تاريحتى جەڭىمپازدار جازاتىنىن بىلەمىز. وتارلاعان ەلدىڭ مۇراسى مەن جادىگەرىنىڭ كوزىن جويىپ قانا قويماي، حالقىن نادان، ءالسىز كورسەتەتىنى تاعى بار. مىسالى، كريتتەگى مينوي مادەنيەتىن قۇلدىراتقان گرەكتەر بۇل باسقىنشىلىعىن تەسەي اڭىزىمەن بايلانىستىردى. ەرلىگى تانىلعان ارالدا جاس قىزداردى جەيتىن قۇبىجىق – بۇقا مەكەندەپتى-مىس. ەستەرىڭىزدە بار شىعار، ول قۇبىجىقتىڭ «اۋرۋىن» پوسەيدوننىڭ جازاسى دەپ ءتۇسىندىرىپ تە قويعان. كەيبىر عۇلامالار كيوتو حاتتاماسى ارقىلى دامىعان ەلدەر ءوز تەحنولوگياسى مەن تاۋارىن ونسىز دا باي ەمەس ازيا، افريكا، لاتىن امەريكا ەلدەرىنە ساتۋدى كوزدەگەن دەپ ەسەپتەيدى. ارينە، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى جوققا شىعارۋعا بولمايدى (تابيعات – ەكىنشى انامىز). ءبىراق، مىسالى، جاھاندىق جىلۋ سونشالىقتى ءقاۋىپتى مە؟ امەريكاندىق دجوردج كارلەننىڭ وسى جايلى لەكسيالارىن تىڭداعاندا، ويلانىپ قالاتىنىن تاعى بار...
جاعداي وسىلاي. نە دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە تاريحتىڭ جازىلىپ قانا ەمەس، «سىزىلىپ» جۇرگەنىن دە بايقادىق.
ونىڭ ءبىر كورىنىسى، وزدەرىڭىز بىلەتىن كييەۆتىڭ «ۇلى وتان سوعىسى» تۇسىنىگىنەن باس تارتۋى بولدى. سەبەپ – بۇل تەرمين ەۋروپا ەلدەرىندە قولدانىلمايدى ەكەن. سوڭعى جاعدايلارعا بايلانىستى بۇل شەشىم ءبىر جاعىنان دۇرىس تا... ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان ۇلكەن مەرەكەنىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا، تىكەلەي ءوز جەرىندە ورىن العان شايقاستارعا بابالار كوزىمەن ەمەس، ەۋروپا كوزىمەن قاراۋ بۇرىس تا سياقتى... نە دەگەنمەن، شەشىم شىقتى، ەندىگى وقۋشىلار تاريح كىتابىنان «ۇلى وتان سوعىسىن» كورمەيتىن بولدى.
مەكتەپ وقۋلىقتارىنان سىزىلعان اتاۋ بۇل عانا ەمەس. رەسەي بيلىگى دە تاريح بەتتەرىنە وزگەرىس ەنگىزدى. بيىلدان باستاپ شىعاتىن وقۋلىقتارعا ەندىگارى «چەرنوسوتەنسى» (قارا جۇزدىك) ۇعىمى ەندى مۇلدەم جازىلمايدى. «قارا جۇزدىك» اتاۋىنىڭ ءوزى ورتا عاسىرداعى رەسەي ءۇشىن تاريحي ماڭىزى زور بولسا دا، سول اتاۋدى يەمدەنىپ، 1905-1907 جج قارقىندى قىزمەت ەتكەن ۇيىم ەندى ءوز ماڭىزىن ماڭگىلىككە جوعالتتى. ايتا كەتۋ كەرەك، سانى كەي دەرەكتە 400 مىڭ، كەي دەرەكتە 500 مىڭعا (رەسمي ەمەس دەرەكتەردە 1 ملن-نان اسا) باراتىن وداقتىڭ ءبىز ءۇشىن ايتارلىقتاي پايداسى جوق. سەبەبى، ولاردىڭ پوزيسياسى شوۆينيستىك، انتيسەمينيستىك باعىتتا بولدى. رەسەي ءۇشىن ىستەگەن پايدا-زيانى دا دۇرىس انىقتالماعان. ءبىر تاريحشىلار قارا جۇزدىكتى داتتاسا، بىرەۋلەرى ماقتايدى (ول تۋرالى ينتەرنەتتەن كوپ اقپاراتتار تابۋىڭىزعا بولادى). الايدا، ماسەلە وندا ەمەس. ءىستىڭ گابى وداقتىڭ ماقسات-مۇددەسىندە بولىپ تۇر. ولاردىڭ XX ع. باسىندا ورىن العان كوتەرىلىستەردىڭ العىشارتىندا-اق وپپوزيسيالىق باعىتتى ۇستانىپ، دەرجاۆيا مەن پاتشا مۇددەسىن ساقتاۋعا باعىتتالعانى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جاقتاستارى ەسەبىندە بىرنەشە گازەتتەر شىعارىپ، ۇگىتتەۋ جۇرگىزگەنى دە بەلگىلى. كەي تاريحشىلار قارا جۇزدىكتەردىڭ ادام ولتىرۋگە بارعانىن دا ايتادى. ەگەر شىن مانىندە دە، «قانشاما عاسىرلار بويى بيلىكتە بولعان پاتشا اۋلەتىنە جاقتاسقان، جاڭا وزگەرىستەرگە قارسى كەلگەندەر بولمادى ما ەكەن؟» دەپ ويلانعان بولساڭىز، وندا جاۋاپ بار. ءيا، 1903 جىلدان (1905 جىلى عانا قارا جۇزدىك اتاۋىن الىپ، پارتيا قۇرادى) 1917 جىلعى اقپان كوتەرىلىسىنە دەيىن وڭشىلدان ليبەرالدى-مونارحيالىق باعىتتاعى ساياسي مونارحيالىق پارتيا بولدى. ولار 1906-1908 جىلدارداعى رەسەيدەگى ەڭ اۋقىمدى چەرنوسوتەنسى قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس بولىپ ەسەپتەلدى دە. ولار 1906 جىلعى ءتىزىم بويىنشا قۇرامىندا رەسەي يمپەرياسىنداعى 200-دەن اسا قالا مەن اۋىلداردا بولعان 272 مونارحيالىق وداعى بار وڭشىلدار. بولعان... ەندى قاراجۇزدىكتى ارنايى ينتەرنەت، تاريحي كىتاپتاردان ىزدەمەسەك، مەكتەپ باعدارلاماسىنان تابىلمايدى. وتكەن تاريح – بولاشاقتىڭ كەپىلى ەمەس پە؟! تاريحقا قاراپ، ءوزىمىزدى وتكەنىمىزدەن ىزدەيمىز (ءبىز دە «ابىلاي، ماحامبەت، ءاليحان، احمەتتەردىڭ ۇرپاعىمىز» دەپ، كەيدە ويانعانداي بوپ، باس كوتەرمەيمىز بە؟). ەندى، مەكتەپ بىلىمىنەن سۋسىنداپ وسكەن ءاربىر ەكىنشى نەمەسە ءۇشىنشى بالا ەلىندەگى جاڭا بيلىككە، جاڭا وزگەرىستى قارسىلىقسىز قاراپ، قابىلداۋعا ۇيرەنەتىن بولادى. بۇعان ءارى اقپارات سوعىسىنىڭ ادىستەرىن قوسىپ جىبەرسەك، رەسەي حالقىنىڭ بيلىكتىڭ قۇلاعى، كوزى ءھام قول-اياعى بولاتىنىن بولجاۋعا بولادى. ەندى حالىق ەستيدى، كورەدى، ورىندايدى (قازىرگى ءتورتىنشى بيلىك تە سونداي حالدە ەمەس پە؟! رەسەيدىكى بولسىن، قازاقستاندىكى بولسىن).
ءيا، تاعى ءبىر تاريح تارماعى سىزىلدى...
قۇرالاي يسايەۆا
استانا.
