بۇل كۇن بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 2006 جىلعى 20 جەلتوقسانداعى №ا/RES/61/225 ارنايى قارارىنىڭ نەگىزىندە، 2007 جىلدان باستاپ 14 قاراشادا جىل سايىن اتالىپ وتەدى. ماقسات – الەم نازارىن اۋدارا وتىرىپ، ديابەت سىرقاتىنا قارسى كۇرەسۋ.
قارىشتاپ دامىعان تەحنولوگيالار زامانى قولمەن اتقارىلاتىن جۇمىستاردى ازايتىپ، ادام ەڭبەگىن ستانوكتارعا الماستىردى. وسىنىڭ سالدارىنان قوزعالىس از، ءبىر جەردە وتىرىپ جۇمىس ىستەيدى، ارتىق تاماق جەيدى، جاياۋ جۇرمەيدى. ماسەلەن، دۇنيەجۇزى بويىنشا 1980 جىلى بۇل دەرتپەن اۋىراتىندار سانى 108 ميلليون بولسا، 2014 جىلى 422 ميلليونعا جەتكەن.
ۇلتتىق قانت ديابەتى رەگيسترىنىڭ مالىمەتىنشە، جىل باسىندا ەلىمىز بويىنشا قانت ديابەتى دياگنوزىمەن ەسەپتە تۇرعاندار سانى 309 مىڭعا جەتكەن. ولاردىڭ 18 مىڭى ءبىرىنشى تيپتەگى ديابەتپەن، 291 مىڭى ەكىنشى تيپپەن اۋىرادى. ەكىنشى تيپتەگى ديابەتكە شالدىققانداردىڭ 65 پايىزى – ايەلدەر. سۋسامىرعا شالدىققان وتانداستارىمىزدىڭ 6 مىڭعا جۋىعى كاتاراكتادان زارداپ شەكسە، 3 مىڭى ينفاركت العان. ءبىر مىڭ ادامنىڭ اياعى نەمەسە قولى كەسىلگەن.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قانت ديابەتى تەگىن ەمدەلەدى. كەپىلدەندىرىلگەن تەگىن مەديسينالىق كومەك پاكەتى شەڭبەرىندە ديابەتكە شالدىققان پاسيەنتتەرگە 48 ءتۇرلى ءدارى مەن مەديسينا بۇيىمدارى بەرىلەدى. ونىڭ ىشىندە شپريس، تەست-جولاقشا، گليۋكومەتر، ينسۋلين پومپالارى مەن 22 ءتۇرلى ينسۋلين دە بار.
«استانا قالاسىنداعى ەمدەۋ مەكەمەلەرىندە اۋرۋدىڭ الدىن-الۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى ەنگىزىلۋدە، باعدارلاما ءبىرىنشى كەزەكتە ينفەكسيالىق ەمەس سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ الدىن-الۋ جانە ولارعا قارسى كۇرەس شارالارىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان. «بۇل جەردە ۋچاسكەلىك دارىگەر مەن مەديسينا قىزمەتكەرى جاۋاپ بەرەتىن ءار پاسيەنتتىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگىنە جانە سەرىكتەسە جۇمىس ىستەۋىنە ەرەكشە باسىمدىق بەرىلەدى. ماسەلەن، ءاربىر ەلوردالىق ەمحانادا ينفەكسيالىق ەمەس سوزىلمالى اۋرۋلارمەن اۋىراتىن ناۋقاستار ءۇشىن دەنساۋلىق مەكتەپتەرى جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ ىشىندە «ديابەت مەكتەبى» دە بار»، - دەيدى "الەۋمەتتىك مەديسينالالىق ساقتاندىرۋ قورى" كەاق استانا قالاسى بويىنشا فيليالىنىڭ ديرەكتورى نۇرلىبەك قابدىقاپاروۆ.
ديابەت – زات الماسۋ پروسەسىنىڭ بۇزىلۋىنان بولاتىن ەندوكريندىك اۋرۋلار توبىنا جاتادى. ال ينسۋلين – كومىرسۋ الماسۋ پروسەسىنە تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن گورمون. ونسىز قانت ورگانيزمدەگى جاسۋشالارعا سىڭبەي، قان قۇرامىندا قالىپ قويادى. سالدارىنان جۇيكە تىندەرى مەن ورگاندار جۇمىسى بۇزىلادى.
جالپى، ينسۋلين – ابدەن زەرتتەلگەن گورمون. سوعان قاراماستان ديابەتتىڭ پايدا بولۋ سەبەبى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز كۇيىندە قالىپ وتىر. ادەتتە، دارىگەرلەر مۇنى تۇقىم قۋالاۋشىلىقپەن بايلانىستىرادى. سونداي-اق، ديابەت ۇيقى بەزى اۋرۋلارى، گەپاتيت نەمەسە وزگە دە اۋتويممۋندىق سىرقاتتار، دۇرىس تاماقتانباۋ مەن زياندى ادەت سالدارىنان پايدا بولۋى دا مۇمكىن. بۇل دەرتكە شالدىققان ادامداردىڭ اعزاسىندا گليۋكوزانىڭ ءسىڭۋ پروسەسى وزگەرەدى.
