ومىرگە عاشىق بولۋ - 3
2012 جىلعى كوكتەمدە باسىنا قيىن كۇن تۋىپ، ساكەن ەسىمدى تۋىسىم ىزدەپ كەلدى. ول قۇجاتتان كەتكەن قاتەلىكتىڭ قۇربانى بولىپتى. ءبىر ماسەلەگە وراي ءىس قوزعالعاندا، قاعازدا ءاتى-جونى جازىلىپ، قۇرىققا تۇسەدى. ءبىزدىڭ «ءادىل» سوت جۇيەسى ونى ايامايتىنى انىق ەدى. ەڭ كەمى 6 جىلعا انىق سوتتالادى. ول دەپرەسسياعا ءتۇسۋدىڭ از-اق الدىندا تۇردى. جاسى 30-دان ەندى اسقان جىگىت. التىن اسىقتاي 3 قىزى مەن اقىلدى كەلىنشەگى بار. ءوزى تۇراتىن شاعىن قالانىڭ قۇرمەتتى ازاماتى. اۋىلىنىڭ ماقتانىشى. ۇجىمىنا ابىرويلى، ساۋاتتى مامان. مىنا كولدەنەڭ قىرسىق ونىڭ وسىنشا ادال ەڭبەكپەن جيعان ابىرويىن جويعالى تۇر.
ءبىز بىرنەشە كۇن ءمان-جايدى تالقىلاپ جۇردىك. ول بارىنشا سابىرلى بولۋعا تىرىستى. سوندا دا تۇندە دوڭبەكشىپ شىعاتىن. كەي-كەزدەرى داۋىسى وزگەرىپ، قوبالجىپ وتىرعانىن ءبىلدىرىپ قويادى. مەن ونى جۇباتۋ ءۇشىن ەشقانداي دا ۋاعىز، ناسيحات ايتقانىم جوق. سەبەبى، ونىڭ ءوز باسىنا جەتىپ ارتىلاتىن دىنشىلدىگى دە بار.
البەتتە، مۇنداي جاعدايدا ءار ادامنىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ ينستينكتى ىسكە قوسىلادى. جۇمىسىندا اركىم باسىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتتى. ءبىرىن-بىرى ۇستاپ بەرۋ، ساتۋ، قاشۋ ءبارى-بارى بولىپ جاتتى. ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس ەدى. ماسەلە – ادامنىڭ ىشكى الەمىندە ءجۇرىپ جاتقان پسيحولوگيالىق پروسەسستەرى جايلى. بىردە مەن وعان:
— ساكەن، ساعان تىقىر تاياندى. ەرتە مە، كەش پە، وپەرلەر سەنى ىزدەپ جولعا شىعادى. ۋاقىتىڭ وتە تىعىز. بۇل اقش ەمەس. سوتتان ادىلدىك كۇتۋ – كۇلكىلى. شاتىلعان بالەنىڭ قايعىسىنا جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ امالدارىن جاسايىق، — دەدىم.
— نە ۇسىناسىز؟
— مەن ساعان ۆيكتور فرانكلدىڭ وسۆەنسۋمنان قالاي ءتىرى شىققانىن ايتىپ بەرەيىن.
— ادۆوكات تانىسىڭىز جوق پا؟
— بار. ءبىراق ودان قايران بولماس، — دەدىم. ول ىقىلاسسىز عانا:
— ايتىڭىز، — دەدى.
مەن ەكى ساعات كونسلاگەردەگى توزاقتى سۋرەتتەپ شىقتىم. ءسوز سوڭىندا:
— سول ادام قاشان ءولدى دەپ ويلايسىڭ؟ – دەدىم.
— بىلمەدىم. سوعىستان سوڭ ارى كەتسە 10-15 جىل جۇرگەن شىعار.
— ول 1997 جىلى قايتتى. مەن ول كەزدە ءالى ستۋدەنت ەكەم، — دەگەندە ول اۋزى اشىلىپ وتىرىپ قالدى.
