تاۋەلسىزدىك العانىنا 27 جىل تولعان قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيى قانداي؟ 27 جىل بويى ءبىر قازاق، ءتىپتى بىردە ءبىر قازاقستاندىق جاۋاپ بەرە المايتىن، جاۋاپ بەرگەننىڭ وزىندە مۇڭگىرلەپ، ماردىمدى ەشتەڭە ايتا المايتىن وزەكتى ساۋالعا اينالدى بۇل. ءجا، «ايتا-ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەپ بۇل تاقىرىپقا قايتا اينالىپ سوعار ويىم جوق. مەن قوزعاماق ماسەلە – قازاق ءتىلىنىڭ شەت ەلدەردە وقىتىلۋى، شەتەلدىكتەردىڭ قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىق تانىتۋى.

وتكەن جۇمادا قازاقستاننىڭ ەگيپەتتەگى ەلشىسى ارمان  يساعالييەۆتىڭ اتسالىسۋىمەن قازاق ءتىلىنىڭ ەگيپەتتە وقىتىلاتىنى جايىندا حابارلانعان ەدى. كاير ۋنيۆەرسيتەتىندە ادەبيەت فاكۋلتەتى اشىلىپ، ونداعى پاندەر قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەتىن بولادى. ەرىكسىز قۋاناسىڭ، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋى – ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىنىڭ ارتقانى ەمەس پە؟

قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇددەلىلىك قانداي جاعدايدا تۋادى؟

الەمدە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، قازاق تىلىندە ساباق وتەتىن مەملەكەتتەردىڭ سانى ارتقان. رەسەي، جۇڭگو، موڭعوليا، اۋعانستان، پاكىستان، يران، تۇركيا تاعى دا باسقا ەلدەردە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، ەركىن سويلەيتىن ازاماتتار ءوسىپ كەلەدى. ءيا، ۇلكەن جەتىستىك. قازاقستانمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋدا، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ نىعايۋى ماقساتىندا قىزمەت ەتۋدە ءتىلدى ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنى ايتپاسا دا انىق. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەردىڭ ماقساتىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى انار سالقىنباي ەكى توپقا ءبولدى:

-عىلىمي باعىتتى كوزدەيدى؛

-جەكە تۇلعانىڭ قىزىعۋشىلىعىنا بايلانىستى (سول ۇلتتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە، ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا قىزىعۋ ت.ب.)

 «تۇرىكتەر ءۇشىن قازاق ءتىلى شەتەل ءتىلى ەمەس»

 بۇگىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ اسىرەسە تۇركى تەكتەس مەملەكەتتەردە: وزبەكستاندا، قىرعىزستاندا، تۇركيادا تاعى دا باسقا مەملەكەتتەردە ەداۋىر دامىعان. اسىرەسە تۇركيادا ەپتەپ قولعا الىنعان ەكەن. ونداعى ەرەكشەلىك – قازاق ءتىلى عىلىمي دەڭگەيدە وقىتىلادى. ياعني، قازاق تىلىمەن قاتار بىرنەشە تۇركى تىلدەرى بىردەي قامتىلادى. ماقساتى – تىلدەردى سالىستىرۋ، زەرتتەۋ. الايدا وزگە تىلدەردەن گورى قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ جەتىستىكتەرى زور. بەلگىلى تۇركولوگ عالىم وراز ساپاشيەۆ قازىرگى تاڭدا ىستامبۇل قالاسىندا قازاق تىلىنەن ساباق ۇيرەتەدى. «بۇل پروسەسس تۇركىتانۋعا اسا قاجەت»، - دەيدى عالىم. تۇركياداعى ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ رەكتورى عالىمقايىر مۇتان ۇلىنىڭ باستاماسىمەن «ءال-فارابي» زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلدى. ورتالىقتىڭ باستى ماقساتى – تۇركىتانۋ سالاسىنا ءىرى-ىرى عالىمداردى دايىنداۋ. وراز ساپاشيەۆ 2017 جىلدان بەرى ىستامبۇلداعى «ءال-فارابي» زەرتتەۋ ورتالىعىندا دا ساباق بەرەدى. بۇدان بۇرىن 2010-2012 جىلدارى اقش-تا، 2015-2016جىلادرى انكارادا قازاق ءتىلىن ۇيرەتكەن.