ديابەتتىڭ نەگىزگى سيمپتومدارىنىڭ ءبىرى – گيپەرگليكەميا نەمەسە قانداعى قانت دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى. وعان شالدىققان ادام ۇنەمى شولدەپ جۇرەدى، كىشى دارەتكە شەكتەن تىس كوپ بارادى، شارشاعىش كەلەدى، سەبەپسىزدەن سەبەپسىز ازا باستايدى. اياق-قولدىڭ جانسىزدانۋى مەن اۋىرۋى دا – سۋسامىر بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. قان قۇرامىندا قانت كوبەيىپ كەتكەننەن كەيىن جۇيكە جۇيەسى زاقىمدانىپ، ديابەتتىك نەيروپاتياعا ۇلاسادى. دەر كەزىندە دۇرىس دياگنوز قويىلسا مۇنى توقتاتۋعا، ءتىپتى، ەمدەپ جازۋعا دا بولادى. ۋاقىتىلى ەمدەلمەسە اياق-قولدىڭ اۋىرعانى كۇشەيىپ، جازىلىپ بولمايتىن جارالار پايدا بولادى. ەكىنشى تيپتەگى ديابەت باستالعاندا ناۋقاستىڭ كورۋ قابىلەتى ناشارلاپ، كوز الدى تۇماندانادى. تيىسىنشە ەمدەلمەسە، پاسيەنت كوز جانارىنان مۇلدەم ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن.
الەمنىڭ كەيبىر ەلدەرىندە ديابەتتىڭ الدىن-الۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار تاعام تۇرلەرىن ساتۋعا تىيىم سالىنعان. نەمەسە زياندى تاعامدارعا كوپ سالىق سالىنادى. ماسەلەن، ۆەنگريا بيلىگى قۇرامىندا بايىتىلماعان مايلار، ترانس-مايلار، قانت پەن تۇزى كوپ تاعامدارعا سالىناتىن سالىقتى كوتەردى. ازىق-تۇلىككە سالىق ەنگىزىلگەن ءتورت جىلدا قازىناعا 200 ميلليون ەۆرو تۇسكەن. ونىڭ 95 مىڭى دارىگەرلەر جالاقىسىنا 25 پايىز ۇستەمە رەتىندە قوسىلدى. تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى سالىق سالىناتىن ونىمدەردى ازايتىپ، پايدالى تاماققا بەت بۇرعان.
ال، فرانسيا، پورتۋگاليا، مەكسيكا، چيلي، ۆەتنام سىندى ءبىرقاتار ەلدەردە قانت سالىعى قولدانىلادى. شري-لانكادا «سەن ويلاعانداي ءتاتتى ەمەس» دەگەن سلوگانمەن الەۋمەتتىك جارناما جاسالعان. اۆتورلار اياعى كەسىلگەن پراندىك-ادام، كوزىنىڭ قاراشىعى جوق فيگۋرالار ارقىلى ديابەتتىڭ امپۋتاسيا، ينسۋلت، سوقىرلىق سىندى سالدارى جايلى بايانداۋعا تىرىسقان. بيىل ءساۋىر ايىندا بريتانيا بيلىگى دە قانت سالىعىن سالدى. بريتاندىقتار تۇسكەن قارجىنى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ، مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردى دۇرىس تاماقتاندىرۋ باعدارلامالارىن ىنتالاندىرۋعا جۇمساماق. سالىق سالىناتىن تاعامدار تىزىمىندە الكوگولسىز سۋسىندار، اتاپ ايتقاندا، قۇرامىنداعى قانت مولشەرى 100 ميلليليترگە 5 گرامنان تۋرا كەلەتىن سۋسىندار بار. كوپ ۇزاماي Fanta سۋسىندارىنداعى قانت مولشەرىن 6،9 گرامنان 4،6 گرامعا دەيىن تومەندەتتى. وكىنىشكە قاراي، زاڭدى اينالىپ وتەتىن، قانت ورنىنا قانت الماستىرعىش پايدالاناتىن كومپانيالار دا جەتىپ ارتىلادى.
بيىلدان باستاپ قازاقستاندىق مەكتەپتەردە گازدالعان ءتاتتى سۋسىندار مەن شوكولاد ساتۋعا تىيىم سالىندى. دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ەلجان ءبىرتانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەنگىزىلگەن جاڭا ستاندارتتار بالالاردىڭ زياندى تاعامداردى پايدالانۋىن شەكتەمەك.
