بۇگىنگى تاڭداعى «سالافيلىك» اتىمەن الەمگە تانىلعان، العاشىندا بەيكۇنا بولىپ كورىنگەن، يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى داۋىرلەرىندە ءومىر سۇرگەن ۇلى ساحابالار مەن ولاردىڭ ارتىنا ەرۋشى ۇممەتتىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى بولىپ كورىنگەن بۇل ۇيىمنىڭ شىنايى دىڭگەگىنە ءۇڭىلۋدى ءجون كوردىك.
بۇل ۇيىمنىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ءدىنتانۋشى عالىمدارى جازىپ جۇرگەندىكتەن، بۇل ماسەلەگە توقتالمايمىز. ءبىزدىڭ العا قويعان ماقساتىمىز بۇل اعىمنان ەلىمىزدىڭ ءدىني دامۋىنا اكەلەتىن پايدالارى نەمەسە زياندارى بار ما؟ وسىعان توقتالۋ. سەبەبى، بۇگىندە ءبىز كورىپ وتىرعانداي بۇل باعىتتاعى كەيبىر ازاماتتارعا مەملەكەت تاراپىنان قۇقىقتىق الاڭ بەرىلىپ، ولاردان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە پايدا كورۋدى ماقسات تۇتۋدا.
بۇل ۇيىمدى پايدا بولعانىنان بەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريح ساحناسىندا مىناداي اتاۋلارمەن كەزدەستىرۋگە بولادى. «ال-فىرقاتۋ ال-نادجيا» (قۇتىلۋشى قاۋىم)، «ءاھل ال-يستيقامەت» (تۋرا جولدىڭ يەلەرى)، «ات-تايفاتۋ ال-مانسۋرا» (جاراتۋشىنىڭ كومەكتەسۋشى قاۋىمى). جانە وزدەرىن تەك حاديس (پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىمەن) جولىمەن جۇرەتىندەر ەتىپ كورسەتۋ ماقساتىندا «ءاھلۋ ال-اسار» (نەگىزگى قاينارلاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ ءومىر سۇرۋشىلەر)، «ءاھل ال-يتتيباع» (پايعامبارىمىزعا شىنايى ەرۋشىلەر).[1]
بۇل ۇيىمنىڭ ءداستۇرلى يسلام سەنىمىنەن ايىرماشىلىقتارى جايىندا ايتا كەتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىز. ويتكەنى قاراپايىم مۇسىلمان بالاسىنىڭ ءتوزىمسىز، سىڭارجاق، قاتىگەز بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى اقيدا (سەنىم) ماسەلەسىنە بايلانىستى.
سالافيلەردىڭ اقيدا نەگىزدەرى ءۇش نارسەدەن قۇرالعان. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە يمان:
- «تاسدىق» ياعني جۇرەكپەن سەنۋ؛
- «يكرار» ياعني سەنگەن نارسەسىن تىلىمەن ايتۋ؛
- «امال» ياعني امال ەتۋ، بۇيرىقتاردى ورىنداۋ، تىيىمداردان تىيىلۋ.
ءبىر ادام بالاسىنىڭ بويىنان بۇلاردىڭ بارلىعى تابىلماعان جاعدايدا ول مۇسىلمان بولىپ سانالمايدى. ياعني «كۋفر» (كاپىر) بولادى. ونىڭ مالى، جانى، ارى ادال بولىپ سانالادى. راديكالدىلىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ نەگىزى ۇشقىنى وسى جەردەن پايدا بولادى. بۇل سەنىم پرينسيپتەرىنىڭ ادام بالاسى ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى بولىپ سانالاتىنى جايىندا مۇتاكالليم (سەنىم ءىلىمى) عۇلامالارى اراسىندا «يتتيفاق» (ءبىراۋىزدان كەلىسۋشىلىك) بار. ويتكەنى تاريح ساحناسىندا بىرنەشە رەت بۇزعىنشىلىقتى، الاۋىزدىقتى جانە قاندى قاقتىعىستارعا سەبەپ بولعان. وسىنداي توزىمسىزدىكتىڭ سەبەبىنەن مۇسىلمانداردىڭ ءۇش ءادىل حاليفاسى قاستاندىقپەن ولتىرىلگەن. بۇل سەنىم ادام بالاسىن ءوزىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىمەن ەمەس وزگەلەرمەن ياعني قورشاعان ورتاسىمەن ارپالىسۋىنا سەبەپ بولادى. قوعامدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەر مەن كەمشىلىكتەردىڭ سەبەبىن باسقالاردان ىزدەيدى. شاما-شارقىنا قاراماستان الەمدىك ماڭىزدى ساياسي پروبلەمالاردىڭ شەشىمىن وزىنە جۇكتەيدى.