تۇركولوگ عالىمنىڭ ايتۋىنشا، تۇركيادا قازاق ءتىلىن كوبىنە تۇركىتانۋشى ماماندار وقيدى. تەك قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدە ازداپ قيىندىقتار كەزدەسەدى ەكەن. ماسەلەن، ءبىز كيريلليسامەن جازامىز، ال وندا لاتىنشا. سونىمەن قاتار، قىپشاق گرامماتيكاسى مەن فونولوگياسى ءبىرشاما وزگەشە. سوزدىك قورىمىز بەن تەرميندىك كەشەنىمىز دە ەرەكشەلەنىپ تۇرادى.

2025 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تولىق لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ولقىلىقتاردى دا جەڭۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى تابىلار ەدى.

الايدا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدە ءتيىمدى تۇستارى دا بار. بىرىنشىدەن، تۇرىكتەر ءۇشىن قازاق ءتىلى شەتەل ءتىلى ەمەس. ەكى تىلگە دە ءسوز جانە سوزدىك جۇيە ورتاق، تىلدىك تانىم بىردەي. سول سەبەپتى  شەتەل تىلىنە قاراعاندا تۇرىكتەر قازاق ءتىلىن جىلدام ۇيرەنەدى ەكەن.

تمد ەلدەرىندە دە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ كەڭىنەن دامىعان. ماسەلەن پولشانىڭ بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بىرنەشە جىل بۇرىن قازاق ءتىلىن كادىمگى ءپان رەتىندە وقىتۋ قالىپتاسىپ، بۇگىندە ءسىڭىسىپ كەتكەن. بەلگىلى پولشالىق لينگيۆست گەنريك يانكوۆسكيي قازاقتان جار العان ەكەن. ايەلى بۇگىندە سول ەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە شەتەل ازاماتتارىنا قازاق تىلىنەن ساباق بەرەدى.

اقش-تا دا قازاق ءتىلىن وقىتاتىن بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ جۇيەسى قالىپتاسقان. بۇگىندە مەديسون ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلىن وقىتاتىن جازدىق كۋرستار بار. وندا قازىرگى تاڭدا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشى-عالىمدارى ساباق بەرەدى.

بۇدان وزگە المانيا، گەرمانيا، فرانسيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە دە قازاق ءتىلىن وقىتادى.

سونىمەن قاتار، انار سالقىنبايدىڭ ايتۋىنشا، جۇڭگو ەلى دە قازاق ءتىلىن وقىتۋعا كوڭىل ءبولىپ وتىرعان كورىنەدى. قازۇۋ-دىڭ قولعا الۋىمەن بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءىرى تىلدەر كافەدراسى ۇيىمداستىرىلدى. ونداعى قازاق بولىمدەرىندە 20-25 ستۋدەنت قابىلدانىپ، ولار قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى ولاردىڭ كوبى دەرلىك جۇڭگو قازاقتارىنان گورى حۋنزا حالىقتارى ەكەن.

ونىڭ ۇستىنە ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتى مەن بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە قازۇۋ رەكتورى عالىمقايىر مۇتان ۇلىنىڭ باستاماسىمەن ەكى ديپلومدىق باعدارلاما قولعا الىندى. قازىردە ول ۋنيۆەرسيتەتتەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن ارنايى وقىتۋشىلار جىبەرىلەدى.

«اقش-تا قازاقتار كوپ، ءبىراق قازاق مەكتەپتەرى جوق»

«بولاشاق» باعدارلاماسىمەن نيۋ-يوركتەگى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ماگيستراتۋرانى بىتىرگەن ايجان جۇماتايەۆا نيۋ-يورك قالاسىندا قازاق ءتىلى ورتالىعىن اشتى. ايجانمەن قوسا اقش-تا جۇرگەن بىرنەشە ستۋدەنت قازاق اتا-انالارىنىڭ كوپ ەكەنىن، الايدا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جوق ەكەنىن بايقايدى. تىلگە دەگەن سۇرانىس بولماعاندىقتان قازاق بۇلدىرشىندەرىنىڭ ءوزى انا تىلدەرىن بىلمەگەن. سول سەبەپتى جەلى ارقىلى قازاق ءتىلدى كۋرستىڭ اشىلاتىنىن مالىمدەپ، جۇمىستى باستاپ كەتەدى.

«كۋرستى اشاردا ويىمىزدا اقشا جاساۋ بولعان جوق. ەڭ ماڭىزدىسى – اقش-تا قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ قانداي، قانشالىقتى سۇرانىسقا يە ەكەنىن ءبىلۋ بولدى. جانە قازاق تىلىنە دەگەن جاناشىرلىق پەن پاتريوتتىق سەزىم يتەرمەلەدى»، - دەدى ايجان.

