇيەدەگى قاريا) فيلمدە جانىبەك پەن كەرەيدىڭ زامانداسى رەتىندە كورسەتىلگەن. ءبىراق تاريحشىلاردىڭ كوبىسى ونى 1342-1357 جىلدارى بيلىك ەتكەن از-جانىبەكتىڭ زامانداسى بولعان دەپ سانايدى.

2. «اق وردا» ۇعىمى ەسكى سابەتتىك ءداستۇر بويىنشا مەملەكەت رەتىندە كورسەتىلگەن. ءبىراق نەگىزىندە ول مەملەكەتتىڭ اتاۋى ەمەس، جوشى ۇلىسى بيلەۋشىلەرىنىڭ ورداسى بولاتىن.

3. تۋلار. فيلمدەگى قازاق حاندىعىنىڭ بايراعىن 1980 جىلى تۇرىك سۋرەتشىسى ويلاپ شىعارعانى تۋرالى اسقار قۇمىران ءوز ماقالاسىندا ايتىپ كەتتى. باسقا تۋلار دا سولاي. اسىرەسە 1979 جىلعا دەيىنگى يراننىڭ تۋىنا ۇقسايتىن موعولستاننىڭ تۋى.

4. ءبىر تاراپتان كەرەي مەن جانىبەكپەن، ال ەكىنشى تاراپتان ەسەنبۇعامەن كەلىسىمشارتقا قول قويىلۋى تولىق ويدان شىعارىلعان ءۇزىندى. وسىدان شىعاتىنى، ەسەنبۇعانىڭ ۇلى دوسمۇحاممەد بولماعان كەلىسىمشارتتى بۇزۋى مۇمكىن ەمەس.

5. وزتەمىر تايشى ويراتتارىمەن بولعان شايقاس قاتە كورسەتىلگەن. بىرىنشىدەن، بۇل شايقاسقا جانىبەك تە، كەرەي دە قاتىسپاعان. ەكىنشىدەن، بۇل شايقاس ءابىلقايىردىڭ جەكە قاسىرەتى بولاتىن. سەبەبى وندا ونىڭ قاتتى جاقسى كورەتىن ۇلى احمەت پەن ءىنىسى باقتيار قازا تاپقان. سونىمەن قاتار كەرەي مەن جانىبەكتىڭ 1465 جىلى وزتەمىر تايشى مەن ويراتتارعا قارسى سوعىس جۇرگىزگەنىنە ەشقانداي دالەلجوق.

6. ءابىلقايىردى فيلمدە ءابىلقايىر شايبان نەمەسە شايبان دەپ اتايدى. تاريحتا بۇل ءابىلقايىردىڭ شايبان دەگەن ەسىمى نە قوسىمشا اتاعى بولماعان. شايباني دەپ ونىڭ نەمەرەسىن اتاعان، الايدا فيلمدە ونىڭ ەسىمى دە قاتە بەرىلگەن. ال ەگەر باسقا تۇسىنان قاراساق، ءابىلقايىر حاننىڭ اتاسىنىڭ ەسىمى شيبان بولعان، ءبىراق بۇل ونىڭ ەسىمىنىڭ ءبىر بولىگى ەمەس.

7. ءابىلقايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ (نەمەسە ءابۋ-ل-فاتھ مۇحامماد) فيلمدە شاح-مۇحاممەد دەپ اتالۋى - قاتە.

8. فيلمدە مۇحاممەد شايباني 1450 جىلداردىڭ ەكىشى جارتىسىندا ۇلكەن ازامات رەتىندە كورسەتىلگەن، الايدا قاينارلارعا (دەرەككوزدەرگە) سۇيەنسەك، ول ۋاقىتتا ونىڭ جاسى 10-نان ۇلكەن بولماعان. ويتكەنى ول 1451-52 جىلدارى تۋعان.

9. مۇحاممەد شايباني اكەسىنىڭ جالعىز ۇلى رەتىندە كورسەتىلگەن. ءبىراق ونىڭ ماحمۇد دەگەن باۋىرى بولعان. فيلمدە ونى ءۇش جاسار كەزىندە وزتەمىر تايشىعا امانات رەتىندە تاپسىرادى.

10. ءابىلقايىردىڭ ۇلى حايدار دەپ اتالادى. نەگىزى، ونىڭ ەسىمى - شەيح-حايدار. ۇساق قاتەلىك بولسا دا، قاتەلىك.

11. قاسىم 1458 جىلى جاس جىگىت بولىپ كورسەتىلگەن. نەگىزىندە ول سول ساتتە ءجاسوسپىرىم بولعان. مۇحاممەد حايدار دۋلاتيعا سۇيەنسەك، 1513 جىلى قاسىمنىڭ جاسى 60-تان ۇلكەن، ءبىراق 70-تەن كىشى بولعان (جەتپىسكە جاقىن)، ياعني ول 1443 جىلدان بۇرىن ەمەس جانە 1453 جىلدان كەيىن ەمەس ۋاقىت ارالىعىندا تۋعان. بۇل شامامەن 1444-1448 جىلدار. وسىلايشا 1458 جىلى ونىڭ جاسى 10 مەن 14 ارالىعىندا بولعان.