— كەل ەندى، جاعدايدى تارازىعا تارتايىق. فرانكل فاشيستەردىڭ كونسلاگەرىنە ءتۇستى. ال سەن 21 عاسىردىڭ تۇرمەسىنە قامالاسىڭ. وسۆەنسۋمدا جۇمىسقا جارامسىز ادامدى وتقا جاعادى. ناردا ۇيىقتايدى. توعىز ادامعا ءبىر كورپە. جاستىق جوق. اياق كيىم جاستانادى. تاۋلىگىنە 200 گرامم نان. تۇستە 1 مەزگىل سىلدىر سورپا. دارى-دارمەك جوق. قىستا قالىڭ كيىم اتىمەن جوق. قىلىعى جاقپاسا پوليسەيلەر (كاپو) ءولتىرىپ سابايدى. تىرناعىنىڭ استىنا ينە تىعادى. ادامدى اتىمەن ەمەس قولىنداعى نومەرىمەن شاقىرادى. بارلىق قۇجاتى تۇگەل ورتەلەدى. دۇنيە-مۇلكى اتام زاماندا تالان-تاراج بولعان. تۇرعان ءۇيى، قالاسى سوعىستا تۇگەل جانىپ كەتكەن. بارلىق تۋعان-تۋىسىن ءولتىرىپ، جاعىپ جىبەرگەن. ءوزى قۇل سياقتى. اينالاسى تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان ولىك. ولە قالسا ەشكىم جوقتاپ جىلامايدى. كەرىسىنشە، جولداستارى قۋانا-قۋانا كيىمدەرىن شەشىپ الادى. ءتىپتى، باتەڭكەنىڭ باۋىنا دەيىن قالدىرمايدى. بارىنەن دە جامانى — ولار وزدەرىنىڭ نەشە جىلعا قامالعانىن بولجاپ بىلە المايتىن. فرانكل وسىنداي توزاقتان ءوزىن عانا ەمەس تالاي دوستارىن امان-ەسەن الىپ شىقتى، — دەدىم.
— قىزىق ەكەن، ءيا، — دەپ ۇمسىنا ءتۇستى.
— ەندى سەنىڭ جاعدايىڭ قالاي بولادى؟ سونى ولشەيىك. ءاتى-جونىڭ ساقتالادى. مۇلىكتەرىڭ تۇرا بەرەدى. ديپلومىڭ جويىلمايدى. جۇمىسىڭدى جالعاستىرا الاسىڭ. ايەل بالا-شاعاڭا تيىسپەيدى. اۋىرساڭ ەمدەيدى. ساباپ، قينامايدى. تاماعىڭ توق. جەكە توسەك (جاستىعىمەن). قالىڭ كورپە. قۇقىقتارىڭ تاپتالسا شاعىمدانا الاسىڭ.
ادۆوكاتىڭ ارتىنان بارىپ تۇرادى. ىشىندە قوسىمشا كاسىپتەر وقىتىلادى. كىتاپ وقىپ، ءبىلىمىڭدى تولىقتىرۋعا رۇقسات. ءجۇرىس-تۇرىسىڭ جاقسى بولسا، مەرزىمىڭنەن بۇرىن امنيستياعا ىلىگۋگە بولادى. قاشان قايتارىڭدى ءبىلىپ وتىراسىڭ. ەڭ باستىسى – ماقسات پەن مۇراتىڭنان كوز جازىپ قالماساڭ بولدى. ومىرگە نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى ۇمىتپاساڭ، بارلىق قيىندىقتى قيراتىپ وتە شىعاسىڭ.
