تۇلعا – ول قانداي قاسيەتتەرىمەن ەلدەن ەرەك، جۇرتتان بولەك بولۋى كەرەك؟ تۇلعا-ينتەللەكت، اقىل پاراسات يەسى. ول وتكىرلىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن، اقىل-پاراساتىمەن، باسقاشا ايتقاندا، ادىلدىگىمەن، ءوز مۇددەسىن ۇلت مۇددەسىمەن ۇشتاستىرۋىمەن، ۇلتجاندىلىعىمەن ەرەكشەلەنگەن جان.

ەل تاريحىن ايگىلى تۇلعالار ارقىلى زەردەلەۋ –قازاقتىڭ ءداستۇرلى تانىم-تۇسىنىگىندە ەرتەدەن قالىپتاسقان ءۇردىس. قازاقتىڭ شەجىرەلىك زەردەسىندە تاريح ۇدايى جەكە تۇلعالاردىڭ ءومىر دەرەگى ارقىلى تانىلىپ وتىرادى. قوعامنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني-رۋحاني احۋالى ۇدايى جەكە تۇلعالار بولمىسى ارقىلى كورىنىس تابادى.

كەڭەستەر زامانىنىڭ 70 جىلى ىشىندە قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ ءۇش-اق قازاق قىزمەت اتقاردى. ولار جۇماباي شاياحمەتوۆ، دىنمۇحاممەد قونايەۆ جانە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. جۇماباي شاياحمەتوۆ ۇيىمداستىرۋشىلىق ىسكەرلىگىمەن دە، جەكە باسىنىڭ قابىلەتتىلىگىمەن دە قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ءىرى ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. جۇماباي شاياحمەتوۆ ەكى جاقتى ساياسات ءۇستادى. ءبىر جاعىنان، مەسكەۋدىڭ ءنۇسقاۋىن ورىنداۋ كەرەك، ەكىنشى جاعىنان، ءۇلتتىق مۇددەنى قورعاپ، ونى ىسكە اسىرۋعا تىرىستى.

ارينە، جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ تۇسىندا ءبارى بىردەي جاقسى بولا بەردى دەۋدەن اۋلاقپىز. ول ءوز ءداۋىرىنىڭ پەرزەنتى بولعاندىقتان، ەل ءومىرىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سالاسىندا، اسىرەسە رۋحاني سالاسىندا زامانىنان وزىپ كەتە المادى. 1946 جىلدان 1950 جىلدىڭ باسىنا دەيىن كەڭەس وداعىندا سول كەزەڭگە عانا ەمەس، كەيىنگى ون جىلدىقتاردا دا ءوزىنىڭ ۇلكەن ىقپال-اسەرىن تيگىزگەن يدەيالىق-تەوريالىق جانە ساياسي ناۋقاندار ۇلكەن ەتەك الدى. سوعىستىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋى - كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ قانىنا سىڭگەن وتاندى، ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستىڭ، شىن مانىندەگى ءپاتريوتيزمنىڭ جەمىسىن كورسەتتى.

شاياحمەتوۆتىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعى كەزىندە سوعىس جىلدارىنان كەيىنگى اۋىر جاعدايعا قاراماستان عىلىم مەن بىلىمگە ۇلكەن ءمان بەرىلدى. سول جىلدارى شەت تىلدەر ينستيتۋتى، دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتى، شىمكەنت تەحنولوگيا ينستيتۋتى، قازاق كونسەرۆاتورياسى، بالالار جانە جاسوسپىرىمدەر تەاترى، ايەلدەر پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اشىلدى. 1946-جىلدان باستاپ عىلىم اكادەمياسى ىسكە كىرىستى. ونىڭ العاشقى قانىش ساتبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى اكادەميكتەرى قازاقتىڭ اڭىزعا اينالعان تۇلعالارىنا اينالدى. الماتى كوشەلەرى مەن اۋلالارىندا اتاقتى فونتاندار ءدال سول جىلدارى پايدا بولدى.

