بۇگىن بىزدە سۇحباتتا قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى ۇزدىك وتىز جاس ءانشىنىڭ قاتارىنا كىرگەن، 2010 جىلى پەكيندەگى ءان بايقاۋىندا التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان، تالانتتى ءانشى بالعىن قايىربەك ۇلى قوناقتا. وسى ورايدا، انشىمەن بولعان سىرلى سۇحباتتى وقىرمانعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

- «ارعى بەت» دەسە، قويناۋىنان قۇت سورعالاعان قازاقتىڭ قۇيقالى جەرى ءۇش ايماقتىڭ ەسكە تۇسەتىنى شىندىق. ال سول كيەلى وڭىرلەردىڭ ءبىرى، بۇگىنگى قازاق ەلىنە تانىمال بودەش ۇلى جاركەن جىراۋدىڭ كەشەگى تۋعان جەرى – جايىرى بولعان تاراباعاتاي ايماعىنىڭ شاعانتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەنىڭدى ەستىپ بىلگەمىز. اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇرىن ءوزىڭ تۋرالى وقىرمانعا كىشكەنە مالىمەت بەرە كەتسەڭ... - يا، راس ايتاسىز! مەن سول جومارتتىعىمەن اتى شىققان شولاق ۇلى باسپاي باي وتكەن وڭىردەنمىن. ياعني، 1991 جىلى باسپايداي باباسى، باسقادا داناسى بار كيەلى بارلىقتىڭ باۋىرىندا، قاراپايىم مالشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. بۇل جاقتا سول ەلدىڭ دالمە-دال قالاي اتالاتىنىن بىلمەدىم، جۇڭگو ەلىمەن كورشى چاۋششيان دەگەن مەملەكەتكە (كورەيا مەلەكەتى – اۆتور.) ەل بولىپ جاپپاي كومەك اتاعاندا، ءبىر ءوزى ءبىر ۇشاق، بەس ءجۇز ات بەرگەن باسباي شولاق ۇلى باپين جايلى بىلمەيتىن قازاق از ەدى. ءبىز سول باسپاي بايدىڭ جومارتتىعىنا تاڭعالىپ وسكەنىمىز شىن. ال ءوزىم تۋرالى تۋعان جەرىمنەن ارتىپ ەشتەڭە ايتا المايتىن شىعارمىن.

- مۇمكىن، بۇل دا دۇرىس-اۋ، «اركىمنىڭ تۋعان جەرى – مىسىر ءشارى» دەيدى عوي. جەكە ادامنىڭ تۋعان جەردەن ارتىق شىندىعى بولماسا كەرەك؟! الايدا اڭگىمەمىز سۇحبات جانرىندا وربىگەسىن: ءوزىڭ جايلى تاعى دا تامتۇمداپ سۇراي وترىرۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدى قىزىقتىراتىنى دا – وسى ونەرگە قالاي كەلگەن ەدىڭ؟ - ونەرگە كەلۋىمە ەڭ باستى سەبەپ ول - اتامنىڭ (ۇلى اكەمنىڭ) باۋىرىندا وسكەنىمنەن بولار. ول كىسى ونەرگە جاقىن ادام ەدى. اۋىل اراسىندا ارا-تۇرا ايتىسىپ، كۇي شەرتىپ اۋىل ادامدارىن ءوز ونەرىمەن ءتانتى ەتىپ جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگى كۇنگە قاراعاندا كەشەگى «ولە جاتقان قازاقتىڭ بالاسىنىڭ» ولەڭشى بولاتىنىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ اۋىل دا ونەر اتاۋلىدان كەندە بولمادى. بالكىم، سول كىسىدەن بەرىلگەن از-كەم تالانتتان، بالكىم، سول كىسىنىڭ ۇيادان ۇشقاندا ىلەرىمدى دۇرىس نۇسقاپ، باعىتتاي العاننان بولار، ايتەۋىر، وسى ونەرگە وسىلاي ەتەنە بولىپ وسكەن ەدىم. تاعى ءبىر سەبەپتەن، مەن ون ءبىر جىل بويى تەك قانا جۇڭگو تىلىندە ءبىلىم الدىم. ياكي، وزگە ۇلتتىڭ ورتاسىندا ءوز ۇلتىمنىڭ ارتىقشىلىعىن، اسىرە ءان ونەرىنىڭ وزگەدەن كوپ وزىق ەكەنىن وسى جىلدار ارالىعىندا ابدەن ۇعىنعان ەدىم. ال وسى ۇلتىما، سول ۇلتىمنىڭ ءان ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك مەنى بۇگىنگى ۇلكەن ساحناعا جەتەلەپ كەلگەن بولاتىن.

- ۇلتىما دەگەن سۇيىسپەنشىلىك دەمەكشى، تىڭدارمان سەنىڭ اندەرىڭنىڭ حالىق اندەرىنە كوبىسىنىڭ ءيرىمى، ىشكى ىرعاعى حالىق اندەرىنە جاقىن ەكەنىن ايتادى. جالپى بۇگىنگى ءانشى بىتكەن جاپپاي ەسترادانىڭ اۋديتورياسىنا، توي اندەرىنىڭ تىڭداۋشىسىنا جۇگىرگەن وسى ءبىر ونەردەگى ءولىارا تۇستا سەنىڭ «اعىسقا قارسى ءجۇزۋىڭنىڭ» قانداي قيسىن-قيسابى بار؟ وزگەلەر سياقتى تىڭدارمان تاپپاي قالۋدان قوىقپايسىڭ با؟ - ەندى قازاقتىڭ قارا قوستا تۋىلىپ، قار سۋىنا جۋىنىپ، قايىس بەلبەۋ بۋىنىپ وسكەن وسكەلەڭ ۇلى رەتىندە؛ دالانىڭ داڭقى، بابانىڭ سالتىن جاتتاعان ۇرپاق رەتىندە ەلگە ەتەنە بولۋ بورىشىم دەپ بىلەمىن. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ اۋديتوريا – جۇڭگو ەلىندەگى قازاقتاردىڭ الىگە ءسالت-داستۇرى، عۇرىپ-ادەتى تولىقتاي ساقتالعانىن ەسكەرسەك، ول جاقتا حالىق اندەرىنە دەگەن سۇرانىس ءالى جويىلا قويماعان. ءتىپتى قازاق ەلىندەگى بۇگىنگى تىڭدارمان دا كۇنى ەرتەڭ ءتۇپ تامىرىنا تارتىپ، ءداستۇرلى اندەردى دە كوبىرەك تىڭدايتىن بولادى دەپ سەنەمىن. ال تىڭدارماننىڭ «تاپپاي قالۋ-قالماۋىنا» كەلسەك، ءانشى رەتىندە، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ونەرپازى رەتىندە ءوزىڭدى جوعالتىپ الماساڭ، تىڭدارمان سەنى قاي ۋاقىتتا دا تابا الادى.

- يا، ونىڭ راس-اۋ! سوسىن عوي، سەنىڭ «ماحاببات نازى» اتتى ءان كەشىڭە كوپ ادام جينالدى دەپ ەستىگەنىمىز. وسى رەتتە ءانشى اتاۋلىعا قويلاتىن ءداستۇرلى سۇراعىمىزدى قويساق: اتالعان كەشتى حالىق قالاي قابىلدادى؟ تانىمال ونەر جۇلدىزدارىنان كىمدەر بولدى؟ - سۇراعىڭىز ورىندى. ءسىز ايتقان كەش وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا، اللا ءساتىن سالىپ، ءوزىمنىڭ تۋعان توپىراعىم شاعانتوعاي اۋدانىندا «ماحاببات نازى» دەگەن اتپەن بەرىلگەن ەدى. كەش قوناعى بولىپ سول جاقتاعى جۇڭگو قازاقتارىنا كەڭ تانىلعان، ادۋىندى ايتىسكەر اقىن ەرجانات بايقاباي ۇلى، ەسترادا جۇلدىزى احمەتجان رابجان ۇلى اعامىز، كەزىندە وسى جاقتا «عاسىر» توبىنىڭ قۇرامىندا بولىپ ەلگە تانىلعان جاقسىبەك قالەلبەك دەيتىن ءانشى الدىڭعى بۋىن اعامىز بار ءبىراز اعالارىمىز وسى كەشتە قوناقتا بولدى. بۇل ورايدا، وسى كەشتىڭ وتۋىنە ءبىر كىسىدەي كومەك قولىن سوزىپ، ازاماتتىق تانىتقان جۇڭگو ەلىندەگى ساتيرانىڭ ساڭلاعى اتانعان تانىمال ءازىل-ىسقاقشى قۋانتاي زاقان ۇلى مەن قۇرمەت پاريوللا دەيتىن اعالارىمىزعا، سونى قاتار تارباعاتاي ايماقتىق تەليەۆيزياسىنان ەرمۇرات قىزىكەن دەيتىن اعامىزعا ءوز العىسىمدى بىلدىرە كەتكىم كەلەدى. مەنىڭ «ماحاببات نازى» اتتى كەشىمنىڭ دۇركىرەپ ءوتۋى وسى كىسىلەردىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. سوسىن دا تىڭدارماندارىما دا العىستان باسقا ايتارىم جوق!

- ارينە، ءبىر جاعىنان العىسىڭىز وسى سۇحبات ارقىلى سول قامقورشى ازاماتتاردىڭ مەرەيىن ءبىر ءوسىرىپ تاستسا، ەندى ءبىر جاعىنان «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت – نۇرى تاسىسىن» دەگەن قازاقپىز عوي. بۇعان قاراعاندا دەم بەرۋشىلەرىڭىز كوپ ەكەن. ال دەمەۋشىڭىز (پروديۋسەر) كىم بولدى ەكەن؟ - جاسىراتىنى جوق: مەنىڭ بىردەن ءبىر دەمەۋشىم – اكەم (كۇلىپ الدى). سول كىسى مەنى قارجىلاي قامتاماسىز ەتىپ، الداعى جوسپارلارىما باعىت-باعدار بەرىپ وتىراتىن. ءوز اكەڭنىڭ وزىڭە دەمەۋشى بولعانىنىڭ ءبىر جاقسى جەرى - قايدا بارام دەمەيسىڭ. ءبارىن بالاسى ءۇشىن ىستەيدى ءارى ەركىنىرەك بولاسىڭ. ايتكەنمەن، بولاشاقتا مىقتى-مىقتى دەمەۋشى ازاماتتار تاراپىنان ۇسىنىس ءتۇسىپ جاتسا، ول جايلى دا ويلانۋعا دايىنمىن. ويتكەنى، «جالعىزدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەن بار عوي. دەمەۋشىڭنىڭ كوپ بولعانىنىڭ نەسى جامان؟

- سەنىڭ اتىڭ اتالعاندا سول جۇڭگو ەلىندە «شاعانتوعاي» ءانى ەسكە تۇسەتىن كورىنەدى. ونىڭ بەر جاعىندا، وسى قازاق ەلىنەن بارعان كەي انشىلەر دە سول ءاندى شىرقاعانى بار دەپ جاتادى. بۇل ءاننىڭ ءانى دە ءسوزى دە سەنىكى دەگەن ءسوز بار. وسى راس پا؟ تاعى دا ءان قورجىنىڭدا قانداي جاڭا اندەر بار؟ - ازات ءاشىمباي ۇلى اعامىز ايتقان عوي: «جەر دەگەنىڭ جۇرەگى ىستىق ب ا ق مەكەن، جەر جەمىسى بار پيعىلدان ءتاتتى ەكەن. شىمىرلايدى قارا جەردىڭ قۇيقاسى – جەبە ءتيىپ جاردان ۇشسا اق بوكەن» دەپ. تۋعان جەردىڭ توپىراعى راسىندا ىستىق. مەكتەپ قۇشاعىندا جۇرگەندە ءوزىمنىڭ تۋعان توپىراعىمدى ساعىنىپ جازعان العاشقى ءانىم بولاتىن. «ماحاببات نازىنىڭ» ءسوزىن جازعان باقنۇر دۇيسەنالى قىزى دەيتىن ارداقتى اپەكەمىز بار. وسى كىسىنىڭ ولەڭدەرى جۇرەگىمە جاقىن. سول كىسىنىڭ ەكى ولەڭىنە جاڭادان ءان جازدىم. بىرەۋى «كۇنى ەدى ماقپال مامىردىڭ»، ەندى بىرەۋى «ىڭكار سەزىم» دەگەن ءان. بۇل اندەر جۋىق ارادا تىڭدارماندارىممەن قاۋىشاتىن بولادى.

- ەندى بۇل جولعى قازاق ەلىنە ساپارىڭ تۋرالى ايتا كەتسەڭ، اتاجۇرتقا ات ءىزىن سالىپ، الاتاۋ باۋرايىنداعى بۇل الماتىعا كەلۋىڭە نە سەبەپ بولدى؟ - اۋەلى ەستي-ەستي وزەك تالعان اتامەكەندى ءوز كوزىممەن كورىپ قايتقىم كەلدى. ادەتتە مۇنى «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەيدى عوي. اتاجۇرتتى العاش كورگەندەگى، انىعى – وسى ساپارىمداعى العان اسەرىم تىم كوپ. ەلمەن قاۋىشىپ، جەرمەن قاۋىشىپ، ماۋقىم ءبىر باسىلعانداي. تاعى ءبىر سەبەپ – الماتى مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ وشاعى ىسپەتتى. مۇندا قازاق رۋحانياتىنىڭ كوپ مىقتىلارى كوسىلىپ وتكەن. تالاي الاماننىڭ ءدۇبىرى بولعان. سول ءۇشىن دە بۇگىنگى قازاق ونەرىنىڭ الماتىداعى بەت-بەينەسىن كورگىم كەلدى. ءارى سول ورتانى كورىپ-بىلىپ، كوپ تاجيربە جيناعان ءانىش اعا-اپكەلەرىمنەن باعىت-باعدار السام دەپ كەلگەن جايىم بار.

- قازاقتىڭ ەرتەگى ءبىر داستۇرىمەن قانشالاعان ۋاقىت جاقىنىنان قول ءۇزىپ قالعان اعايىن بولىپ، اتاجۇرتقا ات ءىزىن سالعان قادامىڭ ساعان دا قۇت اكەلسىن دەيمىز! تاعى دا شەتتەن كەلگەن اعايىنعا قوياتىن ءداستۇرلى سۇراعىمىزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سىڭايلى: ات ءىزىن سالۋ بار دا، اتاجۇرتقا ات باسىن تىرەۋ بار عوي؟ - جاسىرىپ قايتەيىن، بۇل جولعى بىردەن ءبىر ماقساتىم دا قازاق ەلىنە كەلۋ. ارينە، كەلۋدىڭ دە ءبىراز ءتارتىبى بار عوي. اۋىل ءۇي اتتاپ قونساڭ دا ءوز اۋىرەسى بار دەگەندەي. ونىڭ قاسىندا ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە ءبىرجولا بەت بۇرىپ، قونىس اۋدارۋدىڭ دا وزىندىك قيىنشىلىعى بار. وتكەندە وسى «قامشى» وپرتالى ۇسىنعان ءبىر اقپاراتتا شەتتەگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ 90 پايىزى كوشىپ كەلۋگە ىنتالى ەكەنى ايتىلدى عوي. سول توقسان پايىزدىڭ ىشىندە بىزدە بارمىز. اللا بۇيىرتسا، اتامەكەننىڭ دە ءدام-تۇزى تارتادى دەپ سەنەمىز.

- بارەكەلدى، بالعىن باۋىرىم! جاڭا ءسوز اراسىندا وسى سۇحباتتى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان «قامشى» پورتالى تۋرالى ايتىپ قالدىڭ. قازاقستانداعى سايتتار ول جاقتا وقىلا ما؟ - ارينە، وقىلادى. ءبىراق ءبىز ويلاعانداي قولجەتىمدى ەمەس دەۋگە بولادى. ال «قامشى» سايتىنىڭ جايى بولەك. سەبەبى، بۇل سايتتا تىكە ءارىپ الماسا الاتىن، توتەشە جازۋمەن دە وقي الاتىن مۇمكىندىك بولعاندىقتان ول جاقتا كوپ وقىلادى. بۇنداي مۇمكىندىك باسقا بىرنەشە سايتتاردا دا بار. مەن وسى سايت تۋرالى العاش رەت قىتايداعى كەڭ تارالعان «شالقار» سايتى ارقىلى تانىسقام. سول سايتتى باسقارىپ وتىرعان شالقار ەسىمدى جىگىتپەن جاقسى ارالاسىپ تۇرامىن. ءبىر قۋانارلىعى سول سايت قازاق ەلىندەگى بارلىق جاڭالىقتى «قامشى» سايتى ارقىلى توتەشەگە اينالدىرىپ، قىتايداعى قازاقتارعا ۇزدىكسىز جاريالاپ كەلەدى.

- بيىل قازاق ەلىندە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلانعالى جاتقانىن ەستىگەن بولارسىڭ. وىس ءبىر ۇلىق مەرەكە تۇسىندا قازاق ەلىنە نەندەي ءبىر لەبىز ايتقىڭ كەلەدى؟ - شىنىندا قۋانارلىق جاعداي! بويىندا قازاق دەيتىن ۇلتتىڭ قانى تۋلاعان ءار ءبىر قازاقتىڭ قۋانىشى بۇل. وسى رەتتە مەن سۇحبات بارىسىنداعى ءوز مۇمكىندىگىمدى پايدالانىپ، تاۋەلسىز قازاق ەلىنە «ۇلىق مەرەكە قۇتتى بولسىن!» دەگىم كەلەدى. ءارى ەلىمە اماندىق، جۇرتىما تىنىشتىق تىلەيمىن.

سۇحباتتاسقان – ەرلان تولەۋباي