ءداستۇرلى يسلام سەنىمىنە كەلەتىن بولساق، «تاسدىق» پەن «يكرار» يماننىڭ نەگىزدەرىنەن بولىپ سانالادى. ال امال بولسا يماندى قورعاۋشى رەتىندە تانىلادى.[2] مىنە، وسى سەبەپتەن ءداستۇرلى ءدىندى ۇستانۋشى ادامدار مەيىربان، كىشىپەيىل، بيازى بولىپ كەلەدى.
سونىمەن قاتار، سەنىم پرينسيپتەرىنىڭ اسىلى رەتىندە «ال-ۋلا، ۋال-بارا» (يماندىلاردى دوس تۇتۋ، يمانسىزدارمەن جاۋ بولۋ) ماسەلەسىن ناسيحاتتايدى. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل پرينسيپ اياسىندا وزدەرىنىڭ قاتارىنان بولماعان بارلىق مۇسىلمانداردى دا يمانسىزدىق ساناتىنا جاتقىزاتىندىعى. بۇل دا ءداستۇرلى يسلام سەنىمىنە قايشى بولعاندىعىنىڭ ءبىر دالەلى.[3]
1991 جىلى سافار ال-حاۋالي ساۋد ارابستان پاتشاسى فاحدقا جانە سول كەزدەگى باس ءمۇفتي يبن بازعا اشىق حات جازادى. حاتتا ساۋد ارابستان پارسى بۇعازى شايقاسىندا اقش-تان مۇسىلماندارعا قارسى كومەك العاندىعى، شايقاستان سوڭ ءوز ساياساتىن اقش ۇكىمەتىمەن بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قاتتى سىنادى. سونداي-اق، بۇدان الدىن شىعارىلىپ تاستالعان يسلام عۇلامالارىنىڭ قۇزىرەتىن قايتارۋدى تالاپ ەتتى. ناقتىراق توقتالاتىن بولساق، ۇكىمەتتىك بيلىك ىسىنە عۇلامالاردى ارالاستىرۋ، زاڭ شىعارۋ جولدارىن شاريعي تاسىلگە قايتا باعىندىرۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن يسلام دىنىنە سايكەستەندىرۋ، ب ا ق قۇرالدارىن ءدىني ادەپتىلىكپەن سايكەستەندىرۋ. تالاپتاردىڭ ەڭ باستىسى، ءارى وزەكتىسى ياحۋديلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، بارلىق ءدىن دۇشپاندارىنا قارسى جانە بارلىق كاپىرلەردەن زۇلىمدىق كورىپ وتىرعان مۇسىلمان ولكەلەرىن قۇتقارۋ ماقساتىندا ۇلكەن اسكەري جاساق قۇرۋ ماسەلەسىن العا قويدى.[4] يبن باز باسقارىپ وتىرعان ساۋد ارابستاننىڭ ەڭ ۇلكەن ءدىني مەكەمەسى «حايياتۋ ال-كيبارۋ ال-ۋلاما» (ۇلكەن عۇلامالار كەڭەسى) ءحاۋاليدىڭ كوزقاراسىن زارارلى دەپ تانىپ، «ونىڭ ارەكەتتەر مەن ءپاتۋالارى فيتناعا سەبەپ بولۋدا» دەپ، ونى قىزمەتىنەن بوساتىپ، بارلىق ەڭبەكتەرى مەملەكەت اۋماعىنداعى كىتاپحانالاردان شىعارىلىپ تاستالدى. ءوزىن 1994 جىلى تۇتقىنعا الدى.[5]
وسى ماسەلەدەن كەيىن ساۋد ارابستاننىڭ مۇسىلماندارعا قارسى اقش-تان كومەك العانىن باسقا دا يسلام عۇلامالارى تاراپىنان زەرتتەلىپ، انىقتالا باستادى. وسىلايشا الەمگە «مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى توپىراعى اقش قول استىنا وتۋدە» دەگەن ۇران تاراي باستادى. وسى كەزدە سالافيلەر ساۋد ۇكىمەتىن جاقتاۋشى جانە قارالاۋشى بولىپ ءوز ىشىنەن ەكىگە ءبولىندى. بۇلاردى ساۋدتىق سالافيلەر (مادحاليا) جانە جيھادشى سالافيلەر دەپ اتاۋىمىزعا بولادى.