12. جانىبەك پەن كەرەيدىڭ 1450 جىلدارى ءابىلقايىر حانعا باعىنىشتى بولعانى تۋرالى بارلىق ەپيزودتار شىندىققا سايكەس ەمەس. نۇرلان كەنجەاحمەت عىلىمي قولدانىسقا ەنگىزگەن جۇڭگو قاينارلارىنىڭ جاڭا دەرەكتەرى بويىنشا كەرەي مەن جانىبەك 1447 جىلى موعولستانعا كوشىپ قويعان، ال ءابىلقايىر حانعا باعىنىشتى دەپ ولار ءبىر دە ءبىر رەت اتالماعان.

13. ناتيجەسىندە، جانىبەك ءابىلقايىر حاندى سايات قۇرىپ جۇرگەندە ەشقاشان قۇتقارماعان.

14. ءرابيا سۇلتان-بەگىم 1450 جىلدارى جانىبەكپەن كەزدەسپەگەن ءام جانىبەك وعان ەش سىيلىقتار جاساماعان. سونىمەن قاتار، ءرابيا سۇلتان-بەگىمنىڭ جانىبەككە سىيعا تارتقان كىتابى ورتا عاسىردا ونداي پىشىندە بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل كىتاپ ەجەلگى ستيلگە كەلتىرىلىپ جاسالعان قازىرگى زامان بۇيىمىنا قۇسايدى.

15. جوعارىدا اتالعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، جانىبەك پەن كەرەي 1459-60 جىلدارى ءابىلقايىر حاننان كوشىپ كەتپەگەن (بۇل گيپوتەزا اياسىندا ءتۇرلى نۇسقالار مەن پايىمداۋلار بار).

16. نوعاي ءامىرشىسى مۇسا 1460 جىلدارى فيلمدە كورسەتىلگەندەي كارى بولماعان. ول ۋاقىتتا ول ونداي دارەجەدەگى كۇشى بار ەل باسشىسى اتالماعان، ال ەل بيلەۋشىسى ونىڭ اعاسى ابباس بولعان.

17. ارعىن اقجول جانە قىپشاق قوبىلاندى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ زامانداستارى بولماعان. اقجول XV عاسىردىڭ باسىندا، ياعني 1450 جىلداردان جارتى عاسىر بۇرىن سۇرگەن. ءبىرىنشى قوبىلاندى دا سولاي، ال ەكىنشى قوبىلاندى سۋرەتتەلىپ وتىرعان وقيعادان جارتى عاسىر كەيىن سۇرگەن.

18. البان، سۋان، جالايىر، شاپىراشتى جانە دۋلات رۋلارى موعولستاندى مەكەن ەتكەن دەپ كورسەتىلگەن. ءبىراق موعولستاندا تەك دۋلات رۋى عانا ءومىر سۇرگەنى شۇبەسىز مالىمەت. ول دۋلاتتاردى قازاق دۋلاتتارىمەن ءبىر دەپ سانالادى، ال باسقا رۋلار ول جەردى مەكەندەگەنى تۋرالى دەرەك جوق. مىسالى، جالايىرلار كەرەي مەن جانىبەككە دە، ولاردىڭ باباسى ورىس حانعا دا قىزمەت ەتكەن.

19. قازتۋعان جىراۋ. قازىرگى ىلىمگە سايكەس قازتۋعان جىراۋ XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن جانە XV عاسىرداعى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ زامانداسى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ياعني، ونىڭ نوعاي بيلەۋشىسى مۇسانىڭ ورداسىنان دا كوشىپ كەتىپ، قازاقتارعا قوسىلعانى دا ويدان شىعارىلعان نارسە.

20. شالكيىز جىراۋ. فيلمدە ونى كەرەي مەن جانىبەكتى جاقتاۋشىلاردىڭ وتاۋىندا شامامەن 1465 جىلى تۋعان دەپ كورسەتەدى. شىندىعىندا ونىڭ تۋعان جىلى بەلگىسىز، ال كەرەي مەن جانىبەكتى جاقتاۋشىلاردىڭ اراسىندا تۋعانى تۋرالى ەش دەرەك جوق. بۇل كەيىپكەردىڭ ۇلكەن وردا ءامىرشىسى ەدىگە ۇرپاعى تەمىرگە جاقىن بولعانى عانا بەلگىلى.

ارينە، كوپتەگەن قاتەلىكتەر رەجيسسەر مەن سەناريستەردىڭ ادەبي نەگىز رەتىندە يلياس ەسەنبەرليننىڭ رومانىن الىپ وتىرعاندىعىنان بولىپ تۇر. ول تۋىندىنىڭ قازىرگى تاريح ءىلىمى تۇرعىسىنان قاراعاندا ءبىراز جەرلەرى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. ءبىراق مۇنداي جاعدايلاردا فيلم تاريحي شىندىققا بارىنشا جاقىن بولۋ ءۇشىن «تاريحي كەڭەسشى» مامانى شاقىرىلادى. ءفيلمدى تۇسىرگەندەر بۇل جەردە نە نەمقۇرايلىق تانىتىپ، تاريحي كەڭەسشى رەتىندە بىلىكسىز ماماندى قويعان، نە يلياس ەسەنبەرليندى ءوز تۋىندىسىندا قاتەلىك جىبەرمەگەن دەپ، تاريحي كەڭەسىشىگە مۇلدە جۇگىنبەگەن. نە دە بولسا، تاريحي كوزقاراس تۇرعىسىنان «قازاق حاندىعى: الماس قىلىش» ءفيلمىنىڭ كوپتەگەن ساتتەرى شىندىققا سايكەس ەمەس.

ماقسات ماليكوۆ