ديابەتتى ديەتانىڭ، جاتتىعۋلار مەن دارى-دارمەكتىڭ كومەگىمەن ەمدەۋگە، سول ارقىلى ونىڭ اسقىنۋىنا جول بەرمەۋگە بولادى. ەڭ الدىمەن ءار پاسيەنت ءوز دەنساۋلىعىنا ءوزى جاۋاپتى: ول ارنايى كۇندەلىك اشىپ، كۇن سايىن قان مەن نەسەپتەگى قانت دەڭگەيىن، نەسەپتەگى اسەتون مولشەرىن، سالماعى مەن قان قىسىمىن جازىپ ءجۇرۋى ءتيىس. بۇل ناۋقاستىڭ احۋالىن انىقتاپ، ەمدەۋ سحەماسىن اۋىستىرۋعا، ەمدەۋ تەراپياسىن، ديەتا مەن فيزيكالىق جاتتىعۋلار باعىتىن رەتتەپ وتىرۋعا كومەكتەسەدى.
ديابەت بەلگىلەرىن بايقاعان جاعدايدا ەندوكرينولوگ-دارىگەرگە قارالۋ قاجەت. ەڭ الدىمەن قانداعى قانت مولشەرىن انىقتاۋ ءۇشىن اناليز تاپسىراسىز (قاندى اش قارىنعا تاپسىرادى). سونىمەن قاتار، دارىگەر سىزگە گليۋكوزاعا توزىمدىلىك سىناماسىنا، نەسەپتەگى گليۋكوزا قۇرامىن، قانداعى ينسۋلين، س-پەپتيد جانە گليكيرلەنگەن گەموگلوبين مولشەرىن انىقتاۋعا جولداما بەرەدى.
دياگنوز راستالسا، پاسيەنتتى ەڭ الدىمەن «ديابەت مەكتەبىنە» جىبەرەدى. ءاربىر ەمحانا جانىندا جۇمىس ىستەيتىن بۇل كابينەتتەر گليۋكومەتردىڭ كومەگىمەن قانداعى قانت دەڭگەيىن ولشەۋ، دۇرىس تاماقتانۋ مەن ينسۋلين ەكپەسىن سالۋ جولدارىن ۇيرەتەدى. بۇل ەكپەلەر قارىنعا نەمەسە سانعا سالىنادى.
ديابەتپەن ءومىر سۇرۋگە بولادى. دەگەنمەن ول ءتارتىپ پەن ءوزىن-وزى باقىلاۋدى تالاپ ەتەدى. تەحنولوگيا كۇن سايىن جاڭارىپ جاتقان بۇگىنگى زاماندا ديابەتكە شالدىققاندارعا بارىنشا قولايلى جاعداي جاسالۋدا. ماسەلەن، قانداعى قانت دەڭگەيى جوعارىلاي باستاعاندا سمارتفونعا حابارلاما جىبەرەتىن مونيتورينگ قۇرالدارى بار. ءشپريستى از پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ينەكسيالىق پورتتار جاساپ شىعارىلدى (iPort Advance تۇتىكشەسىن ءۇش كۇنگە تەرىنىڭ استىنا قويادى، ول قانعا ينسۋلين جىبەرىپ تۇرادى). مەديسينا عىلىمىنداعى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى – گليۋكوزاعا سەزىمتال كەلەتىن «اقىلدى گەل». جاپوندىق عالىمدار ازىرلەگەن پوليمەرلى گەل تەرىنىڭ استىنا ەگىلەدى. قانت دەڭگەيى كوتەرىلە باستاعاندا ول ءينسۋليننىڭ قاجەتتى مولشەرىن قانعا جىبەرىپ وتىرادى.
ال، امەريكاندىق دارىگەر سارا حوللبەرگتىڭ ەكىنشى تيپتەگى ديابەتكە قارسى كۇرەستە قولداناتىن ارنايى ءوز ديەتاسى بار. ول ءوز پاسيەنتتەرىنە ديابەتكە «كومەكتەسەتىن» كومىرسۋلاردان (سونىڭ ىشىندە، جارما، كارتوپ، قانت) باس تارتىپ، ولاردىڭ ورنىنا مايلاردى تۇتىنۋدى ۇسىنادى.
عالىمدار زەرتتەۋى ءوز الدىنا، مەملەكەت، ارينە، سىرقاتقا شالدىققان جانداردى قاراۋسىز قالدىرمايدى. دەسەك تە، دەنساۋلىق قورعانى – ءوزىمىز. ديابەتتىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، شەكتەن تىس ءتاتتى نەمەسە مايلى تاماقتاردان باس تارتۋ، سپورتپەن اينالىسۋ، تەمەكىدەن باس تارتۋ، دارىگەرگە ۋاقىتىلى قارالىپ، قانداعى قانت مولشەرىن انىقتاپ وتىرۋ قاجەت.