ءبىزدىڭ قوعامدا بۇل توپتاردىڭ ەكەۋى دە ءومىر سۇرۋدە. بۇل سوزىمىزدەن سوڭ ءبىزدىڭ قوعامدا ارابتار جوق قوي دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن. الايدا، وسى توپتاردىڭ سەنىمى مەن ءدىني كوزقاراستارىن، يدەولوگياسىن ۇستاناتىن ءبىزدىڭ قانداستارىمىز جايىندا ايتىپ وتىرمىز. ول ازاماتتار بۇل تاريحي دەرەكتەردى بىلمەۋى دە ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى بۇل اعىمداردىڭ نەگىزدەرىنەن بولعان تاعى ماڭىزدى ماسەلەلەردەن ءبىرى ۇيىم مۇشەلەرىنە تەرەڭ ءىلىم بەرمەۋ. باستى قاينارى رەتىندە قۇراندى تانىعانمەن ونى تۇسىنۋدە كومەكشى قۇرال بولعان «ۋلۋمۋل قۋران»، «تافسير» سەكىلدى ىلىمدەردى وقىتپايدى. باستى قاينارى رەتىندە ءحاديستى تانىعانمەن، ونى تۇسىنۋدە كومەكشى قۇرال بولعان «مۋستالاحۋل حاديس»، «جارح ۋا تاعديل» سەكىلدى ىلىمدەردى وقىتپايدى. ياعني حاديس پەن قۇراندى تىكەلەي ءتۇسىنۋدى ناسيحاتتايدى. ول دەگەنىمىز - ءوز عالىمدارىنىڭ تۇسىنىگى. قاراپايىم قاتارداعى ۇيىم مۇشەسىنە اراب ءتىلىنىڭ ەڭ تومەنگى دارەجەدەگى كىتاپتارىن «ال-ارابيا باينا يادايك» وقىتادى. بۇل كىتاپتار ءدىن عىلىمىن زەرتتەۋگە جەتكىلىكسىز. ويتكەنى، بۇل ۇيىمنىڭ ورتالىعى بولىپ سانالاتىن ءمادينا قالاسىنداعى «يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە» وقىعان قانداستارىمىزدىڭ وزدەرى «ۋسۋل ال-فيكح» (ۇكىم شىعارۋدىڭ نەگىزدەرى مەن ونداعى ەرەجە-قاعيدالار) ىلىمىنە كەلگەندە حابارسىز ەكەندىگى بايقالۋدا. وسىلايشا ۇيىم مۇشەلەرىن ءىلىمسىز ۇستاپ، ولاردى ۇنەمى وزدەرىنە مۇقتاج ەتۋ ماسەلەسى ورتاعا شىعادى. ويتكەنى، بۇل ۇيىم مۇشەلەرى يسلام ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ سانالعان نە سەنىم، نە قۇقىق مازھابتارىنىڭ ەشقايسىسىن مويىندامايدى. تەك وسى ۇيىمعا تيەسىلى بولعان ساناۋلى ادامداردىڭ پاتۋاسىمەن جۇرەدى.
