ءسوزى اسپاندا ءىسى جەردە، قاۋىشپادى-اۋ، ەشقاشان. باي، مىرزانىڭ ۇلىنداي، كەدەي قىزعا ءسوز سالعان. ءسوزى اسپاندا ءىسى قايدا؟ جەر سيپاتتىڭ، ۇرىلارداي ءتىس قاققان. جەمتىك كورسە – قارعالار دارپىلداتىپ قاناتتارىن جايادى. «سيقىرلانعان» ادامدار اڭدىپ باسىپ اياعىن... ۇيقى سەرگەك، وي قۋاڭ. سەگىزىنشى مۇشەلىندە قارت ادام. دۇنيەنىڭ قىزىعى ول ءۇشىن – جارمەڭكەنىڭ بازارىنداي تارقاعان... ولەڭ! ولەڭ! ولەڭ! – دەپ، اپپاق قارداي باسى اناۋ. وەڭگە ول اينالىپ كەتكەن جوق پا!؟ تامسانادى اينالاعا تاڭ قالىپ. ءبىر نارسەگە جەتپەگەندەي – اڭساعان. ولەڭ دەگەن ول ءۇشىن ۇيرەنىسكەن «جاۋ» ەمەس پە – بۇرىننان. وز-وزىنە كۇبىرلەگەن شالىنا بايبىشەسى ويلادى: «مۇمكىن مۇنى جىن ۇرعان»...
2كۇبىرى مەن سىبىرى انىق سوزگە اينالدى. ونىڭ «جىنىن» بىلەدى تەك ءبىر قۇداي ەشكىم ءۋاج ايتا السىن با بايلامدى. ولەڭ! ولەڭ! ولەڭ! باقسىڭ با؟ الدە، سورسىڭ با؟ باسىما كەپ قونىپسىڭ عوي قورسىنباي... قايران جاستىق ەت-تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلىك پە ەڭ!؟... كەلىسپەسكە كەلىستىك بيشىگىنە باعىنىپ، بيلىگىمەن جۇرگەندەي-اق جەر ءۇستى... «بيلىگىمەن» جۇرگەندەي-اق جەر ءۇستى. ولەڭ بە؟ – دەپ، دال ۇردىق. كوز جەتكىسىز كوك مۇنار كوز جەتكىسىز كەڭىستىك.
3ەشكىمدى دە الىمسىنباي وت كەۋدە. كوكتەم! كوكتەم! شۇلەن نۇرىن توككەندە... شاعالا – شابىت شارق ۇرىپ، جىرىڭ دا اسپان. جىرىڭمەنەن جۇلدىزدار – جىمىڭداسقان. قاس قاعىم ءسات، كوكتەم بە بالبىراعان! قاس قاعىم ءسات قۇستاردىڭ قاناتىندا – قالقىعان ءان... تۇياق قاقپاس سەكىلدەنىپ وتكەلدەر. وت كەۋدەنىڭ – جالىنىش-اي! سياقتانىپ جەر جاھاندا بىزدەن باسقا جوق پەندە... ۇياڭ قىزدىڭ جۇزىندەي ۇلبىرەگەن كوكتەمدەر نازىكتىك پەن پاكتىكتى سەنەن الدى-اۋ وت كەۋدە... ءبار-بارىن دە، ءبار-بارىن دە، بەردىڭدەر كوك ساعىم كوشكەن كوكتەمدەر، سەنىڭ ءپۇلىس شىمىلدىعىڭ مەنىڭ كۇمىس كۇلكىمدى... جاسىردى. جاسىردى عوي كوكپەڭبەك!!! و، كوكتەمدەر! كوك بەلدەر! سەندەرگە ەش وكپەم جوق.
4ءادىرا قالعانداي بايلىق، ءمانساپ، مارتەبە. سەزىلدى وندا الدامشىداي – الدە نە... تالايلاردىڭ ب ا ق جۇلدىزى جانىپ، ءسونىپ، جوعالدى. بەس مۇشەلى قالاممەنەن كۇزەتتىم، كۇزەتتىم دۇنيە – قوعامدى.
5كوڭىل – ءدۇربى كورىپ ءبارىن اشىندىم. قىساعاسى قىشىتقان بۇزاۋلارشا قاسىندىم... و، داۋرەن-اي! بىزدەر ءۇشىن قولىنداعى ءومىر دەسىن. دونەن يتتەي كەرگىتكەن. قاراڭعىنىڭ اينالارىن جارىققا، جۇرەگىمنىڭ كوزىمەنەن مەن كۇتكەم... سول كۇندەردە كەلدى-اۋ، ايتەۋ مەن كۇتكەن!! جىلدارىمنىڭ قامقاسىن ادىپتەدىم ءار جەردەن اشەكەيلەپ زەر جىپپەن.