تولقىنى قاتتى XX عاسىردىڭ باس كەزىندە كوشپەلى مالشىنىڭ وتباسىندا تۋىپ، ءوز حالقىنىڭ لايىقتى پەرزەنتى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ 1902 جىلى 30 تامىزدا ومبى وبلىسىنىڭ شارباقكول اۋدانىنداعى №1 اۋىلدا جوق-جۇقا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جوقشىلىققا قاراماي، ول جەتى جاسىندا ءوز تالابىمەن 1910-1913 جىلدارى سول وبلىستاعى اششىكول اۋىلدىق مەكتەبىندە وقىپ، ونى بىتىرگەن كەيىن پولتاۆسكاداعى ەكى جىلدىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن ءتامامداعان. الايدا، مۇقتاجدىق پەن جوقشىلىق ونىڭ ارمانىن ودان ءارى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. 1917-1919 جىلدارى كۇن كورۋ ءۇشىن اكەسىنە كومەكتەسىپ بايلار مەن كۋلاكتارعا جالدانادى، اۋىر ەڭبەكتى باسىنان كەشىرەدى. تەك 1919 جىلدىڭ اياعىنا تامان اششىكول اۋىلدىق مەكتەبىندە مۇعالىمدىك قىزمەتىنە وتەدى. 1932 جىلى ماسكەۋدەگى ناريمانوۆ اتىنداعى شىعىس ينستيتۋتىن ءبىرىنشى كۋرستان تاستاپ كەتكەن. كەيىننەن جەكە ءىس قاعازىندا «اياقتالماعان ورتا ءبىلىم» دەپ جازىلعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ العىرلىعى مەن شەشەندىگى، ويىنىڭ ۇشقىرلىعى، ونىڭ اكادەميالىق ءبىلىمى جوقتىعىن بۇركەمەلەپ، بىلدىرمەدى. ايتسە دە اكادەميالىق ءبىلىمىنىڭ ورنىن ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ تولتىرا الدى. ونىڭ وراسان ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتى جوعارعى ءبىلىمى جوقتىعىن بىلدىرمەۋشى ەدى. تابيعاتىنان دارىندى بولاتىن.

1924  جىلى وتاۋ تىگىپ، وتباسىلى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ جۇبايى ماينۇر عاليقىزىنان بەس ۇل، ەكى قىز سۇيەدى. ءۇش ءسابيىن كىشكەنتايىنان جەر قوينىنا تابىستاعان اتا-انانىڭ جۇرەگىندە قانداي جۇك جاتقانىن بۇگىندە ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا الماس. دەگەنمەن، بۇگىنگى ۇرپاققا ەسىمى مەملەكەت باسشىسى، قوعام قايراتكەرى رەتىندە عانا جەتكەن جۇماباي شاياحمەت ۇلىنىڭ تۇلعالىق قىرلارىن بالالارى مەن كوز كورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن ەسكەرىپ كورەلىك.

جالپى جۇماباي شاياحمەتوۆ وتباسىندا قانداي اكە دەگەن سۇراق تۋىندايدى. كوكەيدى كەمىرگەن بۇل ساۋالعا جۇماباي شاياحمەت ۇلىنىڭ قىزى الما شاياحمەتوۆا مىنا ەستەلىگى ابدەن جارايتىنداي: «سوعىس جىلدارى بولاتىن. اكەمدى جاي كۇندەرى تەك كەشكى استا عانا كورەتىنبىز دەسەم جاڭىلىسپاسپىن. ول كەزدەرى جۇمىس التى كەزدىك ەدى عوي. تاڭعى جەتىدە قىزمەتكە كەتكەننەن كەشكى اسقا ءبىراق كەلەدى. قازىرگى فۋرمانوۆ پەن قۇرمانعازى كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ۇكىمەتتىك رەزيدەنسيادا تۇردىق. ەمەننەن جاسالگان ۇلكەن ۇستەل باسىندا كەشكىسىن ءبارىمىز جينالاتىنبىز. انامىز ماينۇر عالي قىزى بۋى بۇرقىراعان استى اكەلىپ الدىمىزعا قوياتىن. وزىمنەن ۇلكەن ەكى اعام راۆيل مەن نوەل، مەن جانە ۆلاديمير (اسىراپ العان ءىنىم، ەڭ كەنجەمىز تارعىن وندا ءالى كىشكەنتاي) پاپامىزعا جاپا-جارماعاي جاڭالىقتارىمىزدى ايتىپ جاتامىز. اكەم بالالارعا ونشا قاتال ەمەس ەدى. وعان قاراعاندا شەشەمىز ۇرىسىپ، بالالارىن تارتىپكە شاقىرىپ، كەيدە سوعىپ تا الاتىن.

اكەم وزىمە قاتال قاباقپەن قاراعانىن تەك ءبىر-اق رەت كوردىم. كەي كەزدەرى ۇستەلىمىزدە قىمىز پايدا بولا قالعان جاعدايدا بالالاردىڭ ءبارى ونى ىشۋگە مىندەتتى بولاتىن. سونداي ءبىر ساتتەردە الدىمداعى كەسەگە قۇيىلعان قىمىزدىڭ تاناۋ جارار بۇرقىراعان يسىنەن تىجىرىنىپ: «فۋ، قىمىزدى جاقسى كورمەيمىن» - دەسەم كەرەك. كارلەن كەسەنى قولىنا الا بەرگەن اكەم جاقتىرماعانىن سەزدىرىپ وقتى كوزىمەن قارادى. سودان كەسەدەگى قىمىزدى قالاي ءسىمىرىپ الگانىمدى بىلمەي قالدىم. جالپى، شەشەمىز بالالارىن اكەنىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋدى جاستايىنان ۇيرەتكەن. كەشكى استان كەيىن اكەمىز ءبىراز مىزعىپ الاتىن. ءالى ەسىمدە، مەن ونى كۇندە تۇنگى ساعات 23.00-دە وياتاتىنمىن. تۇرىپ الىپ تاعى قىزمەتكە كەتەتىن. ودان ساعات تۇنگى ۇش-تورتتە قايتادى. كۇندە وسىنداي تەمىردەي ءتارتىپ[1].

…ال، ءار جەكسەنبى ءبىز ءۇشىن ناعىز ۇلكەن مەرەكە. وتباسىمىزبەن تۇگەل قالا سىرتىنداعى كوميتەتتىڭ دەمالاتىن ساياجايعا كەلىپ، ماشينامىزدان ءتۇسىپ جاتقانىمىزدا جۇرت: «و، شاياحمەتوۆ ءوزىنىڭ كومانداسىمەن كەلدى»، - دەپ قۋانىشتارىن ءبىلدىرىپ جاتاتىن. اكەم، ەكى اعام، مەن، اكەمنىڭ كوميسسارى جەنە ءبىر دەمالۋشىنى قوسىپ، التى ادام ءبىر كوماندانى قۇرايتىنبىز. ول كىسى سپورتپەن شۇعىلدانۋدى كۇندەلىكتى ادەتكە اينالدىرعان. ەرتە ءتۇرىپ، جۇگىرىپ كەلىپ كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن سۋىق دۋش قابىلدايتىن. مۇزداي سۋدىڭ استىندا تۇرعان اكەمدى كورىپ كۇزەتشىلەردىڭ ءوزى تىتىركەنەتىندىگى ءالى كوز الدىمدا. سونىڭ ارقاسىندا ول جاراتىلعان سايگۇلىكتەي، سىمداي تارتىلعان تىپ-تىك ەدى. كەيىن سىرقاتتانعان كەزىندە سپورتپەن اينالىسۋعا شاماسى كەلمەي قالدى. اتا-انامىز ءبىزدىڭ ساباعىمىزدى قاداعالاۋعا مۇلدەم ۋاقىتى جوق ەدى. شەشەم مايدانعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرىپ، قولى ۇيدەن قالت كەتكەندە جەيدە تىگىپ، جىلى شۇلىق، بوكەباي توقيدى. ايەلدەردى دە وسى جۇمىسقا جۇمىلدىردى. مەكتەپتەگى جارىستارعا اكەم كەلىپ تۇراتىن. اكەمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ وتباسى ءبىر عانا ەرەكشە جاعدايدى پايدالانا الدى. ازىق-تۇلىك پەن قاجەتتى كيىمدى ارناۋلى دۇكەننەن تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى الاتىنبىز. ونىڭ ىشىندە كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى زاتتار دا بار. ال، وعان قاجەتتى اقشانى اكەمنىڭ ەڭبەكاقىسى ەسەبىنەن تولەپ جۇردىك. اكەمنىڭ ەڭبەكاقىسى تاماقتان ارتىلمايتىن. ونىڭ ەسەسىنە انام ماينۇر ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر بولاتىن»[2].

باۋىرىنان وربىگەن ۇرپاعىنا ادالدىق پەن ادامدىقتى، قازاقى قۇندىلىقتار مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتتارىن سوزىمەن عانا ەمەس، ىسىمەن ۇلگى تۇتقىزا بىلگەن جۇماباي شاياحمەت ۇلىنىڭ وتباسىنداعى ورنى وسىنداي بولعان ەكەن! تەمىردەي قاتال تارتىپپەن قاتار، شىنشىلدىق پەن قاراپايىمدىلىقتىڭ دانەگىن ەككەن ابزال اكەنىڭ تاربيەسى تەك ونىڭ بالالارىنا عانا ەمەس، اينالاسىنداعى جاندارعا دا جارقىن ۇلگى بولعانى ءسوزسىز. وسى رەتتە جۇماباي شاياحمەت ۇلىنىڭ ۋادەگە بەرىكتىگى جايىندا ءبىر وقيعانى ايتا كەتسەك بولادى.

1923-1926 جىلدار ارالىعىندا جۇماباي شاياحمەتوۆ شالقار قالاسىندا ميليسيا قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. باسىندا جاي قىزمەتكەر، كەيىننەن انىقتاۋشى، تەرگەۋشى بولىپ قىزمەت اتقاردى. سول جىلدارى ەلدى بانديتيزم باسىپ، مالدى تابىنىمەن ايداپ كەتەتىن كەزدەر تۋىنداعان ەدى. ميليسيونەرلەردىن باستى تاپسىرماسى - ۇرىلاردى ۇستاۋ. قايتارىلىپ اكەلگەن ءاربىر مالدىڭ باسىنا 5 رۋبلدەن تولەنەتىن سىياقىسى بار. سونداي تابىستى كۇندەردىڭ بىرىندە جۇماباي جاڭا اياقكيىم الىپ، جورا-جولداستىرىنا «جۋىپ» بەرەدى. الايدا، سول كۇنى ونى توناپ كەتەدى. اراقتىڭ كەسىرىنەن ەكەنىن تۇسىنگەن جۇماباي ۇيىنە جەتىسىمەن ايەلى ماينۇرعا «ەشقاشان اراق-شاراپ ىشپەيمىن» دەپ ۋادەسىن بەرىپ، بەرىك ۇستانعان. ءتىپتى، ونىڭ بۇل ۋادەسى وداق باسشىسى ءستاليننىڭ ءوزى بۇزدىرا الماي، جۇمابايدىڭ ىشپەيتىنىن ءبىلىپ ونىڭ الدىنا ءجۇزىمنىڭ شىرىنىن قويىپ، ونى باسقالارى ىشەدى ەكەن دەپ ويلاعان[3].

مىنەكەي، بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بەلگىلى تۇلعانىڭ ءبىز بىلمەگەن بەيمالىم قىرلارى! تاريح قويناۋىندا قالعان كەشەگى كۇندەردىڭ ەستەلىك-ەلەسىن جاڭعىرتىپ، قازاق حالقىنىڭ سان قيلى تاعدىر كوشىندە بۇيداسىن ۇستاعان بيىك تۇلعالار ەسىمىن ەل ەسىنەن ورنىقتىرۋ – ەگەمەندىكتىڭ شيرەك عاسىرىن ەندى اتتاعان قازاق ەلى ءۇشىن وتكەننەن ونەگە!

قورعاسبەكوۆا رىستاي بۇركىتباي قىزى

ق ر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.حيسماتۋللينا ا. زاماننىڭ   زاڭعارى: مەملەكەتقايراتكەرى ج.شاياحمەتوۆتىڭ قىزىمەن سۇحبات // پاراسات.-2002. №10. -32-33 ب.ب.

2.ابلاقوۆ ر.ءوز ءداۋىرىنىڭ ءبىرتۋارى: ج.شاياحمەتوۆ 100 جاستا // اقيقات.-20. №11.-60-62 6.

3. اقىلباي ۇلى م. شاياحمەتوۆتى ءبىز بىلەمىز بە؟ // ءسوز.-2003.-3 ماۋسىم (№31).-3