ساۋدتىق سالافيلەر مەن جيھادشى سالافيلەر اراسىنداعى باستى ايىرماشىلىقتارعا توقتالاتىن بولساق:
- ساۋدتىق سالافيلەر: نەگىزىنەن مۇسىلماندار اۋەلى جيھادپەن ەمەس اقيداسىن دۇرىستاۋمەن اينالىسۋ كەرەك. ياعني شيركتەن، (پۇتقا تابىنۋشىلىق) بيدعاتتان (دىنگە جاڭالىق قوسۋشىلىق) جانە كۇپىرلىكتەن (اللادان باسقا كەز-كەلگەن نارسەنى قۇداي دەپ تانۋ) ايرىلۋى كەرەك. سەنىمدى دۇرىستامايىنشا جيھاد پايدا بەرمەيدى؛
- جيھادشى سالافيلەر: جيھاد يماننىڭ نەگىزدەرىنەن. ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە يمان قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا يمپەرياليست مەملەكەتتەردىڭ مۇسىلماندارعا كورسەتكەن زۇلىمدىقتارىنا قارسى تۇرۋ دا سونشالىقتى ماڭىزدى؛
- ساۋدتىق سالافيلەر: بۇلار وزدەرىنىڭ ناسيحاتتارىن بيدعاتتاردى جويۋ، ناماز، نەكە، ساقال، ءقابىر زياراتى ماسەلەلەرى جايىندا كوپ ايتادى؛
- جيھادشى سالافيلەر: بۇلار مەملەكەت قۇرىلىمدارى جانە ۇكىم شىعارۋ، ياحۋديلەر، حريستياندار، امەريكا جانە رەسەيگە قارسى ناسيحاتتار، سيونيزم ۇيىمدارىنىڭ ساياساتى جايىندا، جەر-جەرلەردە بولىپ جاتقان جيھادتار، مۇجاحيدتەردىڭ (جانكەشتىلەردىڭ) مۇعجيزالارى، شاھيتتىكتىڭ ارتىقشىلىعى جايىندا كوپ ايتادى.
- ساۋدتىق سالافيلەر: ەگەر مەملەكەت باسشىسى ناماز وقيتىن بولسا، وعان يتاعات ەتۋ (باعىنۋ) مىندەت بولىپ سانالادى. وعان قارسى شىعۋ حاريدجيلىك (يسلامدا شەكتەن شىققان اعىم):
- جيھادشى سالافيلەر: باسشىلاردىڭ كۋالىكتەرىنە نەمەسە ءدىني ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا قارالمايدى، ولاردىڭ شىعارىلعان ۇكىمدەرىنە قارالادى. ادامداردىڭ قولدان جاساعان زاڭدارىنا جانە زايىرلىلىق پرينسيپتەرىنە قارسى كۇرەس اشپاسا وعان يتاعات ەتىلمەيدى. (نەگىزىنەن دالەل رەتىندە يبن تايميانىڭ موڭعول، تاتارلارعا قارسى شىعارعان ءپاتۋالارىن اكەلەدى)؛
- ساۋدتىق سالافيلەر: يماندى كوتەرۋدىڭ جيھادتان بۇرىن كەلەتىندىگىنىڭ دالەلدەرى: بيدعاتشى جانە زالىم ابباس سۇلتاندىعىنىڭ امىرىنە باعىنعان احماد يبن حانبال، شامدى (سيريا، يراك تەرريتوريالارىنىڭ ەسكى اتاۋى) جاۋلاپ العان موڭعول قولباسشىسى گازان حاننىڭ ىعىنا جىعىلىپ، حالقىن امان الىپ قالعان يبن تايميا، حيدجازدى شيرك پەن بيدعاتتان قۇتقارۋ ءۇشىن اسۋد وتباسىمەن كەلىسىمگە بارعان يبن ابدۋلۋاھھابتار بىزگە ۇلگى بولۋى ءتيىس؛
- جيھادشى سالافيلەر: بيدعاتشى جانە زالىم ابباس سۇلتاندىعىنىڭ سەنىمىنە قارسى تۇرىپ (قۇران جاراتىلعان ماسەلەسى) ولاردىڭ زورلىعىنا شىداپ ءومىرىن تۇرمەدە وتكىزگەن احماد يبن حانبال، قىلىشىن موڭعولدار مەن تاتارلارعا قارسى قولدانعان يبن تايميا، باعدات كوشەلەرىندە حارامدار مەن بيدعاتتارعا قارسى تۇرۋ اكسيالارىن ۇيىمداستىرعان يمام بيرباحاري، ارابستاندا پاسىق، بيدعاتشى وسمان يمپەرياسىنا قارسى تۇرا بىلگەن ابدۋلۋاھھابتار بىزگە ورنەك بولۋى ءتيىس؛
