♦«ۇلىقبەكتىڭ تراگەدياسى» نەمەسە «امەريكانىڭ ەڭ ۇلكەن ۇرلىعى»
سونىمەن جابىلىپ ءجۇرىپ ۇلىقبەكتى ولتىردىك. قۇسشى، رۋمي سەكىلدى عالىمداردىڭ ىزىنە شىراق الىپ تۇستىك. ءدال وسى ۋاقىتتا نەمىس ونەرتاپقىشى گۋتەنبەرگ ءوزىنىڭ باسپا ستانوگىن ازىرلەدى. ەڭ العاش حريستيانداردىڭ قاسيەتتى كىتابى ءىنجىل باسىلىپ شىقتى. انتيكا، جۇڭگو، اراب سيۆيليزاسياسىنان كەيىنگى جاڭا ءداۋىر وسىلاي باستالعان ەدى.
كىتاپ باسۋ ستانوگىنىڭ جارىققا شىعۋى بۇل ناعىز عىلىمي ريەۆوليۋسيا بولاتىن. ەندى ءبىر كىتاپ جازۋ ءۇشىن جىلدار بويى كوز مايىڭدى تاۋىسۋدىڭ كەرەگى بولماي قالدى. ءبىر كىتاپقا 300 قوي تەرىسىن پايدالانعان ءداۋىر ەندى كەلمەسكە كەتتى. گۋتەنبەرگتىڭ تاماشا جەتىستىگىنەن سوڭ كىتاپ باسۋ ۇيرەنشىكتى شارۋاعا اينالدى. ەندىگى جەردە كىتاپ باسۋ مەن ونى جيناقتاۋدا ەۋروپا قىتايعا جەتىپ قانا قويماي، ونى باسىپ وزۋعا ۇمتىلدى. بەرلين قالالىق سارايى بوي كوتەردى. بارسەلونا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەگىزى قالانىپ، جەر-جەردەن ستۋدەنتتەر اعىلدى. ال قازاق دالاسىنا باسپا ستانوكتارى قاشان كەلگەنىن ەسىڭىزگە الىڭىزشى؟ XIX عاسىردا ما؟
ماۋەرەنناھردا 36 جىل پاتشالىق قۇرعان ۇلىقبەك ءوز بالاسىنىڭ قولىنان ءولىم قۇشتى. “زامانىنىڭ پلاتونى” اتانعان ۇلىقبەك ازيانىڭ سوڭعى ءۇمىتى بولاتىن. ول تۋمىسىنان ءتاج بەن تاقتىڭ ادامى ەمەس ەدى. ونى زامانى، ءومىر سۇرگەن ورتاسى ماجبۇرلەدى.
ونىڭ وبسەرۆاتورياسى ناعىز عاجايىپتىڭ ءوزى بولاتىن. سىرتتاي قاراعاندا ءۇش قاباتتى ءۇيدىڭ بيىكتىگىندەي كورىنگەنىمەن ونىڭ بيىكتىگى توعىز قاباتتى ءۇي (40 مەتر)، ديامەترى 50 مەتردەن اسىپ جىعىلاتىن. عيماراتتىڭ ىشكى كورىنىسىنە كەلەر بولساق، قابىرعالاردا توعىز اسپان دەنەسى، جەتى پلانەتا، جەردىڭ تابيعي بەلدەۋلەرى سىزىلعان سحەمالارعا تولىپ تۇر. بۇيىرلەرى مارمارمەن قاپتالىپ، ءاربىر قاباتى وتىز ەكى ويىقتار سالىنىپ بەزەندىرىلگەن. اتاسى ءامىر تەمىردىڭ جەر جاھانداعى كىتاپ قويمالارىنان ۇپتەپ العان باي كىتاپ قورى جاساقتالدى. مۇندا «ەكىنشى پتولومەي» اتانعان ءالي قۇسشى، رۋمي سياقتى اتاقتى عالىمدار مەن فيلوسوفتار جۇمىس ىستەدى.
وسىناۋ ازيانىڭ عاجايىپ ۋنيۆەرسيتەتىن سالعان ۇلىقبەك ءدىن اتىن جامىلعان كىسى ولتىرۋشىلەردىڭ جالاسىنا ۇشىرادى. ول تۋعان ۇلى ءابد لاتيفپەن ودان ءارى سوعىسۋدى قالامادى. وسىلايشا ۇلىنىڭ سارايىنىڭ الدىنا كەلىپ باسىن ءيدى. ءابد لاتيف ءوز اكەسىن شايحىلار سوتىنا تارتىپ، جاۋىز دەپ قارالادى. وسى ادىلەتسىز سوتتا ۇلىقبەك ءوزىنىڭ ءبىر عانا تىلەگى بارىن ايتادى. ول التىن تاقتان، بيلىك پەن بايلىقتان تۇگەلدەي باس تارتىپ، تەك سامارقاندا عىلىممەن اينالىسۋدى ءوتىنىپ سۇرايدى. دىنشىلدەر وعان اقيقاتتان الىستاپ كەتتىڭ، سول سەبەپتى كيەلى مەككەگە قاجىلىققا بارىپ، ءوز ويىڭدى تازارت دەپ ۇكىم شىعاردى. الايدا قۇپيا سوت مۇشەلەرى اتاقتى عالىمدى الدەقاشان ءولىم جازاسىنا كەسىپ قويعان ەدى. ارادا ءۇش جىل وتپەي حۇسىراۋ قاجىمەن جولعا شىققان ۇلىقبەكتىڭ باسى شابىلدى.
ۇلىقبەكتىڭ ءوزى ولگەنىمەن، ونىڭ 40 مەترلىك عاجايىپ وبسەرۆاتورياسى سامارقاندا اسقاقتاپ تۇرۋى دىنشىلدەرگە تىنىش ۇيقى بەرمەدى. ەندى ولار وسى قاۋقيعان وزدەرىنە تۇسىنىكسىز قۇرىلىستىڭ قايتسە دە كوزىن جويۋدى ويلاستىرا باستادى. وسىلايشا ولار ۇلىقبەكتى ەسكە سالاتىن بەلگى قالماۋى كەرەك دەگەن ءپاتۋا شىعارادى. مولدانىڭ ءسوزىن ەستىپ العان كوكىرەگى كور قالا حالقى دارۋىشتەردىڭ سوڭىنان ەرىپ، عيماراتتىڭ ۇستىنە ورمەلەپ شىعا باستايدى. بىرەۋىندە كۇرەك، ەندى بىرىندە كەتپەن مەن بالتا ۇستاعان بەيباقتار مارمارمەن قاپتالعان ازيا جاۋھارىن بالتالاي باستادى. اسا ىجداھاتتىلىقپەن سالىنعان قۇرىلىس شارۋالار مەن زيانكەستەردىڭ بۇل ىسىنە ايتارلىقتاي بۇلىنە قويماسا كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن سارايىندا تاماشالاپ تۇرعان ءابد لاتيف عيمارات ۇستىنە قابىرعا قيراتقىش ماشينانى شىعارۋعا ءامىر ەتتى. كۇن باتۋعا تاياعاندا الىپ عيماراتتىڭ گۇرس ەتىپ قۇلاعان قابىرعاسى جەرگە جالپ ەتە ءتۇستى. وسىمەن ءىس تىندى. ءدىنشىل سوقىرلار ءوز قاراڭعىلىقتارىن ايتەۋىر قورعاپ قالدى.
ەۋروپادا قايتا ورلەۋ ءبۇر جارىپ جاتقاندا ورتا ازيا رەنەسسانستى جەرلەپ تىندى.
ۇلىقبەكتىڭ زامانداسى گەنريح تەڭىزشى اتتى پورتۋگال حانزاداسى بولعان. پورتۋگاليا ءوزىنىڭ «التىن عاسىرى» ءۇشىن وسى ادامعا قارىزدار. بۇل اتاقتى I جۋان كورولدىڭ ۇلى ەدى. ءبىراق ول باۋىرلارىمەن تاققا تالاسىپ ۋاقىت جوعالتپادى. ءوز كەزەگىندە پەدرۋ، دۋارتە، فەرديناند سەكىلدى باۋىرلارى گەنريحكە قولداۋ ءبىلدىرىپ، سەنىم ارتتى. گەنريح حانزادا ۇلىقبەك سەكىلدى بار ۋاقىتىن تەڭىزدە جۇزۋگە، كارتا سىزۋعا، ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋلەرگە، جۇلدىزدار قوزعالىسىن باقىلاپ، استرونوميانى زەرتتەۋگە جۇمسادى. ءوزىنىڭ جەكە قازىناسىن وسى عىلىم مەن ءبىلىم جولىنا قۇربان ەتتى. ونىڭ ءتىپتى باسقا ادامدارمەن جايدارى وتىرىپ، اڭگىمە ايتۋعا، ساراي راسىمدەرىنە، سالتاناتتى كەزدەسۋلەرگە دە ۋاقىتى بولمادى. حانزادا باسىمەن ءسان-سالتاناتتى كورول سارايىنان باس تارتىپ، بار ۋاقىتىن قاعاز بەن بوياۋدىڭ ءيىسى ساسىعان شەبەرحانادا وتكىزدى. قاراپ وتىرساڭىز، ءدال سول ۋاقىتتا ريم پاپاسىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعانى ەدى. بۇل ءتىپتى بىزدەگى ءدىني جاعدايدان دا اۋىر بولاتىن. پاپا بيلىگى باتىستا ەشقانداي جەر جوق دەپ جار سالدى ءارى كورولدەردى ءوز ايتقانىمەن جۇرگىزدى. ەۋروپادا بىردە ءبىر پاتشا پاپانىڭ شاپانىن سۇيمەي تاققا وتىرا المايتىن. قاسيەتتى كىتاپ بويىنشا باتىستا جەر بولۋى مۇمكىن ەمەس-تى. ال جاڭا جەر ىزدەۋ بۇل قۇداي سوزىنە كۇپىرلىك كەلتىرۋمەن بىردەي ەدى.
الايدا گەنريحتىڭ تاعدىرى «ۇلىقبەك تراگەدياسىن» قايتالاعان جوق. سەبەبى بيلىك جاڭا وزگەرىستەردىڭ بولۋىنا، جاڭا كاپيتالدىڭ كەلۋىنە، فابريكالار اشىلۋىنا مۇددەلى بولدى. كورولگە پاپانىڭ دۇعا-باتاسى جەتكىلىكسىز ەدى. ول قازىنا تولتىرىپ، ۇلكەن اسكەر ۇستاپ، بيلىگىن كۇشەيتكىسى كەلدى. ال قاراپايىم حالىق سۇرەڭسىز تىرلىكتەن، اۋىر تۇرمىستان ابدەن قاجىدى. وسى جەردە بيلىك پەن حالىقتىڭ ىشكى ويى ءبىر جەردەن شىقتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بيلىك پەن حالىق ءبىر-بىرىن ءۇنسىز ءتۇسىندى.
مىنە، وسىداي ارمان-تىلەكتىڭ ۇشتاسۋىنان جۇدىرىقتاي پورتۋگاليا كورشىسى يسپانيانى باسىپ وزىپ، الەمدىك تەڭىز دەرجاۆاسىنا اينالدى. گەنريحتىڭ تىنىمسىز ەڭبەگى ارقاسىندا پورتۋگال جۇرتى ەكى عاسىر شالقىپ ءومىر ءسۇردى. كولۋمب ءۇندىستاندى امەريكادان ىزدەپ جۇرگەندە، پورتۋگالدار افريكانى اينالىپ ءوتىپ، ناعىز ءۇندىستانعا جەتتى. «تەڭىز پاديشاسى» ۆەنەسيا قۇردىمعا كەتىپ، الەم كارتاسىندا پورتۋگاليا اتتى جاڭا دەرجاۆا پايدا بولدى.
بۇل جايدان ءبىر عانا قورىتىندى شىعارۋعا بولادى: ەلدەگى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا سول مەملەكەتتىڭ بيلىك اپپاراتى مۇددەلى بولۋى ءتيىس.
"ال ازيا پاتشالارى نەگە مۇددەلى بولمادى؟" دەسەڭىز، مۇنى كەلەسى ماقالادا ايتاتىن بولامىز...
رىسبەك رامازان ۇلى
تاريحشى، “الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ” مۇشەسى