6كوڭىلدە تۇر بارلىعى دا جاراسىپ. كەلتىرەسىڭ ومىرگە ءار تاڭ سايىن «بالاسىن». بولماسا «ەنەڭ» ساركىدىر بايبىشە. شىرقىرايدى «ءسابيىڭ» ءىشى كەۋىپ، جاۋىرىنى جابىسىپ، مىنە وسىندا بار «قىزىق».
7ءومىر دەگەن وردانىڭ مىقشيىپ بەل وتىن-سۋىن كوتەرەسىڭ ارقالاپ. ولەڭ – ءسابي، ولەڭ! ولەڭ! بابى كۇشتى قارت ادام... وتاشىنىڭ قولىنداي قولىڭ سەنىڭ ورنىنا ءدال تۇسىرە السا سىنىقتى. جۇرەدى جۇرت العىستاپ. تەرىس سالساڭ، كوز اشپايسىڭ قارعىستان. ءبارى وتەدى قولىڭنان كۇيرەپ جاتقان «قاڭقالار». ومىرىڭە ءبىر قاراپ بالكىم ىشتەي تامسانار. التىن مەنەن كۇمىستەي قولى جەتكەن ەر قۇيىپ. ال، بىرەۋلەر كىرپىش سوعىپ، تام سالار. جولىقسىن-اۋ، قايدا كۇندە «قانسونار». ونەرىڭە قولىن سوقسا – التى الاش. شەمەن بولعان شەرىڭ قالاي تارقاماس.
8جۇرتتان بۇرىن، كوپ نارسەنى ءتۇسىنىپ... ۋاقىتتىڭ ۋىن ءىشىپ، بالىن جۇرتقا ۇسىنىپ. جۇرەسىڭ سەن جۇرگەن مالداي جەرسىنبەي، قايدا قاشىپ باراسىڭ، تيگەننەن سوڭ ەنشىڭە! ءبىز، ينە، ءجىپ، ساۋساقتارىن توزدىرعان ەتىكشىنىڭ كۇيىن كەشىپ، تۇرادى ىلعي وت-جالىن جەلدەي بولىپ ميىڭدا ەسىپ... جەرىنە جەتپەي مەجەلى، جەل قايىعىڭ توقتاماس. قاراۋ بايدىڭ سەكىلدىسىڭ قويشىسى «قوي» جوعالماي، سەن ولمەي، ول دا سەنى جوقتاماس. سەن جەگىلدىڭ – ارباسىنا. اربا سىنباي، وگىز ولمەي، تۇرسا بولدى جوق تالاس. ءبىرى سىنىپ، ءبىرى ولمەي سەنى ەشكىم دە جوقتاماس. اقىن، اقىن بولار ما ەدى، قولپاشتاسا – ءدۇيىم جۇرت!؟... جۇرەك قانىم جوڭكىلىپ مۇحيتتارعا قۇيىلدى...
9ومىرتقاسىن وپىرىپ، جارىلىپ جالپى سۇيەگى... شىعىپ ەستەن ميحىنات، ۇمىتشاقتىق اۋرۋىنا شالدىققان انالارداي بالالارىن شۇبىرتقان. بۇلداعى ءبىر قۇمارلىق، ءوز باسىنا تۇسپەسە مۇڭىمىزدى ۇعار كىم؟!... جوق ىزدەگەن پەندەدەي جولعا شىعام، ءىزىن كەسىپ، تابۋعا ونى قۇمارمىنە مەن ولەڭمەن تۇرعىزدىم-اۋ، بۇلتپەن كورشى مۇنار شىڭ!!!
10جۇنشە ءتۇتىپ جۇيكەڭدى جۇدەتەدى – اينالاڭدا داعدارىس. كورسەتكەندەي ءيىر-قيىر، كۇدىر-كۇدىر جولدى الىس... كوڭىل كوزبەن كورىپ تۇرسىڭ سورى شىققان سوقپاعى كوپ جولدى الىس. جاس سيىردىڭ بۇزاۋىن جالماپ جاتىر جولبارىس... بارا جاتىر ماما سيىر جەلىندەرى جەر سىزىپ. قاشىپ جۇرگەن دالادان راس ءبىزدىڭ ەل قىزىق!!... تاۋ-دالاعا شاشىلىپ، جاتپاي ما، انە، قوي سىيماي، اۋاسىنىڭ داۋاسىن-اي اۋىلدىڭ!! تار قالادا – قۇز جارتاسقا ۇيا سالعان قۇستارشا، وتىرماي ما «ويشىلدار»... ءقايبىر سايتان ساڭعىتتى ەكەن – ساناعا!؟... اۋىل دەگەن – جەر ۇيىقتان جيركەنىپ، قامالعانى-اي قالاعا!!! جەتى اتادان جەرگە سىڭگەن تامىرلارىن كەلدى ءۇزىپ... تامىرسىزدار – قالاي كوكتەپ جايقالار. وسى ءبىزدىڭ ەل قىزىق!!!
11مەن كورگەلى بۇل اسپان اشىق ءارى تۇڭعيىق. شىن ءتۇسىنىپ شاشباۋىنان كوتەرسىن-اۋ كىمدى-كىم!! ءمۇلت جىبەرمەس مۇددە سەنىڭ ءوز ويىڭدى. وسى جولدا ايايدى دەيسىڭ كىمدى – كىم. جەر بەتىنىڭ – جىرتقىشىنا الدىرماس، ال، ءبىراقتا قاناتتىلار اياعان با، ءبىر-بىرىن... سولىقتاعان دۇنيە ءبىر-بىرىنىڭ تالاپ، تارتىپ، جەمتىگىن. تولىقتاعان دۇنيە بىر-بىرىمەن، ءبىر-بىرىنىڭ كەمتىگىن. باۋىرمالدىق ءوتى مە ەكەن ايۋدىڭ؟!... تاپقان ايتەۋ، كوپ ىزدەپ... سوزىلا تارتساڭ شاناڭدى، الا جازداي جۇمىستاعى مۇقىل ءمۇيىز وگىزدەي. جەتەر شارۋا، كوكتەم، جاز، كۇز، قىستى كۇن. جۇمىسىڭا ال، سەنىڭ پەش قاسىندا – وتقا قىزعان مىسىقتاي قارايدى ءومىر سىقسيىپ... ساپار شالعاي ساباۋ قامشى سالت اتتىداي تارتۋ كەرەك توتەلەپ. سەرۋەنىڭمەن جۇرگەنىڭدە بالا-شاعا كەرۋەنىڭدى كەتەدى ەكەن جەتەلەپ...
12مەن ولەڭنىڭ سوعىپ الدىم، قابىلان، قاسقىر، تۇلكىسىن. قاقپانى قاندى مەن بولامىن بولسا ەگەر ءبىر كىسىڭ... كەلەر بالكىم ءباز بىرەۋدىڭ كۇلكىسى. (ول شىرعالاپ تۇسىرگەن بە ەد قىر قۇسىن!؟). اق جاۋىنعا جۋىنىپ بويىن سوزعان اسپانعا ولەڭ مۇمكىن تىك شىنار. تالاي ءۇيدىڭ – تاعان تاسىنا تارتىلعان، ولەڭ – شۇنىر ءجىپ شىعار. ولەڭ دەگەن ەمەس پە، مايى جوننان سىرەسكەن – بىزدەر ۇزاق كۇتكەن كۇز. كەيبىرەۋدىڭ ويلارى جايداق سۋداي ءىشىپ كەتەر يت پەن قۇس. قانشا جەردەن ايبار شەكسىن قايدان قاسقىر بولا السىن-اۋ توبەتتەر... كەي اقىننىڭ ولەڭى سۋ سەكىلدى قوي وتكەن...
13شىندىق دەسە ۇجدانىم – تۇردى ىشىمدە شىجاقتاپ... تىزگىنىمدى بايلادى دا جالىما. تاڭ اسىردى جىلدارىم جايلاۋداعى قۇر اتتاي... ءومىر مەنى جىلاتسا دا، مەن ەشكىمدى جىلاتپاي. مازا بەرمەدى ويلارىم تاستان-تاسقا سەكىرەتىن لاقتاي. شەكشەك اتا – تۇقىمىنىڭ تۇياعى-اي! ماگنيتتەي جابىسقان!!... قوڭىر ويلار – قوي سەكىلدى موماقان. تيگىزبەستەي جۇگەن، قۇرىق. ارعىماق وي كىسىنەپ ارىندادى الىستان... توقال وگىز سەكىلدى ءزابىرى جوق نيەتىم. سول ءۇشىن دە اينالام ماعان باسىن يەتىن... پوەزيا ۇقسامايتىن شىعار جىلاۋ جوقتاۋعا. ۇقسايتىن بولار مىلتىققا – تاڭدايىن وق سالعان. پوەزيا ۇقساي قويماس، ايعاي اتتان داۋىستارعا شىڭعىرعان. ءتىل قاتار سۇلۋلارداي سىڭعىرلاپ. ول سويلەيتىن شىعار سابيلەردەي بىلدىرلاپ. كەنەلگەن بولار يشارا كۇبىر سىبىرعا. كوك تەڭىزدىڭ جاعاسى: تاۋداي، تاۋداي، كوككە شاپشىپ سوعىلىسقان تولقىندار – تابىت بەردى... ولمەدىم. شابىت سىيلاپ سول جىلدار... سۇيەككە ەتىڭ ىلىنگەندەي ويحوي، جىلدار! ول جىلدار! ونى ويلاسام باس لىقىلداپ ەكى شەكەم سولقىلدار. جىرسىز وتكەن اي، كۇندەرىڭ شىعىن، ءا!؟ ساپارىڭا جەتۋ ءۇشىن دىتتەگەن كەيدە ءومىردىڭ جىعىلاسىڭ ىعىنا. ءومىر! ءومىر! قىزىق پەنەن قيىندىق، اۋەل باستان سەن دە ەگىز. سەن سەكىلدى مەن دە ەگىز... كوسەمسيمىز كورمەگەندەي ەشتەڭە، جىلقى مىنەز پەندەڭىز...
14الدا كۇننىڭ قامى ءۇشىن، قۇمىرسقاداي ەڭبەكتەنىپە – تىنبايمىن. جۇلدىزشىداي وتىرامىن قاداعالاپ جىل جايىن... الماس قىلىش سوعار ۇستا. ونىڭ سۋىن تابۋدى ايت. اككى جاۋعا وسال جەردەن، شابۋدى ايت!!! جۇرتتان اسقان بولماسا – ايلا – امالىڭ. پوەزيا الدىرسىن با قامالىن!؟... قازىناسى قايناعان بولسىن قايدان تاۋ بىتكەن!؟ تەكتى ايعىرلار شاپقانىندا بيەگە ۇيىرىنەن شەتتەي قاشار ساۋرىكتەر... اسىپ، تاسىپ، بۋلانىپ، داۋرىككەنىڭ بولا بەرسە ءبارى اقىن. مىناۋ الەم قاعىپ الىپ، (قيدان جيسىن قاناتىن). حوش ءيستى گۇلدەردەن كوڭىل حوش بوپ – تاپقانىڭدا راحات. سۇلۋ جىردان بوي سوزباي ما مۇنارا! لاعىل مەرۋەرت مارجان – سوزدەر - ادەپ-قۇت. ۋىسىنا تۇسپەگەن سوڭ «اقىندار-اي!» ءوزىنداعى، وزگەنى دە الەك قىپ...
15ارپالىسقان ومىرگە جاراسار ما، جاي ەكپىن!؟ ىرىمشىك، قۇرت قايدان بولسىن قۇنارلى، جاسالعاندا مايەكسىز. پوەزيا اسقاقتايدى اجارى – سەرىلىك پەن سالدىقپەن. كورىنبەي مە ايناسىنان كوڭىلدىڭ سىرى عاجاپ، جىلجىپ جاتقان تاۋلىكتەر. توسەلەسىڭ بابىمەن – كەمپىردەي بوپ شال كۇتكەن. قالت جىبەرمەي ءار قيمىلىن، وتىراسىڭ اڭدىپ سەن. كەيبىرەۋلەر سالدىر-سالاق بولعانى ءۇشىن ايىپتى. كۇزەتەسىڭ ءومىردى كۇزەتكەندەي ءمايىتتى. كىم ايتا السىن، «شىرقاۋ شىڭنىڭ باسىنا مەن شىقتىم!»، دەپ. كەيبىر ساتتە ەتەگىنەن قوشتاسادى «قولباسىلار» اسكەرىمەن تۇتقىن بوپ... ءتاڭىر جازسا – وسى جولدى تاڭدايسىڭ. ءار كۇن سايىن الاڭ بوپ، ءار كۇن سايىن جوق ىزدەگەن جاندايسىڭ... جوق ىزدەگەن پەندەدەي جولعا شىعام ءىزىن كەسىپ. (تابۋعا ونى قۇمارمىن) مەن ولەڭنەن تۇرعىزدىم، بۇلتپەن كورشى – مۇنار شىڭ.
نۇرحان سۇلتانباي ۇلى توپانبي