- ساۋدتىق سالافيلەر: بەكىتىلگەن ءبىر باسشىنىڭ، ليدەردىڭ رۇقساتىمەن جۇرگىزىلمەگەن جيھادتاردى قاتەلىك دەپ سانايدى. مىسالى: پاليستينادا، كاشميردە جانە شەشەنستانداعى سياقتى. مۇسىلماندار ءالى قارۋلى جيھادقا دايىن ەمەس، قازىرگى تاڭدا الدىمىزدا تۇرعان ۇلى مىندەت مۇسىلمانداردى شيركتەن، بيدعاتتان ايىقتىرۋ، بارلىق مۇسىلمان الەمىن سالافيلىككە وتكىزۋ؛
- جيھادشى سالافيلەر: جيھاد كەشىكتىرىلمەيتىن ءبىر بۇيرىق. بەكىتىلگەن ءبىر باسشىنىڭ، ليدەردىڭ بولماعان كەزىندە كەز-كەلگەن جاماعات ءوز اراسىنان ليدەر سايلاپ عازاۋاتقا اتتانۋ قۇقىعى بار؛
- ساۋدتىق سالافيلەر: ساياسي دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت جۇيەسىن بيدعات دەپ سانايدى. مونارحيانى اڭسايدى؛
- جيھادشى سالافيلەر: بۇلار ساياسي، دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت جۇيەسىن تاعۋت (شايتان باسقارعان ەل) سانايدى. الەمدەگى مۇسىلماندارعا كاپىرلەر تاراپىنان جۇرگىزىلگەن زۇلىمدىقتارعا كوز جۇمىپ وتىرعان مۇسىلمان مونارحيالارىن دا سىنايدى، مويىندامايدى.
- ساۋدتىق سالافيلەر: بۇلار باسقا ەشقانداي مۇسىلمان جاماعاتتارىمەن ولاردىڭ سالافيلىك كوزقاراسىنا وتپەيىنشە ىمىراگەرلىككە كەلمەيدى؛
- جيھادشى سالافيلەر: بۇلاردىڭ تۇسىنىگىنشە، كاپىرلەرگە قارسى قۋاتتى ءبىر جاساق قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن جاماعاتپەن بىرىگۋگە بولادى. سەنىم ماسەلەسى كەيىن جۇرە بارا تۇزەلەتىن ماسەلە. ۇلى ماقساتتار بار كەزدە بۇل مىندەتتەر مويىننان تۇسىرىلەدى؛[6]
مىنە وسىلايشا، ەڭ ماڭىزدى دەگەن ايىرماشىلىقتاردى كورسەتۋگە تىرىستىق. ءبىراق، ەسكەرە كەتەتىن ماڭىزدى ءبىر جايت بار. بۇلاردىڭ كورىنىستەرى الۋان ءتۇرلى بولعانىمەن زاتى ءبىر. ياعني، جوعارىدا كورگەنىڭىزدە سۇيەنەتىن قاينار كوزدەرى، ءپاتۋا بەرەتىن ۇستازدارى، وقىتاتىن ءبىلىم وشاقتارى جانە قاراستىراتىن تاقىرىپتارى ورتاق. بۇل ساناپ كورسەتكەن ايىرماشىلىقتار ۋاقىتشا قۇبىلىستار بولىپ تابىلادى. بۇل كوڭىل-كۇيدىڭ جانە شەيحتاردىڭ ءپاتۋاسىنا بايلانىستى ماسەلەلەر. مىسالى: سايد بۋرياتسكيي، نادر اۋحاليد، احماد مادينسكيي سەكىلدى ازاماتتار رەسەي فەدەراسياسى اۋماعىندا ەمىن-ەركىن «تاكفيرلىك دۇرىس ەمەس، جيھاد ول ءناپسىڭدى تاربيەلەۋ جانە ءىلىم الۋ» - دەپ ناسيحات جۇرگىزىپ، ءبىر مەزەتتە دايش (يگيل) قاتارىنان تابىلدى. بۇلار دا سول ءمادينا قالاسىنداعى يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرى ەدى.
