ترانزيتتىك ەلدەردە ب ا ق – قوعامنىڭ جاڭا ساياسي مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋشى باستى فاكتور، ءارى قوعامدىق پىكىردى قوزعاۋشى كۇش. ال، قازاقستانداعى ماسس-مەديانىڭ ەرەكشەلىگى – اقپاراتتىق ءدۋاليزمنىڭ ورنىعۋى، ياعني، قوعامدىق سانا مەن يدەيالىق باعدار ءقازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى باق-قا كىرىپتار بولىپ قالۋىندا. ءقازاقتىلدى ب ا ق ۇسىنىپ جاتقان ۇلتتىق يدەيا «ەتنومادەني تۇجىرىمدامالارعا» جۇگىنەتىن بولسا، قازاقستاندىق يدەيانى جاقتاۋشى ءورىستىلدى ب ا ق «ساياسي-ازاماتتىق كوزقاراستاردى» نەگىزگە الادى. ال، ستاتيستيكا مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، 2011 جىلعى دەرەك بويىنشا، وتاندىق ماسس-مەديا كەڭىستىگىندە ءقازاقتىلدى ب ا ق ۇلەسى 19،1%-دى قۇراعان بولسا، ءورىستىلدى ب ا ق – 33،4%، ال، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ب ا ق ۇلەسى 35 %-دى قۇرايدى. بۇدان، ءبىز ءقازاقتىلدى باق-تىڭ پايىزدىق ۇلەس سالماعىنىڭ ءالى دە ولقى ءتۇسىپ جاتقانىن كورەمىز. ءسوز جوق، وسىعان وراي، «قا­زىرگى قازاق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى الەمدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن باسەكەلەسە الا ما؟» دەگەن سۇراق تۋارى انىق. ەندەشە، بۇگىنگى كەلەلى كەڭەسىمىزدىڭ قوناقتارى: «قازاق گازەتتەرى» ءجشس-نىڭ باس ديرەكتورى – رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى جۇمابەك كەنجالين، «مىسل» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى سەيداحمەت قۇتتىقادام، جۋرناليست ءومىرزاق اقجىگىت، بەلگىلى ساياساتتانۋشى دوس كوشىم، فيلوسوف ءابدراشيت باكىر ۇلى، «ەكونوميكا» گازەتىنىڭ رەداكتورى احاس ءتاجۋتوۆ، ساياساتتانۋشى، پسيحولوگ جاراس سەيىتنۇر جوعارىداعى تىلگە تيەك ەتىلگەن ماسەلەلەر تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى. – سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزشە، قازىرگى قازاق­ستان ءباسپاسوزى كەڭىستىگىندە، اقپا­راتتىق دۋاليزم تۇرعاندا، بار تاراپتى بىرىكتىرەتىن سۋپەر يدەيا شىعارۋ، نە بولماسا ورتاق كونسەنسۋس تابۋ مۇمكىن بە؟ وسى تۇرعىدا، قازاق باق-ى الەم­دىك باق-پەن باسەلەستىككە تۇسە الا ما؟ جۇمابەك كەنجالين: – قازاق قوعامىن­داعى ەڭ ءبىر وزەكتى تاقى­رىپ­تاردىڭ ءبىرى بۇگىنگى اڭگىمە ار­قاۋىنا اينالىپ وتىرعان ماسەلە. ءبىر نازار اۋدارارلىعى بۇل تاقىرىپ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ەنشىسىندە قا­لىپ قويماي، قو­عامدىق دامۋدىڭ ءار كەزەڭىندە بوي كوتە­ءرىپ، پىكىر-تالاستاردىڭ ارقاۋىنا اينالىپ كەلگەن. ايتالىق، وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارى كەڭەس وكىمەتى ىدىراپ، ۇلت رەس­پۋبليكالارىندا ەگەمەندىك شەرۋ باستالعان ساتتە اقپارات تۇتىنۋشى پاقىرىڭىز وسى ساۋالمەن بەتپە-بەت كەلدى. ويتكەنى، وسى ءما­سە­لەنى كۇن تارتىبىنە شىعارۋعا ۋاقىتتىڭ ءوزى يتەرمەلەدى. ءادىلىن ايتۋ كەرەك، ۇلتتىق ساناداعى ءسىل­كىنىس اقپارات قۇرالدارىنىڭ رەيتينگىن شىرقاۋ بيىككە شىعارىپ جىبەردى. سەن­زۋرانىڭ شىنجىرىن بىتىرلاتىپ ۇزگەن وي ەركىندىگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بويىنا قان جۇگىرتىپ، شىن مانىندە ونى «حالىقتىڭ كو­ءزى، قۇلاعى ءھام تىلىنە» اينالدىردى. تاريح، رۋحانيات، مادەنيەت، الەۋمەتتىك ادىلدىك تا­قى­رىبىنداعى جىلدار بويى جابۋلى كۇيدە قالعان ماسەلەلەر ب ا ق ارقىلى جالعاننىڭ جارىعىنا شىعىپ، شىندىقتىڭ بەت پەردەسى اشىلدى. جىلدار بويى اڭگىمەنىڭ اقيقاتىنا شولىركەپ قالعان حالىق، ونىڭ ءبا­ءرىن اشقاراقتانا وقىدى. سوندىقتان بولار قازاق گازەتتەرى سالىستىرمالى تۇردە كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەن تارالىم دەڭگەيى ازداۋ بولسا دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ابىروي بەدەلگە جەتتى. وقىرماننىڭ جانسەرىگىنە اينالدى! ال، ەڭ باستىسى ۇلتقا قىزمەت ەتتى، الاش ەلىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ جوعىن جوقتادى. ال، وسى تۇستارى وزگە تىلدە شىعاتىن باسىلىمدار «اسىپ كەتتى، جارىپ كەتتى»، «كوپىر قۇلادى»، «جارىق ءسوندى» دەگەن سەكىلدى تۇر­مىستىق ماسەلەلەردى تەرمەلەگەن حابار- وشاردان ءارى اسا الماي جاتتى. بۇل – كەشەگى ءوزىمىز كۋا­ءسى بولعان شىندىق. ناتيجەسى مىناۋ: ۇلت­تىق باسىلىمداردىڭ جانىندا وزگە تىلدە شىعاتىن ب ا ق ارقان ەسە الماي قالدى. تاعى ءبىر ماسەلەنى قاداپ ايتقىم كەلەدى. ەگەردە، وسىدان 20-25 جىل بۇرىن قازاق قاۋىمى ءدال بۇگىنگىدەي عالامتور يگىلىگىن، ەلەك­تروندىق بايلانىس جۇيەسىن پايدالانعان بولسا، قازاق باق-نىڭ ابىروي بەدەلى سول كەز­دەردىڭ وزىندە-اق اسپانداپ كەتەر ەدى. سوندا، ءدال بۇگىن «قازاق باق-ى الەمدىك باق-پەن باسەكەلەستىككە قابىلەتتى مە؟» دەگەن ساۋال قويىلماس ەدى. الايدا، بۇعان قاراماستان باسەكەلەستىك تاقىرىبىنداعى اڭگىمەنى ءوزىمىزدىڭ كاسىبىمىز توڭىرەگىنەن وربىتكەنىمىز وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. سەيداحمەت قۇتتىقادام: – قازىرگى كۇنى ەلى­­­­ءمىز­دە ەكى ءتىلدى دە، ءتىپتى، ءۇش ءتىلدى دە ب ا ق قۇ­رالدارى بار. ولار قا­زاق تىلىندە، ورىس ءتى­لىندە جانە باس­قا ءتىل­دەردە دە شىعىپ جاتىر. ال، ەندى بىرەۋ­لەرى اۋدارمالار. بۇل، مە­نىڭشە، وبەك­ءتيۆتى ءما­سە­لە. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، بۇنداي جاع­داي پاكىستاندا، ەگيپەتتە دە ورىن العان. ايتالىق، ءقازىر، ءۇندىستاننىڭ وزىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن اعىلشىن تىلىندەگى باسىلىمدار وتە كەرەمەت ماتەريالدار شىعارادى. ەگيپەتتە دە ءدال سولاي. ال، بىزدەگى جاعداي باسقاشا. ويتكەنى، اعىلشىن وركەنيەتى بولەك. ويتكەنى، ول الەمدى بيلەگەن تىلدەردىڭ ءبىرى. بىزدە بولسا، ورىس ءتىلى كەڭىستىگىنىڭ دەڭگەيى تومەندەدى. سول سەبەپتى دە، وزىمىزدە ءقازاقتىلدى باسىلىمدار كوپ نارسەنى قولعا الۋ كەرەك. ءبىراق، ءبارىن ءبىر تىلگە وزگەرتەمىز دەگەن بولماۋ ءتيىس. بۇل ماسەلەنى اسىقپاي ىسكە اسىرۋ كەرەك. ەڭ اۋەلى، ءبىزدىڭ ءقازاقتىلدى باسىلىمدار تۇتقاسىندا وتىرعان ارىپتەستەرىمىزگە تەرەڭ ءبىلىم قاجەت. ال، جالپى، قازاق جۋرناليستيكاسى ءورىستىلدى جۋرناليستيكادان ەشقانداي كەم ەمەس. تەك، كەي جاعدايدا، ايتالىق تاقىرىپقا بايلانىستى بىلىمدىلىك جەتپەيدى. مىسالعا، ءبىر تاريحي ماسەلەنى جازباس بۇرىن، ونىڭ ەكونوميكاسى، مادەنيەتى قانداي ەكەنىن ءبىلىپ العان دۇرىس. ەكونوميكانى جازساڭىز، مىندەتتى تۇردە سول ەلدىڭ مادەنيەتى قانداي ەكەنىن بىلگەنىڭىز ءجون. سەبەبى، ەكونوميكا مەن مادەنيەتتىڭ اراسىندا ۇلكەن بايلانىس بار. قازاق جۋرناليستيكاسىندا ماسەلەگە كوپ جاعدايدا تەرەڭىرەك ۇڭىلمەيدى. دەگەنمەن، ءورىستىلدى جۋرناليستيكادا دا بۇنداي قاتەلىكتەر بايقالىپ جاتادى. شىنىمەن دە، قازاق جانە ءورىستىلدى جۋرناليستيكا اراسىندا ايىرماشىلىقتار بار. كەڭىستىككە بايلانىستى ايتساق، ءورىستىلدى باسى­لىمداردىڭ كەڭىستىگى كەڭدەۋ. كوپتەگەن ماسە­لەلەر قوزعالىپ جاتادى. ءقازاقتىلدى كەڭىستىك تارلاۋ. تەك قانا قازاقستاننىڭ وزىندە 3/1ء-ىن عانا قۇرايدى. سول سەبەپتى ول بىزگە، كەيدە، اسە­­­ءرىن تيگىزىپ جاتادى. مىنە، وسى ماسەلەلەردى شە­­شۋ ءۇشىن، قازاق جۋر­ناليستەرىنە بىرىنشىدەن ءبى­ءلىم بولسا، ەكىنشىدەن، باتىلدىق قاجەت. ولار ەشنارسەدەن قورىقپاي، ءتۇرلى داۋلى كون­فە­رەنسيالار، تالقىلاۋلارعا قاتىسۋ كەرەك. سەس­كەنۋدى قويۋى ءتيىس. ءبىر رەت تاياق جەيسىڭ، ەكى رەت تاياق جەيسىڭ، ءۇش رەت تاياق جەرسىڭ. ويتكەنى، ديسكۋسسياعا بەيىمدەلىپ، ۇيرەنۋ كەرەك. ال، ءتورتىنشى رەتىندە سەن قان­داي دا ءبىر پىكىر تالاسىنا ابدەن دايىن بولاسىڭ. دەمەك، كەلەسى داۋعا بارعاندا سەن سول ماسەلەگە دايىندالاسىڭ. عىلىمعا، نە مادەنيەتكە، ەكونوميكاعا بايلانىستى كون­فەرەن­سيالاردان قازاق جۋرناليستەرى قالماۋ ءتيىس. بۇل مىندەتتى تۇردە قازاق باسپا­ءسوزىنىڭ مۇمكىندىگىن اشاتىن، بايىتاتىن جاعدايلار. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دا كەرەمەت تۇستارى بار. ول – تاريح، مادەنيەت، ادەت-عۇرىپ. ورىس تىلىندە بۇل تاقىرىپتى ءدال جازا المايسىز. مەنىڭشە، قازاق ءتىلى – جۋر­ناليستيكا مەن ادەبيەتتىڭ ءتىلى. قازاق ءتىلىنىڭ وتە كوپ نيۋانستارى بار. وسى جاعى­نان كەرەمەت سۋرەتتەۋگە بەيىم. مىنە، قازاق ءتىلىنىڭ جاقسى تۇستارىن دۇرىس پايدالانا الماي ءجۇرمىز. ورىس ءتىلىن قانشا باي وسىنداي دەسەك تە، قازاق تىلىندەي كوپ نارسەلەردى جەت­كىزە المايدى. وسى تۇرعىدا، قازاق ءتىلى فرانسۋز تىلىنە جاقىن دەگىم كەلەدى. تاعى اي­تارىم، قازاق زارلاعاندى قويۋ كەرەك. كەشە وتارلاۋ ساياساتى بولدى، ورىستار ءبىزدى باسىپ بارا جاتىر دەگەندى قىسقارتپاسا بولمايدى. ءبىز ەلدىڭ قوجايىنىمىز. قوجايىن وسى ەلدى بي­لەۋ كەرەك. جاقىندا كەنەسارى تۋرالى داۋ بولدى. مىنە، سول داۋدا مەن ءوز جاۋابىمدى جازىپ جىبەردىم. قازاقتىڭ ءبىر قاسيەتى بار، ءوت­كەن ەكىعاسىرلىق بوداندىق تۋرالى زارلايمىز دا جاتامىز. ونىڭ الدىندا ون عاسىر بويى عۇندار، تۇركىلەر، قىپشاقتار بولعان، اتا-بابالارىمىز ەۋرازيا دالاسىن بيلەدى. دەمەك، وتارلاۋشى بولدى. ول تۋرالى ەشكىم ايتپايدى دەۋگە بولادى. مەنىڭشە، وسىنداي ماسەلەلەردەن باس تارتۋ كەرەك. دەمەك، ءقازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارى ءوزىن قوجايىن سەزىنۋ قاجەت. ال، قوجايىن ءوزىن كەرەمەت ۇستاپ، ءورىستىلدى نە باسقا ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنا قوجايىنشا قاراۋعا ءتيىس. بىزدە ونداي جوق. بىزدە سەسكەنۋ باسىم. ءومىرزاق اقجىگىت: – جاڭا يندۋستاردىڭ، ەگيپەتتىڭ باسىنان وتكەن جاعدايلار ايتىلدى. ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدەن ايىرماشىلىعى، ولاردى وتارلاعان ەل مۇلدەم باسقا جاقتا. ال، بىزدىكى قاسىمىزدا. سەيداحمەت قۇتتى­قادام: – وسى جەردە يرلانديانى ايتا كەتكىم كە­لەدى. يرلانديا انگ­لياعا قانشا جىل بودان بولدى. ولار دا شەكارالاس. ءقازىر يرلانديا ان­گليادان كەم ەمەس. دەمەك، ماسەلە شەكارادا ەمەس. ءومىرزاق اقجىگىت: – ارينە، ماسەلە تەك شەكارادا ەمەس.بۇل پروسەستەردىڭ سوزى­­لىپ كەتۋىنىڭ ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قازاق­تاردىڭ جاراتىلىسى. ول – ۇياڭدىعى، ۇلكەندى سىيلايتىندىعى، ءوز­گەنى قاتتى قۇرمەت­تەي­­ءتىن­دىگى. سونداي قا­سيەت­­تەر، ءتىپتى، قازاق جۋر­­ناليستەردىڭ دە بويىندا بار. ال، ورىس جۋر­ناليستەرى جارىپ كىرىپ، ۆيسە-مينيستر بولسىن، اكىمنەن بولسىن ەركىن سۇحبات الادى. ال، ءبىزدىڭ جۋرناليستەردە بۇنداي قاسيەتتەر جەتىسپەيدى. ەكىنشىدەن، 20 جىلدان بەرى قازاق جۋرناليستەرىنە وڭ كوزبەن قارايىق دەگەن كوزقاراس ءالى دە قالىپ­تاسقان جوق. ايتالىق، ءبىر ماسەلەنى، ەلى­مىزدەگى قازاق گازەتتەرى دە، ورىس گازەتتەرى دە تالقىلاپ جازسىن. جاۋاپ ەڭ الدىمەن، ورىس گازەتتەرىنە بەرىلەدى. ۇكىمەتىمىز قازاق گازەتتەرىنە كوپ جاعدايدا، جاۋاپ بەرمەي قويا سالادى. حالىق بۇنى كورىپ وتىر. سوندىقتان، ءورىستىلدى باسىلىمدارىمىز بۇنى جاقسى ءبىلىپ العان. بۇنىڭ ەكى جاعى بار. مەنىڭشە، بولاشاقتا قازاق جىگىتتەرى ىسىلىپ، الدىنان كەلگەندى يتەرىپ، ارتىنان كەلگەندى تەبەتىن جاعدايعا جەتەتىن شىعار. ءبىراق، ءالى دە بۇل ماسەلەلەر قالىپتاسپاي كەلەدى. ال، ەگەر، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كەلسەك، ءقازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارىندا ايىرماشىلىقتار بار. ءورىستىلدى جۋرناليستيكادا ادىلەتتىلىك باسىم. ايتالىق، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن سەرگەي دۋۆانوۆ دەگەن جۋرناليست ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى بىرىنەن سوڭ ءبىر ماقالا جازدى. «…ۆوت ۆام كازاحام، لۋنا بليجە چەم ناسيونالنوە گوسۋدارستۆو» دەپ جازدى. وعان ەشكىم جاۋاپ قايتارمادى. سودان، مەن وعان «وتۆەت وت پاتريوتوۆ جۋرناليستۋ-پروۆوكاتورۋ يلي چەگو تاك بويتسيا سەرگەي دۋۆانوۆ؟» دەپ جاۋاپ جازدىم. مىنە، وسى ماقالادان كەيىن، دۋۆانوۆ تاعى ءبىر ماقالا جازدى. ءبىراق، ول باسقا كوزقاراستا بولدى. ءبىراز جەرى مويىندالعان. ال، بىزدە قازاق جۋرناليستيكاسىندا قاتىپ قالعان سەنىمدەرمەن جۇرەمىز. تاعى ايتا كەتەتىنى، ءبىزدى ارتقا تارتاتىن وزىمىزدەن شىققان ءورىستىلدى قازاقتار. جۋىردا، رەسپۋبليكالىق گازەتكە ءبىر ەمەس ەكى ماقالا بەردىم. سوندا، مۇرات كەتەبايەۆتىڭ ماقالاسى مەنەن بۇرىن شىقتى. ەگەر، ول مەنىڭ «ينتەرەسى كازاحوۆ ي كازاحستانسيەۆ» دەگەن ماقالامدى وقىسا، مۇمكىن، باسقا پىكىردى ۇستانار ما ەدى دەپ ويلادىم. سويتسەم، بۇل مەنىڭ اڭقاۋلىعىم ەكەن. ارادا ءبىر اي ءوتتى. ول تۋرا سول پىكىردە تاعى ءبىر ماقالا جازدى. «پوچەمۋ مى دولجنى وبششاتسيا نا كازاحسكوم؟ ۋ ۆسەح دولجنو بىت پراۆو ۆىبورا» دەگەن. حالىقپەن ساناسۋ دا، ەشقانداي دا بەتى بەرى قاراۋ جوق. «ۋ مەنيا دولجنو بىت پراۆو ۆىبورا يازىكا ي ۆسە». وسى تۇرعىداعى باستى كۇرەس، ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن شىققان ورىستانىپ كەتكەن قازاقتارمەن بولۋ كەرەك شىعار. ال، ەندى، ورىس نە قازاق تىلىندەگى جۋرناليستيكا اراسىنداعى باسەكەگە كەلسەك، قازاق باسىلىمدارىنداعى تالاي تالانتتى قىز-جىگىتتەر بار. قازاق جۋرناليستيكاسى ءورىستىلدى جۋرناليستيكادان ەشقانداي كەم جەرى جوق. بۇنداعى ماسەلە، قازاق گازەتتەرىنىڭ تارالىمىنىڭ ازدىعىندا. ءسوز ايتىلىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي، حالىققا جەتپەي جاتىر. ۇكىمەت تە قازاقشا وقىمايدى. دوس كوشىم: – جاڭا مۇرات كەتەبايەۆ «تاڭداۋ بولۋ كەرەك» دەپ ايتىپ جاتىر دەدىك. بۇل وتە دۇرىس ايتىلعان. تاڭداۋ بولۋى قاجەت. ءبىز ودان قاشپاۋ كەرەكپىز. ولار ورىسشا ايتسىن، ءبىز قازاقشا جاۋاپ بەرەمىز. سول ۋاقىتتا ءبىز جەڭەمىز. سەبە­ءبى، ءبىز ەكىتىلدىمىز، ءبارىن تۇسىنەمىز. تاڭداۋ دەگەندە، ولار جەڭىلەدى. ءبىراق، ولار ورىسشا ايتىلعانعا، ءبىزدىڭ ورىسشا جاۋاپ بەرەتىنىمىزدى ءبىلىپ وتىر. قارسىلاسۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ءوز تىلىندە سويلەپ قارسىلاسۋ. ەگەر، ەرتەڭ ەلىمىزدە قوستىلدىلىك ەنگىزىلسە، ورىستار ءبىر كۇن دە تۇرماي قاشىپ كەتەدى. سەبەبى، ولاردىڭ قورقاتىنى وسى قوستىلدىلىك. قازاقتار ءقوستىلدى. ورىستار ءبىرتىلدى. بىزدەگى ارتىقشىلىقتار سول. ءبىراق، قازاقتار سونى پايدالانا المايمىز. ءبىز ورىسشاعا قازاقشا جاۋاپ بەرەمىز. ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز سوندا. كەتەبايەۆتا تۇرعان ەشنارسە جوق. مەن ونى قولدار ەدىم. ەندى، «قازاق جۋرناليستيكاسى باسەكەگە قابىلەتتى، الەمدىك دەڭگەيگە جەتتى مە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، الەمدىك دەڭگەيدەگى باسەكەلەستىك نە ەكەنىن ءبىلىپ العانىمىز ءجون. مەن ونىڭ ءبىر عانا كورىنىسىن بىلەمىن. ول – ءقازاقتىلدى باسپاسوزدەردەگى ماقالالار شەتەلدىك باسپاسوزدە باسىلىپ شىققانى. دەمەك، بۇل الەمدىك دەڭگەيدەگى باسەكەگە قابىلەتتى جۋرناليستەردىڭ بار ەكەن­دىگىن، باسەكەگە قابىلەتتى تاقىرىپتاردىڭ بار ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى. جۋرناليستەر، رەداكتورلار قازاق تىلىندە شىققان دۇنيە- جۇزىنە قىزىق-اۋ دەگەن ماتەريالداردى شاماسى كەلگەنشە، سول مەزەتتە اۋدارىپ، شەتەل باسپاسوزىنە جىبەرىپ وتىرۋ كەرەك. سول جاريالانعان ماتەريالداردىڭ بارلىعىن ەمەس، شەتەلگە كەرەكتىسى مۇمكىن پايدالانىلادى. بۇل، ارينە، ءبىراز جىلعا سوزىلادى. ءبىراق، دەگەنمەن، بۇل بىزگە كەرەك نارسە. ءبىز­دە جاقسى جازىلعان ماتەريالدار بار. ءبىز ولاردى ءوز دەڭگەيىمىزدە عانا قارايمىز. سوندىقتان، ءبىز الەمدىك باسەكەلەستىككە جەتتىك پە، جەتپەدىك پە بىلە المايمىز.مىنە، وسىنى بىلۋگە ۇمتىلاتىن قادامدار ءالى جاسالعان جوق. مۇمكىن، بۇل مەملەكەتتىك ساياسات بولۋ كەرەك. ءبىز تەك وليمپياداداعى التىن مەدالداردىڭ ارقاسىندا عانا ءبىر جارق ەتە قالدىق. بۇل ءۇش ايدىڭ ىشىندە ۇمىت بولادى. ويتكەنى، وليمپيادا ۋاقىتشا ماسەلە. ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ دامۋ بارىسى، ونىڭ ىشكى پروبلەمالارى،تاعى باسقالارىن دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتىڭ ىشىنە ەنگىزىپ بەرە الاتىن بولسا عانا الەمدىك باسە­كەگە شىققانىمىز. وعان قوسا، جۋرنا­ءليستىڭ بەرۋ دەڭگەيى سوسيولوگ، پوليتولوگ دەڭگەيىندە بولعان ابزال. ول بىزدە جوق. ءقازاقتىلدى ماتەريالداردىڭ تۋرا اعىل­شىن تىلىنە، نە فرانسۋز تىلىنە تۋرا اۋدا­رىلعانىن كورگەن جوقپىن. سايلاۋدى باقىلاعان ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ءاتى-جونىمىز New York Tءىmes-قا، Washءىngton post-قا شىقتى دەپ قۋانىپ جاتامىز. بۇل ناقتى قاجەتتىلىكتەن ەمەس، ءادىل سايلاۋ تۋرالى ساياسي قاجەتتىلىكتەن تۋعان نارسە. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ەكىنشى ماسەلە. قازاق ەلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق، بۇل شەتەلدەگى قىزىعۋشىلىققا دا بايلانىستى. ءقازاقتىلدى باسىلىمدار وزدەرىنىڭ دەڭگەيى شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەڭگەيىنە جەتەتىندەي جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ءابدراشيت باكىر­ۇلى: – ايتاتىن ماسەلە­ءنىڭ ءبىرازىن دوس ايتىپ ءوتتى. جالپى، اق­­پارات قۇرالدارى اراسىنداعى مايدان، بۇل كورشىلەس مەملەكەتتەردە ۇنەمى بولىپ وتىراتىن قۇبىلىس. بۇل جەردە، باسەكەگە قابىلەتتىلىك ماسەلەسىن جۋرناليستەردىڭ وزدەرى شەشپەيدى. جۋرنا­ءليستىڭ نەگىزگى مىندەتى – وزىنە بەرىلگەن تاقىرىپتى زەرتتەپ، ونى الاڭسىز اشىپ، حالىققا جەتكىزۋ. ول ءۇشىن، ساكەڭ ايتىپ كەتكەندەي، جۋرنا­ليستكە ءبىلىم، كورەگەندىلىك، وقيعانى جان-جاقتى كورە بىلەتىن ويلاۋ مادەنيەتى كە­رەك. ياعني، وسى تۇرعىدا الساق، قازاق جۋر­ناليستيكاسى ەشنارسەدەن كەم ەمەس. ال، ەندى قازاق جۋرناليستيكاسى وندىرگەن ءونىمدى الەم نەگە تۇتىنبايدى؟ بۇل ءجۋرناليستىڭ قولى­نان كەلەتىن شارۋا ەمەس. جۋرناليست جازارىن جازىپ وتكىزدى. ال، ارى قاراي ونى وتكىزۋ ءمىن­دەتى ۇيىمداستىرۋشىعا جۇكتەلەدى. ايتالىق، «تۇركىستان» گازەتى، «اقيقات» جۋرنالدارىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى اقپارات قۇرالدارىمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىنشىلىكتەرى بار. ءبىزدىڭ قازاق باسىلىمدارى الەمدىك دەڭگەيدەگى اقپارات قۇرالدارىمەن بايلانىس ورناتىپ، وزدەرىنىڭ ۇزدىك ماتەريالدارىن اۋدارىپ، سول ارىپتەستىك ارقىلى الەمگە تاراتىپ وتىرسا، قىزىعۋشىلىق پايدا بولار ەدى. ويتكەنى، قازاق تىلىندە شىققان ۇزدىك ماتەريالداردى اعىلشىن ەمەس، ورىس تىلىنە اۋدارىپ بەرىپ وتىراتىن نە مەملەكەتتىك تە، نە جەكە مەنشىك تە مەكەمە جوق. سوندىقتان، باسەكەلەستىك ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرگەن دۇرىس دەر ەدىم. احاس ءتاجۋتوۆ: – ەكىتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بولۋى الەمدىك كەڭىستىكتە ءجيى كەزدەسەتىن جاعداي. مى­سالعا، شۆەيساريا­دا ەلدىڭ ءبىر بولىگى نەمىس تىلىندە، تاعى ءبىر بولىگى فرانسۋز، تاعىسى يتاليان، تاعى ءبىر بولىگى رەترو رومان تىلدەرىندە سويلەيدى. ياعني، اقپارات ءتورت تىلدە تارايدى. گلوباليزاسيادا بۇل قالىپتى جاعداي. ال، ەندى بىزدەگى ەكىتىلدى اقپارات اراسىنداعى باسەكەلەستىك تۋرالى ايتساق، كەز كەلگەن اقپارات قۇرالىنىڭ ءوز وقىرمانى بولادى. ياعني، قاي اقپارات قۇرالى بولماسىن، ءوز وقىرمانىنىڭ تالعامىنا ساي بەيىمدەلەدى. مەنىڭشە، بىزدەگى جاعداي ءالى وزگەرەدى. ول قوعامدىق پىكىر، قوعامنىڭ سۇرانىسىنا قاراي وزگەرەدى. جاراس سەيىتنۇر: – «ءقازاقتىلدى با­س­پا­ءسوز الەمدىك باسپا­سوزبەن باسەكەگە قا­ءبى­­لەتتى مە؟» دەگەن سۇ­راققا سۋبەكتيۆتى تۇر­عىدا «ءيا» دەسەك، ال وبەكتيۆتى تۇر­عىدا ءبىراز ويلانىپ قالامىز. سەبەبى، ءتىل­دىك اۋديتوريانىڭ شەك­­تەۋلىگىن ەسكەرۋ كەرەك. ءقازاقتىلدى جۋرناليس­تەر ەش­كىمنەن كەم ەمەس. ءبىراق، دەگەنمەن، ءقازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارى ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارىمەن سالىستىرعاندا تومەن دەگەن قوعامدىق پىكىر، پسيحو­لوگيالىق ستەرەوتيپ قالىپتاسقان. جانە ونى وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى دە بار. اۋەلى، بۇل ستەرەوتيپتەردى كىم قالىپتاستىردى؟ وزدەرى قازاقشا بىلمەيتىن ادامدار قالىپتاستىردى. وزدەرى وقىماي، ءبىراق، وسىنداي پىكىردى ۇستانعان ادامدار بار. بۇل ماسەلە كەز كەلگەن رەسمي، رەسمي ەمەس وتىرىستاردا دا ايتىلىپ جاتادى. ءبارىن بىلمەگەن ءبىر جاعىنان جاقسى دا شىعار. ءوزارا ىشىمىزدە عانا ايتىلاتىن يزوتەريالىق ماسەلەلەردى ءوزىمىزدىڭ انا تىلىمىزدە تالقىلاپ الامىز. تاعى ءبىر بايقاعانىم، شەتەلدەن كەلگەن عالىمدار ايتىلعاندى كوپ تىڭدامايدى. اۋەلى، سول ەلدىڭ ءباسپاسوزىن وقىپ، وزدەرى كورەدى. ءسويتىپ وزدەرىنىڭ پىكىرىن قالىپتاستىرادى. ولار عىلىمي اتاق، نە دارەجەگە ءمان بەرمەيدى. الدىمەن، اقپارات ساپاسىنا قارايدى. ايتالىق، ءبىز ينتەللەكت ءسوزىن ايتقاندا، ونى اقىل-ويمەن بايلانىس­تىرامىز. مىسالعا، قىتايدا بۇل ەلىكتەۋ دەگەن ماعىنانى قامتيدى. سوندىقتان، مەنىڭشە، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ەلىك­تەگەنىندە تۇرعان ەشنارسە جوق. الەمدىك وزىق ادەبيەتتەرگە ەلىكتەپ، وزىمىزگە كەرەگىن الىپ، رەپرودۋكسيالىق ساتىدان ءوتۋ كەرەك­ءپىز. كەيىننەن،شىعارماشىلىق ساتىعا ءوتۋىمىز دە تابيعي قۇبىلىس. ءوزىمىز بىلە­ءمىز، جۇڭگو اۋەلى كەز كەلگەن نارسەنىڭ كوشىرمەسىن جاساپ الادى.كەيىننەن، ءوز نارسەلەرىن شىعارادى. بۇل پرودۋكتيۆتى كوشىرۋ. ويتكەنى، ولار سول ساتىدا قالىپ قويماي، كەلەسى ساتىعا كوتەرىلەتىندەي دامىتا كوشىرەدى. ال، بىزدە وكىنىشكە وراي، ەلىكتەپ، كوشىرۋ بار. ءبىراق، ارى قاراي دامىتىپ، جاڭا ءونىم شىعارۋ جوق. جۇيەلى ساياسات جوق، ءبارى ەنتۋزيازم تۇرعىسىندا دەپ جاتىرمىز. بالكىم، وسى جۇيەلى ساياساتتى قالىپتاستىرۋ ءوزىمىزدىڭ ازاماتتىق پوزيسيامىزعا، ەسىكتى قاعۋىمىزعا بايلانىستى شىعار. قاقپاسا ەسىك اشىلمايدى. بۇگىن وسىنداي تاقىرىپتى كوتەرىپ جاتقاندارىڭىز وتە دۇرىس. ءومىرزاق اقجىگىت: – قاي باسپاسوزدەن، نە ينتەرنەتتەن وقى­ساق، «قازاقتار سەندەر ارتتا قالدىڭدار، باسەكەگە قابىلەتسىزسىڭدەر. مىنە، سونى جاسىرۋ ءۇشىن باس كوزسىز ءتىل تۋرالى ايتا بەرەسىڭدەر» دەگەن پىكىرلەردى ءجيى بايقايمىز. مۇمكىن، ول دۇرىس تا شىعار. ءبىراق، قازاقستاندى جەتپىس جىلدا كوتەرگەن ءقازاقتىلدى ادامدار توبى. باسشى بولعان ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبارى ءقازاقتىلدى. بۇگىندە زامان وزگەردى. سوعان قاراماي، بىزدە كەز كەلگەن سالادا جۇيە جوق. قازاق جۋرناليستەرى قولىنان كەلگەنشە جۇمىس جاساپ جاتىر. قاي ماسەلە بولماسىن، ءوزىمىز باستاما جاساپ، ەسىكتى ءوزىمىز قاقپاساق، ەشنارسەگە دە قول جەتكىزبەيمىز. ءابدراشيت باكىر ۇلى: – كەزىندە بەرىك دە­گەن وزىق ويلى ءجى­گىت «قازاق الماناحىن» اشقان بولاتىن. ول وعان اتاعىنا، دارە­جەسىنە، لاۋازىمىنا قا­راماي، بۇكىل قازاق باسپاسوزىندە جاريالانىپ جاتقان وتكىر، قازاق ءۇشىن ماڭىزى بار ماسەلەلەر ايتىلعان ما­قا­لالاردى سول ال­ماناحقا جاريالاپ، دايىن «ءونىم» رەتىندە پايدالانعان ەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە، سونى­مەن-اق حالىققا تانىمال بولا باستادى. ءمۇم­كىن، قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان شىعار، ول جۋرنال بۇگىنگى كۇنى شىعۋىن توقتاتتى. سول سياقتى، ءقازىر دە ءار سالادان ماڭىزدى ماقالالار جارىققا شىعىپ جاتىر. ءبىراق، سونداي ماقالالاردى توپتاستىرىپ، ولاردى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتكىزۋ كەرەك. ءبىر جازىلىپ، ۇمىتىلىپ قالۋى ءتيىس ەمەس. كوتەرىلگەن ماسەلە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەسەپكە الىنىپ وتىرسا، ونىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىگى بولادى. وسى تۇرعىدا، مەملەكەت پەن باسپا ءسوز بىرىگەتىن بولسا، ونداي مەملەكەت الدەقايدا قارقىندى داميدى. ونداي مەملەكەتتى دامىتىپ وتىرعان باسپا ءسوز دە، حالىق قالاسىن، قالاماسىن، الەمدىك دەڭگەيدە ءوز ورنىن تابادى. – قازىرگى كۇنى، ءقازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى ب ا ق اراسىنداعى يدەيالىق قايشىلىقتار بايقالماي ما؟ بۇل بولاشاقتا قازاقستان حالقىنىڭ كونسوليداسياسىنا، يدەيالىق بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن بە؟ اقپارات ساياساتىندا، ءبىرىڭعاي ب ا ق پەن بيلىك اراسىندا مەملەكەتتىك كوزقاراستى قالىپتاستىرۋداعى قازاق باق-ى مەن ءورىستىلدى باق-ىنىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟ احاس ءتاجۋتوۆ: – «ۋ گوسۋدارستۆا نە بىۆاەت ۆەچنىح درۋ­زەي، ۋ گوسۋدارستۆا بىۆاەت ۆەچنىە ينتەرەسى» دەگەن ءسوز بار. ەگەر، ب ا ق قۇرالدارى مەملەكەتتىك مۇددەگە قايشى كەلسە، بۇل ءبىر ماسەلە. ال، ىشكى قايشىلىقتار كەز كەلگەن قوعامدا بولادى. نەسىن جاسىرامىز، ءقازاقتىلدى دە، ءورىستىلدى دە باسىلىمداردىڭ جەڭىل جەلپى نارسەلەردى جاريالاپ، جازاتىنى بار. سول سياقتى، ۇلكەن قوعامدىق ماسەلەلەردى ءورىستىلدى دە، ءقازاقتىلدى باق-تا كوتەرەدى. كەز كەلگەن اقپارات قۇرالىنىڭ ءوز يەسى بولادى. سوعان بايلانىستى اقپاراتتىڭ باعىتى دا بەيىمدەلەدى. تاعى ايتا كەتەتىنى، كەيبىر تەلەارنالار قىلمىستىق جاعدايلاردى كوپ كورسەتەدى. بۇعان سەبەپ، حالىقتىڭ قىزىعۋشىلىعى. ال، كەيبىر ارنالار ۇلكەن قوعامدىق ماسەلەلەردى كوتەرىپ جاتادى. وكىنىشكە وراي، وعان كوپ ادام قىزىقپايدى. مىنە، سوندىقتان ب ا ق قانداي ماتەريال شىعارسا دا ءبارىبىر دە رەيتينگكە تاۋەلدى. دوس كوشىم: – اڭگىمەمدى ەكىنشى سۇراقتان باستاسام، نۇقسان كەلتىرىپ ءجۇر. دەيتۇرعانمەن دە، ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، نە جۋرناليستەردىڭ اراسىنداعى مايدان ەمەس. ول ەكى الەم، ءقازاقتىلدى جانە ورىستىلدىلەر اراسىنداعى مايدان. ال، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سول ەكەۋىنىڭ قارۋى. سوندىقتان، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، امال جوقتىقتان، بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايدى. امالسىزدىقتان ساياسي ويىنعا ارالاسادى. ەندەشە، ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا بۇگىندە ەكى الەم، ءقازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى الەم، وكىنىشكە وراي قالىپتاسقان. بۇنى ءبىز تالاي جەردە ايتتىق، اسسامبلەيادا تالقىلادىق. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىن قالاي جاقىنداتۋعا بولادى؟! ءبىرىمىزدى-بىرىمىز مويىنداماۋعا اينالدىق. ءقازىر اركىم ءوز كوزقاراسىن ناقتى دوگما، اكسيوما رەتىندە قابىلداۋعا اينالدى. بۇل مەملەكەتتىك ءتىل، توپونيميكا، قازاق مادەنيەتىن وركەندەتۋ ماسەلەلەرى. بىلايشا ايتقاندا، ول قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاسۋ باعىتىنداعى انا تىلدەگى باسپا ءسوز بەن وعان قارسى، بۇرىنعى كەڭەس ۇكىمەتىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ ارتىقشىلىعى جانە سول ارقىلى ورىس ءتىلدى الەۋمەتتىڭ ارتىقشىلىعىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان توپ. بۇل ەكى باعىت، مەنىڭ­شە، ءالى كۇنگە دەيىن كەلە جاتىر. مەنىڭ ءبىر تاڭ قالعانىم، ءالى ەسىمدە، 2002 جىلدارى قاراپايىم «رەيتينگ» دەگەن ماقالا شىقتى.ونى ءقىدىرالى جازدى. مەنىڭ تاڭ قالعانىم، ونىڭ الدىندا، وسىنداي رەيتينگتەر ءجيى شىعارىلاتىن. مىنە، سوندا ءورىستىلدى وپپوزيسيا رەيتينگىسىندە ءار ۋاقىتتا ءبىرىنشى ورىندا قاجىگەلدين تۇراتىن. ال، ءقازاقتىلدى رەيتينگتە قاجىگەلدين سەگىزىنشى ەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ جەكە ادامداردى، ساياساتكەرلەرىمىزدى تاڭداۋىمىزدىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى. ءبىزدىڭ كورەتىن حابارلارىمىز، وقيتىن كىتاپتارىمىز ەكى ءتۇرلى. دەمەك، ەكى الەم باياعىدا قالىپ­تاس­­قان. ول الەمنىڭ ءوزىنىڭ يدەولوگياسى، ءوز پسيحولوگياسى ەڭ قورقىنىشتىسى ماق­­سات-مۇددەسى بار. بۇدان ءبىز قاشىپ قۇتىل­مايتىندىقتان، اڭگىمە وسىلاردىڭ اراسىن قالاي جاقىنداتۋدا. مەنىڭشە، بۇل تەك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مىندەتى ەمەس. بۇل ماسەلە، مەملەكەتتىڭ يدەو­لوگيالىق جۇمىسىنىڭ باعىتى بولۋ كەرەك. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ قول استىندا كوپتەگەن ءورىستىلدى دە، ءقازاقتىلدى دە باسىلىمدار بار. ولار وسى باعىتتى نە جۇرگىزە الماي وتىر، نە جۇرگىزگىسى كەلمەي وتىر. تاعى ايتا­تىنىم، ءقازاقتىلدى جۋرنالداردىڭ، ينتەرنەتتە سايتتاردىڭ كوپتەپ اشىلعانىنان قورقامىن. بۇل دا ويىن. 100 000 تيراجى بار گازەتتەن گورى، 10 000 تيراجى بار گازەتتى اشىپ قويعان دۇرىس. تيراجى 10 000-دى قۇراعان گازەت ءبارىنىڭ قولىنا جەتپەيدى. ياعني، تاڭداۋ بولادى. بۇل دا ءبىر ءورىستىلدى توپتىڭ جاساپ جاتقان قيتۇرقى ءادىسى دەپ ايتسا بولادى. ولار سولاي ەتىپ جاتىر دەپ جالا جابا المايمىز. ءبىراق، بۇل ناقتى ساياسي تەحنولوگياعا كەلەدى. قىسقاسى، بۇل جەردە ەكى جاعداي بار. ءبىرىنشىسى، قوعامدىق ۇيىمدار، توپتار وسى ماسەلەنى ءتۇسىنىپ، سودان شىعاتىن جولداردى ىزدەنۋ كەرەك. ول دا شەشىم ەمەس. سەبەبى، ءبىز تىرناقشا ىشىندەگى ساتقىن بولعىمىز كەلمەيدى. جاڭا دۋۆانوۆتى اڭگىمە قىلدىق. ول جاقىندا: «مەنى قازاق دەپ اتا، قازاقستاندىق دەپ اتا ماعان ءبارىبىر. اڭگىمە، مەنىڭ ۇلتتىق باعىتىما بايلانىستى، ادام ەسەبىمدەگى قۇقىعىمنان شەكتەمەسەڭدەر بولدى»، – دەدى. ياعني، ول سول سوزىمەن، جەكە كۋالىگىنە قازاق دەپ جازىلسا دا، دايىن ەكەندىگىن ءبىلدىردى. ءبىراق، بيلىك بۇنى پايدالانبايدى. ويتكەنى، ورىستىڭ ءبارىن قازاق دەپ جازۋ بىرەۋلەرگە قاجەت ەمەس. ولارعا بىرەۋ قازاقستاندىق، تاعى بىرەۋ قازاق بولىپ شارپىسا بەرگەنى دۇرىس سياقتى. مەنىڭشە، وسىنى بىرىكتىرەتىن ءبىر نارسە، ول مەملەكەتتىك يدەولوگيا. جانە سول يدەولوگيانى كوتەرسە، ازاماتتار ءوز ويلارىن جەتكىزە باستايدى. ءبىر عانا مىسال، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ ارنايى جوباسى بار. ءبىز ءورىستىلدى وبلىس، اۋداندارعا بارىپ، كازاكتاردى، ورىس وبششيناسىن جيناپ الىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ديسكۋسسيا وتكىزەمىز. ولارعا بار ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، سوڭىندا بالالارىڭىزدى قازاق مەكتەپتەرىنە بەرىڭىزدەر دەگەن سارىنداعى پلاكاتتار تاراتامىز. سونى ءبىز ءاربىر وبلىستاردا عانا جالعاستىرىپ قانا قويماي، اۋداندارعا دا شىعۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ورىستاردى جيناپ الىپ، 20 جىلدان كەيىن بالالارىنىڭ دالادا قالۋى مۇمكىن ەكەنىن، «كاستوپراۆ» نە «شوپان» بولىپ كەتۋ ءقاۋپى بار ەكەنىن جەتكىزەمىز. قازاق ءتىلىن وقۋ سوندىقتان قاجەت دەپ جار سالامىز. «قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المايمىز، سوزدىك جوق» دەگەندەر ءۇشىن «بالالارىڭىزدى قازاق مەكتەپتەرىنە بەرىڭىزدەر» دەيمىز. ءقازىر ءاربىر وبلىستا 600-گە جۋىق باسقا ۇلت وكىلدەرى قازاق مەكتەبىنە بارا باستادى. بۇل جەردە مەن سولتۇستىك التى وبلىستى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىن. بۇل ءبىر عانا قوعامدىق ۇيىمنىڭ جۇمىسى. جا­قىنداتۋ، ءتۇسىندىرۋ. ءبىز ءتىلدىڭ ماسەلەسىن نە بولماسا «قازاق پروبلەماسىن» ءوزىمىز ايتامىز. «قازاق پروبلەماسىن» ءوزىمىز ەمەس، ورىستىلدىلەر اراسىندا ايتۋىمىز كەرەك. سوندا ولار شوۆينيست، تاعى باسقالاردىڭ ايتقاندارىمەن، ءبىزدىڭ ءۋاجىمىزدى سالىستىرادى. ءبىز سونداي سالىستىرۋعا باراتىنداي ادامداردىڭ ازدىعى شىعار. ءورىستىلدى جانە ءقازاقتىلدى باسىلىمدار ءوز كوزقاراستارىن ساقتاپ قالادى. مەن ولاردى وزگەرتە ال­ماي­مىن. مەن وقىرمانداردى وزگەرتكىم كەلەدى. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاقتا ءور­كەندەيتىنىن، كەرى پروسەسس بولمايتىنى ءورىستىلدى ستۋدەنتتەر اراسىندا ايتىلسا جانە ول مادەنيەتتى تۇردە جەتكىزىلسە دۇرىس بولادى. مادەنيەتتى تۇردە بولعاندا، مەملەكەتىمىز سەندەردىڭ كومەكتەرىڭ ارقىلى عانا داميدى دەگەندەي سارىندا بولۋ كەرەك. ارينە، بۇل جەردە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۇمىسى وتە ۇلكەن. ءبىز ورىستىلدىلەردىڭ كوز­قاراسىن جاقسى بىلەمىز. ال، ورىستار قازاقتاردىڭ كوزقاراسىن بىلمەيدى. مۇلدەم باسقاشا، قۇبىجىق ەسەبىندە قابىلدايدى. مەنىڭ ءبىر يدەيام بار. ونى مەن ايتقانمىن. ورىس، نە باسقا ۇلت مەكتەپتەرى بولسىن، بارلىعى ءبىر كۇندە «مەنىڭ بولاشاعىم – قازاق تىلىندە» دەگەن شىعارما جازسا، ونىڭ ىشىندە 8-11 سىنىپتار جازسا، ميلليون ادام بولادى ەكەن. بۇل يدەيا نەگىزىنەن امەريكادان الىنعان. جانە سول شىعارمالار قورىتىندىسى بويىنشا جەڭىپ شىققان ون وقۋشى پرەزيدەنتپەن كەزدەسسە، كەرەمەت بولار ەدى. بۇل جەردەگى «مەنىڭ ارام ويىم» – شىعارمانى جازىپ وتىرعان ميلليون ادام ويلانادى. بولاشاعىنىڭ قازاق تىلىندە ەكەنىن تۇسىنە باستايدى. بۇل – ءبىر ميلليون ادامدى وي­لانتاتىن باعدارلاما. قىسقاسى، ءبىز ءورىستىلدى اۋديتوريامەن جۇمىس ىستەمەسەك بولمايدى. ويتكەنى، ءورىستىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قاتىپ قالعان. ءبىز ولاردى بىلەمىز. ءورىستىلدى قاۋىم ءبىزدى بىلمەيدى. ءبىزدى باسقاشا تۇسىنىكپەن قابىلدايدى. مىنە، وسىنى شەشسەك، ءسىز قويعان سۇراقتىڭ شەشىمى تابىلادى. بۇل مەملەكەتتىك ساياسات بولۋ كەرەك. سەيداحمەت قۇتتىقادام: – بۇل وتە وبەكتيۆتى ماسەلە. ءبىراق، بۇل ماسەلەگە قازاق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، قازاق زيالىلارى سىرتتان قارايدى. ولار ىشتەي بىرگە ءجۇرۋ كەرەك. مىسالعا، دوس ەكەۋىمىز، مۇرات اۋەزوۆ، ءازىمباي ەكى ورتادا تەڭ ءجۇرمىز. قازاق ورتاسىنداعى، ورىس ورتاسىنداعى پىكىردى بىلەمىز. ىشتەي قاراعاندا، بۇل ماسەلە مۇلدەم باسقاشا كورىنەدى. دوس كوپ نارسەنى ايتتى. مەن تولىقتىرايىن. بىرىنشىدەن، ءقازاقتىلدى ورتا بار. ءبىراق، ءورىستىلدى ورتا ءبارى بىردەي ەمەس. ول كوپكە بولىنەدى. ەڭ ءبىرىنشى – ءورىستىلدى ورىستار، ەكىنشىسى – ءورىستىلدى باسقا ۇلتتار وكىلدەرى، ءۇشىنشىسى – ءورىستىلدى قازاقتار. ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ ءوزى ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى – ەلىكتەپ كەتكەندەر، ەكىنشىسى – ورىس تىلىندە جازىپ جۇرگەن قازاق پاتريوتتارى. قيىن ءبىر كەزدەردە، قازاق نامىسىن قورعاعان ءورىستىلدى جۋرناليستەر، پۋبليسيستەر بولدى. دەمەك، وسىنى جاقسىلاپ ءبىلۋ كەرەك. ءورىستىلدى ءباسپاسوزدى جاۋ كورۋگە بولمايدى. ولار – ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى. كىمنىڭ بىزگە ارىپتەس، دوس ەكەنىن انىقتاپ العان ءجون. ولاردىڭ جاقسى، جامانىن اجى­راتا بىلۋگە ءتيىسپىز. ال، بىزدە ءبارىن جاۋ كورەتىن پسيحولوگيا بار. بۇل جەردەگى ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە، ەل بولۋ ءۇشىن ورتاق مۇددە بولۋ كەرەك. ورتاق مۇددە بولسا ەكى جاق تا قوسىلادى. مىنە، وسىنداعى ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز – قازاقستاندى دا­مى­تىپ، كەرەمەت مەملەكەت جاساۋ. ءقازىر مەن ءبىر لوگيكالىق تىزبەكتەردى مىسالعا كەلتىرەمىن. قازاقستان الەمگە نەسىمەن قىزىق؟ مادەنيەتىمەن، ادەت-عۇرپىمەن، ەرەكشە تىلىمەن قىزىق. ءالسىز ەكونوميكامىز ەشكىمدى قىزىقتىرمايدى. مىسالعا، كەيبىر مەملەكەتكە بارعاندا ادامدار وزدەرىنىڭ بەتحوۆەندەرىن ويناپ، نە بولماسا شوۋلارىمەن قىزىقتىرعىسى كەلەدى. ءبىراق، بۇل قىزىق ەمەس. ولارعا قازاقتىڭ دومبىراسى، قوبىزى، كونە اندەرى قىزىق. سەبەبى، بۇل ءبىزدىڭ ناعىز مادەنيەتىمىز، ءبىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىز. الەمنەن ورنىن تابامىز دەسە، قازاق ءوزىنىڭ تىلىمەن شىعۋ كەرەك. ءتىل بولماسا مادەنيەت تە بولمايدى. ەلدەن، تىلدەن ايىرىلساق، قازاق مادەنيەتى بىردەن جويىلادى. ول ءتىلدى كىم ساقتايدى؟ ادەبيەت پەن اقپارات قۇرالدارى. ال، ادەبيەت بۇل – ءبىزدىڭ قورعاۋشىمىز، ساياساتىمىزدى دا جۇرگىزەتىن نارسە. سوندىقتان، بار ماسەلە اقپارات قۇرالدارىنان باستالۋ كەرەك. وسىعان كۇش سالىنۋى قاجەت. بىزدە ادەبيەت قۇرالدارىنا مۇلدە كوڭىل بولىنبەيدى. قازاق اقپارات قۇرالدارىنا كەرەمەت جاعداي جاسالىنۋى ءتيىس. بۇل ۇلكەن قاراجاتتى تالاپ ەتپەيدى. ول ءۇشىن، تەحنيكا، جالاقى، گونورار كەرەك. ءبارى ماتەريالدىق ماسەلەگە بايلانىستى. ماتەريالدىق جاعداي جاسالماسا، جۇمىس تا العا جىلجىمايدى. ءسويتىپ، ساتىمەن اقىرىنداپ كوتەرىلسەك، سول كەزدە عانا ءبىز ەل بولامىز. ونى جاساۋ ءۇشىن كورەگەندىلىك كەرەك. قازاق ءتىلىن ءجاي عانا ايقايلاي بەرسەك كوتەرمەيمىز. مى­سالعا، ەۆرەي ءتىلى قالاي كوتەرىلدى. ءول­گەن ءتىل ءتىرىلدى. سونداي تەحنولوگيالار جۇم­سالىنىپ، كۇش سالىنسا مەملەكەت دامىپ كەتەدى. مەنىنشە، ءبارى مۇددەگە بايلاناستى. تەحنولوگيا كوپ. كوتەرۋگە بولادى. مالايزيادا مالاي ءتىلى تومەن تىلدەردىڭ ءبىرى بولعان. 20 جىل ىشىندە مالاي ءتىلى كەرەمەت دارەجەگە جەتتى، بيزنەستەرى دە دامىدى. مالاي تىلىندە سويلەيتىن مەملەكەتتەر كوپ. مالايزيا ارقىلى مالاي ءتىلى الەمدىك تىلگە اينالىپ بارا جاتىر. جاراس سەيىتنۇر: – سۇراق مەنىڭشە، وتە ورىندى. ۇلتتىق ءبولىنىس بار. جانە ۇلت­تىق مۇددەنىڭ ءار­ءتۇر­ءلى بولۋى اقيقات. «ساياسي بيلىك شەشىم قابىل­داعاندا قاي اقپارات قۇرالدارىنا سۇيە­نەدى؟» دەگەن سۇراق قوي­ساق، جاۋاپ تۇسىنىكتى بولادى. ارينە، ورىس­ءتىلدى باسپاسوزدە شىققان ماتەريالدارعا سۇيەنەدى. ءقازاقتىلدى گازەت­تەردى بيلىك وكىل­دەرىنىڭ وقۋ-وقىماۋىنا كۇماندانامىن. سوندىقتان، مۇددەلەر قاق­تىعىسى تۋىندايدى. ءتىل ماسەلەسىنە كەل­گەندە، كوپشىلىگى ونى «ءجاي عانا اقپارات قۇرالىن بەرۋشى» دەپ قانا قارايدى. ال، شىن مانىندە قاراساڭىز، ءتىلدىڭ استارىندا بۇكىل دۇنيە-تانىم جاتىر. انا ءتىلىمىزدىڭ ءوزى ستيحيالى تۇردە ۇلتشىلدىققا، پاتريوتيزمگە تاربيەلەيدى. ۇلتشىلدار – مەملەكەتتى تابيعي تۇردە قولداۋشىلار. ءبىز نەشە ءتۇرلى شەتەلدىك باعدارلامالاردى كورىپ ءجۇرمىز. ءبىراق، اينالىپ كەلگەندە، قۇندىلىق باسقا بولىپ شىعادى. سىزدەر «نەگە وقىرمان ەنجار» دەگەن ماسەلەلەردى قوزعاپ جاتىرسىزدار. مەنىڭ ايتاتىنىم، بەلسەندىلەرمەن جۇمىس جاساۋ وڭاي. ءتىپتى، مەكتەپتە جاقسى وقيتىنداردى وقىتۋ وڭاي. ال، ءپاسسيۆتى وقۋشىنى وقىتۋ پەداگوگتىڭ شەبەرلىگىن تا­لاپ ەتەدى. تۋرا سول سياقتى، ءقازاقتىلدى باسىلىمدارعا وقىرمان تارتۋ ءۇشىن «نە ىستەۋ كەرەكپىز» دەپ ويلانۋىمىز كەرەك. ەگەر، تەتىگىن تاپساق، وقىرماندى دا تارتىپ، قىزىقتىرۋعا بولادى. جانە ولارمەن كوپ جۇمىس جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزدا ەنجارلىق بولسا، وندا ينەرسيا سالىپ قوز­عالتۋ كەرەك. سوندىقتان، الدا ۇلكەن جۇمىس تۇر دەر ەدىم. جانە دە باسەكەلەستىك تۋرالى ويلاعاندا، ورتاق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن، ورتاق سانا، مۇددە قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك ەكەنىن ويلانۋ كەرەك. جاي عانا ەمەس، ورتاق مادەني كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، بارلىق قازاقستاندىقتارعا ورتاق ماسەلەنى ءجيى كوتەرۋ كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە ايتايىن، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا كۇمان بار. جانە سەيىلۋدىڭ ورنىنا كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ بارادى. ءقازىر مەنى قاتتى ويلاندىرعان ماسەلە، قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي ءتىل بولارى. مىسالى، سىزدەردىڭ «اقيقات» جۋرنالدارىڭىزعا وتە ريزامىن. سىزدەر قازاقتىڭ عىلىمي ءتىلىنىڭ ءستيلىن قالىپتاستىردىڭىزدار. وتە ۇلكەن جۇمىس اتقاردىڭىزدار. ءقازىر جاعداي وزگەردى. قازاق ءتىلى باكالاۆريات دەڭگەيىندە عانا قالىپ قويادى ما دەپ قورقامىن. ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا دا اعىلشىن تىلىنە كوشتى. عىلىمي ماقالانى شەت تىلدە جازاسىڭ. قازاقشا ماقالا جازاتىندار سيرەپ كەتتى. موتيۆاسيا جوق. ءبىز اقشا تولەپ بولسا دا كۋرستارعا بارىپ اعىلشىن ءتىلىن وقۋعا ءوزىمىز-اق كىرىستىك. سوندىقتان، عىلىمدا ماقسات اتراك­تورى دەگەن ۇعىم بار. وتكەن شاق، وسى شاق تا ەمەس، بولاشاق العا سۇيرەيدى. ال، ءبىز بولاشاقتى كورىپ وتىرمىز. قازاق تىلىمەن بولاشاق بۇلىڭعىر. قانشا ايتساق تا، حالىق قازاق ءتىلىنىڭ بيىككە شىعاتىنىنا اسا سەنبەيدى. قازاق ءتىلىن جەتىستىرمەي جاتىپ، مەكتەپ ەمەس، بالا-باقشادان باستاپ اعىلشىن تىلىنە كوشتىك. ءقازىر تازا قازاقشا سويلەيتىن ادامدار ازايىپ بارا جاتىر. ادەمى، تازا قازاق تىلىندە سويلەيتىن ادامدى كورسەك قۋاناتىن بولدىق. مەن تالاي ورتادا ءجۇرمىن. قازاق ءتىلىنىڭ الەۋمەتى جەتپەيدى دەگەن تۇسىنىك ءبارىبىر دە بار. مىنە، وندا ەشكىمدى رەنجىتپەيىك، ورتاق ءتىل دەپ تۇرىك ءتىلىن الا سالايىق. ولاردىڭ عىلىمي ءتىل بولا الاتىنىنا سەنەسىز بە؟ نەگە وندا التاي تىلدەرىنە جاتاتىن قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي ءتىل فۋنكسياسىن اتقاراتىنىنا سەنبەيسىزدەر؟ قاتە اۋدارمالار بولىپ قالسا، وعان كۇلىپ قارايتىندار بار. ول تابيعي پروسەسس. بۇل ۇيرەنۋ كەزەڭىندە بۇندايعا كۇلمەۋ كەرەكپىز. ءومىرزاق اقجىگىت: – اعىلشىن ءتىلى، مەنىڭشە بالا-باقشادان باستالماۋى كەرەك. بالا قازاقشا ويلانا المايدى. سول ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قولىنان كەلگەنىن ىستەۋ كەرەك. جاراس سەيىتنۇر: – ءسىز ءبىر حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ الساڭىز دا، ءسىز ءبارىبىر سول حالىقتىڭ مادەنيەتىن دە، پسيحولوگياسىن دا تۇسىنبەيسىز. ەگەر، ءسىز سول ورتادا جۇرسەڭىز عانا، كوپ نارسەنى ۇعىنا باستايسىز. احاس ءتاجۋتوۆ: – 1999 جىلى حالىقارالىق ساياساتتا بوسنيادا شيەلەنىستى جاعدايلار بولىپ جاتتى. مىنە، سوندا ءبىزدىڭ باسپاسوزدە رەسەي باسپاسوزىندە نە ايتىلسا، سول ايتىلىپ، قايتالانىپ جاتتى. ءقازىر دە سونداي جاعداي. ويتكەنى، التەرناتيۆتى اقپارات كوزى جوق. ۇلكەن ماسشتابتى ماسەلەگە كەلگەندە، ءبىز كوپ جاعدايدا رەسەيدەن الامىز. اۋعانستانداعى جاعداي بولسىن، يران بولسىن ءبارى سولاردان الىنادى. مەن، مىسالعا، اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندىكتەن، الەمدىك قاي ماسەلە بولسىن، باسقا جاعىنان، ياعني، شەتەل جاڭالىقتارى تۇرعىسىنان قارايمىن. ال، بىزدە التەرناتيۆا جوق بولعاندىقتان، رەسەيدىڭ پىكىرىنە قوسىلامىز. ال، الەمدە ءتۇرلى كوزقاراستار بار. باتىستىڭ ءبىر كوزقاراسى، يسلام الەمىندە قالىپتاسقان باسقا ءبىر كوزقاراس دەگەندەي. سول سياقتى، قىتايدىڭ دا ءوز ساياساتىنا نە­گىز­دەلگەن كوزقاراسى بار. ال، بىزگە ونىڭ ءبارى جەتپەيدى. باسپاسوزدە ءتۇرلى كوزقا­راستار بولۋ كەرەك. وقىرمان كەرەگىن تاڭداپ الۋى ءتيىس. ال، بىزدە تاڭداۋ جوق. ايتالىق، بىزگە ماسكەۋدىڭ ساياسي كوزقاراسى ۇناماۋى مۇمكىن. ءبىراق، باسقاشا بالاما اقپارات كوزى كەم. ماسەلەن، بارلىق ادامدار اعىلشىن ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى ەمەس. رەسەيدە دە جۋر­نا­­ليستەردىڭ 99 پايىزى اعىلشىن تىلىنە قار­سى شىعادى. ماسەلە قوعامدا بولۋ كە­رەك. وسىدان 20 جىل بۇرىن، قۋانىش سۇل­تانوۆ مينيستر بولعاندا، وسى ماسەلەنى قويعانمىن. مىنە، سول كەزدە العاشقى اقپارات مينيسترلىگى قۇرىلعان كەز ەدى. ەلىمىزدە العاش يۋنەسكو-نىڭ كونفەرەنسياسى ءوتتى. سوندا، اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مىندەتى اقپارات ساياساتىن قالىپتاستىرۋ، اقپارات تاجىريبەسىن قالىپتاستىرۋ جايلى ايتىلدى. اقپارات تاجىريبەسى دەگەنىمىز بۇل ورىس تىلىندە بولسىن، قازاق تىلىندە بولسىن بالاما اقپارات كوزدەرىن قالىپتاستىرۋ. مەملەكەتىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايعا ءوز كوزقاراسى بولۋ كەرەك. ءبىز بارلىعىنىڭ پىكىرىن تىڭداپ الىپ، ءوز پىكىرىمىزدى قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز. ءابدراشيت باكىر ۇلى: – كەزىندە دوكتورلىق قورعاعاندا ماسكەۋ بەكى­تەتىن. سوندا، مىندەتتى تۇردە ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى تالاپ ەتىلەتىن. ءقازىر تاۋەلسىز مەملەكەت اتاندىق. بۇگىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن رhD فيلوسوفيا دوكتورى اتانۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اعىلشىنشا قورعاۋ كەرەك. جاراس سەيىتنۇر: – بۇل مەنىڭشە، قازاق ءتىلى عىلىمي ءتىل بولا المايدى دەگەندى بىلدىرەدى. ءقازىر بىزدە رەيتينگ دەگەن ءجۇرىپ جاتىر. اعىلشىن تىلىندە ماقالا جازساڭىز، جوعارى بالل الاسىز. ال، قازاق تىلىندە جازساڭىز 5-10 بالل الاسىز. سوندا، 10 رەت قازاقشا جازعانشا، ءبىر رەت اعىلشىنشا بىرەۋگە اۋدارتسام دا، نە ءوزىم اۋدارسام دا جازعانىم دۇرىس كورىنەدى. – زامان تالابىنا ساي اقپارات ينتەر­نەت ارقىلى تارالۋدا. بۇل اقپارات تاراتۋدىڭ ەڭ جىلدام كوزى. دەگەنمەن، بۇنىڭ دا وسال تۇستارى بار. ينتەرنەت قوعامدىق ءپى­كىردى قالىپتاستىرۋشى كۇشكە اينالعان سياق­تى. اقپاراتتىڭ اقيقاتتىلىعى، ناق­تىلىعى تەكسەرىلمەي قالىڭ بۇقاراعا تارالۋدا. سونىمەن قوسا، ينتەرنەتتەگى ساياسي بەلسەندىلىك كۇننەن-كۇنگە قارقىندى دامۋ ۇستىندە. وسى تۇستا، ۇلكەن ءقاۋىپ بار سياقتى. سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزشە، الەمدىك ينتەرنەت-جۋرناليستيكا مەن قازاق ينتەرنەت- جۋرناليستيكاسى باسەكەگە تۇسەتىن كەز جەتتى مە؟ سەيداحمەت قۇتتىقادام: – الەم جاھاندانۋ پروسەسىنە كەتىپ بارادى. سوندىقتان، ءبىز بۇنى توقتاتا المايمىز. سوعان بەيىمدەلىپ، ونى ءتۇسىنۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر ونى تۇسىنبەي، جاۋى ساناپ كۇرەسۋ كەرەك دەيدى. ءبىراق، كۇرەسە المايدى. سوندىقتان، سوعان بەيىمدەلۋ كەرەك. بەيىمدەلۋ ءۇشىن، جاھاندانۋ پروسەسىندە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان وزىمىزگە قولايلى يدەيانى تابۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، سول يدەياعا بەيىمدەلىپ، ءوزىمىزدىڭ اقپارات قۇرالدارىندا سولاردى قۇرۋ كەرەكپىز. ينتەرنەتكە قىزىقتى ماتەريال بەرسەك، دۇنيەجۇزىنىڭ قازاقتارى قايدا جۇرسە تاۋىپ وقيدى. ال، بىزدە سالىستىرمالى ونداي قىزىقتى ماتەريالدار از. مىنە، وسىنى ءبىز دۇرىس پايدالانا بىلسەك، ءبىز دۇنيەجۇزى قا