العاشقى ساباققا 30 شاقتى اتا-انا بالالارىن ەرتىپ كەلگەن. ولار قازاقستاننان كوشىپ كەتكەن، سونىمەن قاتار قازاقستاننان اسىرانىپ الىنعان بۇگىندە اقش ازاماتى بولىپ وتىرعان بالالار كەلدى. امەريكالىقتار بالادان ونىڭ وتكەن تاريحىن، تۋىپ-وسكەن مەكەنىن، ءبىلۋى ءتيىس سىرلارىن ەشقاشان جاسىرمايدى، مىندەتتى تۇردە ايتادى. سول سەبەپتى قازاقتان تۋعان امەريكالىق بالالاردىڭ انا ءتىلىن مەڭگەرۋى ماڭىزدى. ايجاننىڭ ايتۋىنشا، اتا-انا بالاسى وسكەن سوڭ ونى تۋعان جەرىنە اپارىپ، تۋعان ولكەسىمەن تانىستىرۋدى كوزدەيدى. ۋاقىت وتە كەلە امەريكالىقتاردىڭ وزدەرى قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىق تانىتا باستادى. ءتىپتى اتا-انالارىنىڭ وزدەرى ۇيرەنىپ ءجۇر. قازاقتىڭ «ناۋرىز» سىندى مەيرامدارى بارىسىندا ورتالىقتىڭ اتا-انالارى مەن وقۋشىلارى قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، امەريكالىق قوعامدا قازاقى ورتا قالىپتاستىرادى.

قازاقستاندىق عالىمدار نە ىستەپ جاتىر؟

پروفەسسور انار سالقىنبايدىڭ ايتۋىنشا، شەت ەلدە قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرگەن وقىتۋشىلاردىڭ ماماندىعى قازاق تىلىنە بايلانىستى ەمەس ەكەن. كوبىنە قازاق فيلولوگياسى، قازاق ءتىلى ماماندىقتارىن بىتىرمەگەن. ونداعى وقىتۋشىلارعا قويىلاتىن باستى تالاپ – ولار شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن بولۋى ءتيىس. وسىعان وراي شەت ەلدەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋدا بىرىزدىلىك بولسىن دەگەن ماقساتتا بيىلعى وقۋ جىلىندا ا. سالقىنباي مەن ن. ەگىزبايەۆامەن بىرىگىپ «قازاق ءتىلى» وقۋ قۇرالىن شىعاردى. بۇگىن كىتاپقا سۇرانىس ارتىپ تۇر. اسىرەسە ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى اقش-تا شىعارۋعا ۇسىنىس تاستاعان. بۇگىندە انار سالقىنباي مەن ەگىزبايەۆا وسى ورايدا جۇمىس ىستەپ وتىر.

«بۇل شەتەلدىكتەرگە قازاق ءتىلىن وقىتۋعا ارنالىپ دەڭگەيلىك جۇيەدە جازىلعان العاشقى وقۋ قۇرالى. مودەلدىك وقىتۋ تەxنولوگياسى نەگىزگە الىنعان. قاراپايىم دەڭگەي،بازالىق  جانە ورتا دەڭگەي جازىلعان. امەريكالىق يننوۆاسيالىق ادىستەر قولدانىلعان.

شەتەلدىكتەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ، مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن تانىتۋ باستى ماقسات. قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي ۇيرەتىپ، سوزدىك قورىن كوبەيتە وتىرىپ، اۋىزەكى سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان. ياعني ءتىلدىڭ جۇمسالىمدىق ەرەكشەلىگىن ۇيرەتۋ قامتىلعان»، - دەپ ءتۇسىندىردى انار سالقىنباي.

قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن شەتەلدىكتەر

پولشالىق ۆياچەسلاۆ چەرنيەۆ

23جاستاعى پولشا ازاماتى ۆياچەسلاۆ چەرنيەۆ بۇگىندە توعىز ءتىل بىلەدى. ونىڭ ىشىندە قازاقشا ەركىن سويلەيدى. ءوزى زاعيپ بولسا دا، تالانتتى جىگىت قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرادى. بيىل اقپاننىڭ باسىندا قازاقستانعا العاش رەت قوناققا كەلگەن ۆياچەسلاۆپەن قامشى ءتىلشىسى سۇحباتتاسقان ەدى. ول ۆارشاۆا ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندەگى تۇركىتانۋ جانە ورتا ازيا حالىقتارى كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى. زاعيپ بالا ءۇشىن باشقۇرت، تاتار،قازاق حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى ەشقاشان جات بولعان جوق. قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق باشقۇرت ءتىلىن ۇيرەنگەن سوڭ اشىلعان. قازاقستانعا ارنايى كەلىپ، ەلدىڭ ءوز مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەۋدى ءجون كورگەن جىگىت قازاقستاندا قازاقتاردىڭ ورىسشا سويلەيتىنىنە نالىپ كەتكەن ەدى.   ءتىپتى باشقۇرستاننىڭ وزىندە قازاقتار ورىس ءتىلدى بولعاندىقتان قازاق ءتىلىن ءوز بەتىنشە ۇيرەنگەن. ءارى ۆياچەسلاۆ ءۇشىن بۇل پروسەسس قيىنعا سوقپاعان، سەبەبى باشقۇرت ءتىلى مەن قازاق ءتىلىن قاتتى ۇقساتقان.

سۇحباتى بارىسىندا «قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «ءار قازاققا قازاق ءتىلىن بىلگەنى – پارىز، بىلمەگەنى – ۇيات»، – دەدى عوي. وسى ورايدا مىناداي سۇراق تۋادى: زاعيپ جاندار، ديسلەكسياسى بار ادامدارعا دا وسىنداي تالاپ قويىلۋى كەرەك پە؟ سىزشە قالاي؟» دەپ قازاقتاردى ءبىر ساستىرانى بار. اعىلشىن، پولياك تىلدەرىندە كوزى كورمەيتىندەرگە ارنالعان دىبىستىق باعدارلاما بار. ال قازاق تىلىندە جوق ەكەن. سول سەبەپتى سوقىرلاردىڭ دەنى ورىسشا سويلەيدى، سەبەبى اينالاسىنىڭ ءبارى ورىسشا سويلەيدى. مۇنى قازاقستان ازاماتتارى ەمەس، پلوشادان كەلگەن زاعيپ جان بايقاپ كەتتى.

كەز كەلگەن ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن ونىڭ گرامماتيكاسىن ءتۇسىنۋ كەرەك دەيدى.

قازاق جىرلارىن جاتتاپ وسكەن جاپون ازاماتى

قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن كەلەسى ءبىر كەيىپكەرىمىز – جاپون ازاماتى. توكۋرو وۋچي ەسىمدى جاپون جىگىتى الپامىس باتىر مەن ماناس ەپوستىق داستاندارىن ءوز انا تىلىندە وقىپ، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە قىزىققان.

وسى اۋەستىگى ونىڭ قازاقستانعا كەلىپ ءبىلىم الۋىنا سەبەپ بولادى. ول ءقازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا جوعارعى وقۋ ورنىنا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ فاكۋلتەتىندە قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ جاتىر. 

«مەن جاپونيادا جۇرگەندە قازاق حالقىنىڭ «الپامىس باتىر، قىرعىز حالقىنىڭ «ماناس» ەپوستىق جىرلارىن جاپون تىلىندە وقىدىم. بۇل ەپوستىق جىرلار مەنى قاتتى قىزىقتىردى. جاپون تىلىندە باسقا ەپوستىق جىرلار جوق ەكەن. سوندىقتان ادەبيەتتىڭ وسى جانرىن زەرتتەگىم كەلدى»، – دەدى تاكۋرو.

ءقازىر ول قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ جاتىر. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋمەن قاتار، وسى ەلدىڭ مادەنيەتىمەن، تاريحىمەن، سالت-داستۇرىمەن تانىسقان. اسىرەسە جىگىتتى ايشا ءبيبى مەن قاراحان بابا جايىنداعى اڭىزدان ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات وقيعاسى قاتتى قىزىقتىرادى ەكەن.

شەتەلدىكتەردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ، قازاق حالقىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقانى – ءتىلىمىزدىڭ، ءدىلىمىزدىڭ، سالتىمىزدىڭ قازىنالى ەكەنىنىڭ ايعاعى. وزگە ۇلت وكىلدەرى قۇرمەتتەپ، قادىرلەپ، سوعان ءوز ۋاقىتتارىن سارپ ەتىپ جاتقاندا، قازاقستاندا تۇرىپ سول قازىنانى باعالاي الماي جاتقان وتانداسقا نە دەرسىڭ؟! تاعى دا «ايتا-ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى»-نىڭ سورى بولدىم...