ءبىز قولىمىزدان كەلگەنشە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كوردىك، جوعارىدا اتالعانداردى قورىتىندىلاي كەلىپ، بۇل باعىتتاعى ازاماتتارعا قۇقىقتىق الاڭ بەرۋ ارقىلى ولاردان ناتيجە كۇتۋدىڭ قانشالىقتى ورىندى، ورىنسىز بولعانى بەلگىلى بولدى. الدىمىزدان شىققان كىشكەنە قيىنشىلىقتاردان قۇتىلامىز دەپ جۇرگەندە، بابالارىمىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى مۇرادان ارىلىپ قالمايىق. سەبەبى بۇل حانافي ءمازھابىن، ماتۋرۋدي اقيداسىن ءبىز ءوزىمىز دانالىعىمىزبەن تاڭداپ العان جوقپىز. سوناۋ ىقىلىم زامانداردا دانا بولعان بابالارىمىز حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءدىندى ابدەن زەرتتەي وتىرىپ، ەڭ ساحيحىن، ەڭ ومىرشەڭ ءمازھابتاردى بىزگە بەلگىلەپ بەرگەن. ءبىز بۇل ءمازھابتاردى وقىعان سايىن ول بابلارىمىزعا شەكسىز قارىزدار ەكەنىمىزدى سەزىنۋدەمىز.
تەولوگ، ماگيستر ت.تالدىبايەۆ
[1] Muhammad Fethi Osman، es-Selefiyye fil-Muctami’ati’l-mua’sıra، er-Riyad، 1401-1981، s. 20: Muhammad Said Ramazan el-Buti، es-Selefiyye: Merhale zemeniye vubarake la mezheb İslami، Dımeşk، 1408/1988، s. 9-11،14،19: Müfrih bin Süleyman el-Kavsi، el-Menhacü’s-Selefi، er-Riyad، 1422/2000، s. 36-44.
[2] Es-Samerkandi، Sauad’ul Ağzam
[3] Müfrih bin Süleyman el-Kavsi، el-Menhacü’s-Selefi، er-Riyad، 1422/2000، s. 25: Abdurrahman Abdümalik، el-Usulü’l-ilmiyye li’d-davati’s-Selefiyye، Kuveyt، 1395، s. 10-35: Abdullah bin Abdülhamidtl-Eseri، Selefi Salihin’in akidesi، çev. M. Ün، İstanbul، 1999:
[4] Risaletü’l-ulema fi’s-Su’udiyye ile’l-Melik Fehd ve Müzakkeratü’n-nasiha، “The Rise of Politikal İslamism in Saudi Arabia”، Middle East Journal، 48 (1994)، 630-4
[5] Mehmed Ali Büyükkara، Çağdaş İslam Akımları، İstanbul، 2016، s. 68:
[6] Mehmed Ali Büyükkara،”11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudi Selefiyye ve Cihadi Selefiyye”، Dini araştırmalar، 20 (2004)، s.205-234:
