سارىرقانىڭ شىعىس بولىگىندەگى تاۋ جوتاسى شىڭعىستاۋ، ونىڭ ەڭ بيىك قۇزى مۇڭال شىڭى دەپ اتالادى. تاۋ سولتۇستىك-باتىستان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي سوزىلعان. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي، اياگوز اۋداندارى اۋماعىندا. قازاق شەجىرەسى بۇل تاۋدىڭ اتاۋى ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن ايتادى. 1206 جىلى تەمىر  حاندى قازاقتىڭ ون ەكى ءبيى قازتاۋدىڭ باسىنا اق كيىزگە كوتەرىپ الىپ شىعىپ، تەمىردىڭ دە، ونىڭ حان دەگەن لاۋازىمىن دا، تاۋدىڭ دا اتتارىن وزگەرتىپ  تەمىردى شىڭعىس، حان دەگەن لاۋازىمىن ۇلى حان (قاعان)، سول سياقتى تاۋدىڭ دا اتىن شىڭعىستاۋ دەپ وزگەرتىپ، وسى تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىن شىڭعىس حاننىڭ اتالارىنىڭ قۇرمەتىنە مۇڭال شىڭى دەپ اتاعان بولاتىن. جانە وسى جيىندا بيلەردىڭ شەشىمىمەن ۇلى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە تاڭبا مەن ۇران بەرىلەدى دە، كىشى جۇزگە بەرىلمەيدى.

          اسەم ءاننىڭ قايىرماسى سياقتى تاريحي قايتالاۋلار، كەيدە ۋاقىتتى ناقتىلاۋدا قيىندىق كەلتىرگەنىمەن، دامۋ ساباقتاستىعىن، رۋح پەن سانانىڭ وزالعى شىعۋ تەگىنىڭ تۇتاستىعىن، تەكتەس ويلاۋ ءۇردىسىنىڭ بىرلىگىن كورسەتەدى، دەپ جازادى م.م.اقمىرزايەۆ، ءوزىنىڭ «اداي ۋەزىنىڭ جازبا مۇرالارى» (الماتى. 2006) اتتى ەڭبەگىندە: «...ماڭعىستاۋ عانا ەمەس تۇران كەڭىستىگىن تۇركى ماندارى-تۇركى ۇلدارىنىڭ «قىرىق جىلدا قازان، ەلۋ جىلدا ەل جاڭارعان» سايىن ءتۇرلى تايپالىق وداقتارعا قايتا بىرىگە وتىرىپ مەكەندەگەنىنە دە ىقىلىم زامان ءوتتى. ۇلت تىرلىگى الۋان ءتۇرلى ۇلىس پەن مەملەكەت قۇرامىندا بولعان كەزدەردەن جەتكەن ەسكەرتكىشتەردەگى تاڭبالاردى العاش حاتقا تۇسىرگەن ماحمۇد قاشقاري [11/85]. ول ۋاقىت كۇنى كەشەگى 1072-1074 جىلدار. ءبىراق سول كەزدە ولاردىڭ قانشا جاس جاساپ جەتكەنى بەلگىسىز. 200 جىلدان سوڭ راشيد ءاد-ديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريحىندا» (1298-1317)، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي- راشيديىندە» (1499-1551)، قادىرعالي ءجالايريدىڭ «جاميع ات-تاۋاريحى»، ياعني شەجىرەلەر جيناعىندا (1541-1602) دامىتىلا قايتالانىپ وتىرعان وسى تاڭبالاردىڭ ءاربىر اۆتوردا ايتىلۋى الۋان ءتۇرلى ءاپساناعا اينالسا دا، سول تاڭبالار ماڭعىستاۋ دالاسىندا سول كۇيىندە، جانە قايماعى بۇزىلماعان العاشقى ماحمۇد قاشقاري حاتقا تۇسىرگەن 22+2 سانىنان الدەقايدا ارتىق مولشەرىمەن ساقتالعان. قادىرعالي ءوز ەڭبەگىن 1602 جىلى ءراشيد-اد-ديننىڭ ەڭبەگى نەگىزىندە جازىلعان تاريح دەسە [12/4]، ءابىلعازى ءباھادۇر-حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» 6 عاسىردان كەيىن (1663-1664) جازىلىپ، وندا اۆتور «سول راشيد-اد-دين تاريحى ءقازىر مەن پاقىردىڭ الدىندا جاتىر»، -دەيدى [13/30]. العاشقى نۇسقاداعى وعىزحان داۋلەتى داۋىرلەگەن ۋاقىت تۋرالى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «شايقاس كەزىندە قارا-حانعا جەبە ءتيىپ ءولدى، ونىڭ ورنىنا وعىز-حان حان بولىپ وتىردى. مۇسىلمان جىلنامالارىنىڭ حابارىنا قاراعاندا بۇل حريستوس تۋعانىنان 3400 جىل بۇرىن بولعان. وعىز-حان اسا ايبارلى حان بولدى، كوپتەگەن جەر مەن ەلدەردى جاۋلاپ الدى. وعىز حاننىڭ داڭقى تۋرالى بارلىق شەجىرەلىك حرونيكا حابارلاعان. ولاردىڭ كەيبىرى جوعارىدا اتى اتالعان حان مۇدە نەمەسە مەتە اتاقتى وعىز-حاننىڭ ءوزى دەپ ايعاق بەرەدى، ءبىراق ولاردىڭ ەل بيلەگەن جىلدارى سايكەس كەلمەيدى». [14/87-88]، دەگەن پىكىر ايتادى. شىندىعىندا دا، تاريحي جىلنامالاردا ب.ز.ب. 300-174 جج. ەندىگى تىنىق مۇحيتتان كاسپييگە (حازار)، بويلىعى – كاشميردەن ىبىر-سىبىرگە دەيىنگى جەرگە قوجالىق ەتىپ، قاھارى الەمدى تىتىرەتكەن تۇركىنىڭ التىن دىڭگەگىنە مەتە حان تۇمانحان ۇلى 35 جىل بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە (ب.ز.ب. 209-174 جج) ادىلەت ورناپ، ءبىلىم مەن مادەنيەت جەدەل وركەندەگەن. ول مىسىردى جەڭىپ، قوسىپ الىپ، ەلگە ورالعان سوڭ 40 كۇن تويىن، 30 كۇن ويىن جاساپ، 6 ۇلىنان تاراعان 24 نەمەرەسىنە قاراماعىنداعى ەلدەردى ءبولىپ بەرەدى، ءارقايسىسىنا جەكە تاڭبا، ۇران، قۇس پەن نەسىبە ۇلەستىرەدى. تاريحي ساناعا سىنگەن دەرەكتى – بيلىكتىڭ وزىنە سىڭىرە قايتالاۋى تىرشىلىك جالعاستىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى. مىسالى ءدال وسى وقيعا شىڭعىسحان (كۇنحان، تاۋكە حان) تۋرالى ءاپسانالاردا دا قايتا جاڭعىرتىلىپ ايتىلادى. سونداي قازاق ەلىنىڭ مال-جانى دۇرەگەن كەزەڭنىڭ ءبىر دەرەگى: 1867 جىلعى كازانسيەۆتىڭ مالەمەتتەرىندە كىشى وردادا سول كەزدە الشىننىڭ ءىرى رۋلار بىرلەستىگى باي ۇلى 12 رۋدان، 55 تايپا، 64 بولىمنەن؛ ءالىم ۇلى 6 رۋ، 23 تايپا، 95 ءبولىم؛ جەتىرۋ 7-رۋ، 45 تايپا، 35 بولىمنەن تۇرادى دەپ كورسەتىلگەن. قاپەرلەرىڭىزگە بەرە كەتەلىك، “الاش” تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا [26/21-43] قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ رۋ تاڭبالارى تۋرالى بۇعان دەيىن جارىق كورگەن بارشا ەڭبەكتەر بويىنشا كولەمدى دەرەكتەر، جانە رۋ تاڭبالارىنىڭ سۋرەتتى كەستەلەرى بەرىلگەن.

          شاھكارىم: “شىڭعىسحاندى ۇلى حان دەپ سايلاعاندا وسى رۋلاردىڭ جولباسشىلارىنا تومەندەگى ايىرىم بەلگىلەرىن بەردى: ۇران (جاۋىنگەرلىك)، قۇس، اعاش جانە تاڭبا. ۇلى ءجۇزدىڭ كوشباسشىسى ءۇيسىن رۋىنىڭ ءبيى مايقىعا بىلاي دەدى: بۇدان بىلاي سەنىڭ ۇرانىڭ – سالاۋات، قۇسىڭ – بۇركىت، اعاشىڭ – قاراعاش، تاڭباڭ “سۇرگى، ونىڭ كورىنىسى ┌┼┐ – نەمەسە ش. ورتا ءجۇزدىڭ كوشباسشىسى قوڭىرات رۋىنىڭ ءبيى سەنگەلگە بىلاي ايتىلدى: سەنىڭ ۇرانىڭ – قوڭىرات، قۇسىڭ – قىران، اعاشىڭ – الما اعاشى، تاڭباڭ – اي. ونىڭ كورىنىسى - س [14/22]. وسى ءداستۇر امەريكا ۇندىستەرى اراسىندا دا كەڭ تارالعان جانە ولاردان ادەت-عۇرىپتىق ءتالىم العان بۇگىنگى امەريكا شتاتتارىندا دا ساقتالعان. ولاردىڭ بارلىعىندا دا ءوز قۇسى، گ ۇلى، اعاشى، تاڭباسىمەن (ەل تاڭبا - گەرب) جالاۋى بار. مىسالى، 1776 جىلى قۇرىلعان دجوردجيا شتاتىنىڭ ەل تاڭباسى – سۋرەتتى ءمور، جالاۋى تىگىنەن قوسىلعان ەكى ءتۇستى تۋ (ورتاسىندا ەل تاڭباسى بار كوك شارشى جانە ح تاڭبالى قىزىل شارشىل)، گ ۇلى – اق گۇلدى رايحان، قۇسى – سۇر بالعاباس، اعاشى – ماڭگى جاسىل ەمەن. (قارا. يلل.2.1776 جىلى قۇرىلعان دجوردجيا شتاتى بەلگىلەرى). وعىزدىق 24 تاڭبانىڭ عۇن الىپبيىندەگى 24 ارىپكە سايكەس بولعاندىعى، ياعني بايىرعى تۇرىك جازۋى ەكەندىگى تۋرالى جازباشا ماعلۇمات بار. وعىز زامانىندا ادام اتتارىنىڭ كۇن حان، اي حان، جۇلدىز حان، كوك حان، تاۋ حان، تەڭىز حان، قىر حان، ءور حان اتالىپ، عالامدىق-عارىشتىق باستامالار مەن گەوگرافيالىق لاندشافت سيپاتىندا بولۋى دا تاڭىرلىك تۇسىنىك جاڭعىرىعى» دەيدى. (17-20 بەتتەر).

         وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، شىڭعىس حاندى ۇلى حان، ياعني قاعان سايلاعاندا ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز سياقتى كىشى ءجۇز - بەكارىس – الشىنعا تاڭبا مەن ۇران ەنشىلەنبەگەن. سەبەبى، كىشى ءجۇز - الشىن قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ كىشىسى، ياعني قارت قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولاتىن. بەكارىس- الشىننىڭ ۇرانى الاش، تاڭباسى "ءتىل" بولدى جانە بۇل جالپى قازاققا بىردەي، ياعني بارلىق قازاق بالاسىنىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىنان قالعان ورتاق تاڭبا، ورتاق ۇران ەدى.

          قاراشاڭىراق دەمەكشى، «قاراشاڭىراق – ۇلى، نەگىزگى، كيەلى، بايىرعى، مۇراگەر، باس شاڭىراق دەگەن ۇعىمداردى بەرەدى. ۇلتتىق سالت-سانادا قاراشاڭىراق ۇعىمى وتە ءادىل شەشىمىن تاپقان. مىسالى، ءبىر اكەنىڭ ءۇش ۇلى بار دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلكەن ەكى ۇلىن ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ تىگىپ بولەك شىعارادى. ال، كەنجە ۇلى اكە-شەشەنىڭ قولىندا، قاراشاڭىراقتا نەمەسە باس شاڭىراقتا قالادى. نەگىزگى مۇراگەر كەنجە ۇل بولادى. اتادان، اكەدەن قالعان قاراشاڭىراققا مۇراگەر بولعاندىقتان كەنجە ۇلدىڭ جاسى كىشى بولسا دا جولى ۇلكەن. سول شاڭىراقتان وتاۋ تىگىپ بولەك شىققان ۇلدارى مەن قىزدارى سالەم بەرىپ، توركىندەپ، امال ايىندا كورىسىپ اتا-انانىڭ بار كەزىندە دە، جوق كەزىندە ءبىرىنشى قاراشاڭىراققا كەلەتىن بولادى. بۇل اتا-باباسىنا جانە ۇشقان ۇياسىنا دەگەن قۇرمەت. ۇلتتىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، اتامەكەنگە، سالت-داستۇرگە، بابا-تاريحقا دەگەن قۇرمەت. ورتاق ۇلتتىق قاعيدانى مويىنداپ، ءاربىر ارەكەتىمىزدى باۋىرلاستىق پەن تۋىستىققا يكەمدەۋ. مىسالى، قازاق اتادان تاراعان قازاق حالقى دا ءۇش جۇزدەن تۇرادى. ءۇش ءجۇزدىڭ ەڭ كىشىسى – كىشى ءجۇز. ۇلتتىق شەجىرەدە كىشى ءجۇزدىڭ ەڭ كەنجەسى – ادايلار. دەمەك، ادايلار – قازاق حالقىنىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. قاراشاڭىراقتى يەلەۋ – ارتىقشىلىق ەمەس، كەرىسىنشە، اسقان جاۋاپكەرشىلىك. مۇراگەر اكەدەن قالعان زاتتىق بۇيىمداردىڭ عانا يەسى ەمەس، سول اۋلەتتەن تاراعان وتاۋلاردىڭ، ۇل-قىزداردىڭ، جەكجات-جۇراعاتتىڭ بىرلىك-بەرەكەسىنە، تۋىستىق قارىم-قاتىناسىنا، سىيلاستىعىنا، تۇتاستىعىنا ۇيىتقى بولۋى ءتيىس. اتا-بابا، اكە اماناتىنا ادال بولۋعا مىندەتتى. ۇلتتىق دەڭگەيدە الساق تا، ماڭعىستاۋلىقتارعا ارتىلاتىن ءتول مىندەتتىڭ ماڭىزدىلىعى ءدال وسىنداي (شارتتى ۇعىمداردى تۇتاس قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىنە ۇشتاستىرىپ بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپ-تىلەگىنە يدەولوگيالىق تۇرعىدان استاستىرىپ پايداعا جاراتۋ باعىتىندا ءسوز بولىپ وتىر)» (سابىر ادايدىڭ «قاراپايىم قاعيدالار» اتتى ەڭبەگىنەن ءۇزىندى).

        مۇندايدى، قازاقتا ۇرپاق ساباقتاستىعى، ياعني اتا جولىن قۋۋ دەيدى. سەبەبى، سول بۇرىنعى وعىز اتالارىنىڭ جولىن قايتالاعان، شىڭعىسحان دا، كۇنحان دا، ءاز تاۋكە دە سول وعىز اتامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. بۇلار قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ دە اتاۋى «قازاق» بولاتىن. شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق ەكەندىگىنە بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك.

         قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