— ومىرگە نە ءۇشىن كەلىپپىن؟ فرانكل نە دەيدى؟
— فرانكل «ءبىز ومىرگە اينالاداعى جۇرتتى قۋانتۋ ءۇشىن عانا كەلدىك. قاسىڭداعى ادامنىڭ تۇرىنە، جىنىسىنا، مارتەبەسىنە، ءدىني سەنىمىنە، الەۋەتىنە قاراماستان وعان شاتتىق سەزىم سىيلاۋ ءۇشىن عانا تۋىلعانبىز» دەيدى. ەگەر وسى تاراپتان قارايتىن بولساق تۇرمەنىڭ ءىشى نە سىرتى نە ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ سەن بوستاندىقتا جۇرگەندە دە ۇلى مانگە جاقىنداۋ ءۇشىن اينالاڭا جاقسىلىق جاساپ، ەلگە قۋانىش سىيلاۋىڭ كەرەك بولادى. ءبىراق، ءبىز بوستاندىقتا جۇرگەندە «بالا-شاعا قامى ءۇشىن» دەپ ادامشىلىقتان اتتاپ كەتۋگە دايىن تۇرامىز. اتاق پەن قىزمەتكە تالاسقاندا ماقساتتى تۇردە قيانات جاسايمىز. قيانات ءماندى جوياتىن ءبىرىنشى فاكتور. ومىردەن ءمان كەتكەن سوڭ، ۇلكەن اپاتتىڭ بولماي قويمايتىنى انىق. كەرىسىنشە، تۇرمەدە مانگە ۇمتىلۋعا شانس كوپ سياقتى. ونىڭ ۇستىنە ول جاقتا سەن سياقتى قوساق اراسىندا كەتىپ قالعان بەيكۇنا ادامداردىڭ كوپتىگىنە ەش كۇمانىم جوق. ءتىپتى مەن ساعان قىزىعىپ وتىرمىن، — دەدىم قالجىڭ ارالاس.
ول ءبىرىنشى رەت جىميىپ كۇلدى. ارى قاراي بۇل تاقىرىپ تەرەڭدەگەن ۇستىنە تەرەڭدەي بەردى. ول ەندى شىنداپ شيرىعا باستادى. «بالكىم، الدەقانداي سەبەپپەن سوتتالماي قالاتىن شىعارمىن» دەگەن دالباسا دامەدەن ارىلدى. ادۆوكات دوسىم ونى الىپ قالۋ ءۇشىن بار ونەرىن سالدى. ونىڭ كىناسىز ەكەنىن دالەلدەيتىن ءبىر قۇشاق قۇجات تا جينادى. ءبىر كۇنى ادۆوكات ونىمەن سويلەسىپ وتىرىپ:
— ساكەن، سەنەن فرانكل شىقپايتىن سياقتى، — دەدى.
— نەگە؟ – دەدى ساكەن سەلك ەتە قالىپ.
— سەبەبى، مەن ءىستى سىندىراتىن سياقتىمىن. سەنى سوتتاۋعا ەش نەگىز جوق. ءبارىن بىلىقتىرعان باسشىلارىڭ ۇستالۋ كەرەك. ەگەر سەنى الىپ شىقسام، لوگوتەراپيامەن اينالىسا المايسىڭ،- دەپ ازىلدەدى.
— قاپ-اي! ءوزىمدى ابدەن دايىنداپ، فرانكل سەزىنىپ ءجۇر ەدىم. ءسىز مەنىڭ جوسپارىمدى بۇزاتىن بولدىڭىز، — دەگەندە، كۇلمەگەن ادام قالمادى.
ونىڭ قايعىنى جەڭگەنىن سول ساتتە انىق بايقادىم. ول كەز-كەلگەن جاعدايعا «كەلسەڭ كەل» دەپ نىق وتىردى. مەن ءبارىبىر كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتاتىنىن ءبىلدىم. سولاي بولدى دا. ادۆوكات ارامتەر بوپ قالا بەردى.
كوپ ۇزاماي ونى الىپ كەتتى. ءبىر كەزدەرى داستارحانداس بولعان، بىرگە جۇرگەن جورا-جولداستارى ونى تەزىرەك ۇستاپ بەرۋگە بارىن سالىپ باقتى (قۇداي الدىندا وزدەرى جاۋاپ بەرەر). جىلاماعان ادام قالمادى. ءبىر جىل تەرگەۋدە جاتتى. 2013ء-تىڭ اقپانىندا ۇكىم وقىلاتىن كۇنى سوتىنا باردىم. كىسەنمەن جەتەكتەلگەن ءۇش جىگىتتى زالعا اكەپ قامادى. مەن دە قاراپ تۇردىم. سوتتىڭ وعان تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىدامادى. ماعان كەرىسىنشە سوت ساكەندى ەمەس، ساكەن ونى سوتتاپ جاتقانداي اسەر قالدىردى. سەبەبى، سوت تا ساكەننىڭ جازىقسىز سوتتالىپ جاتقانىن جاقسى ءبىلىپ تۇردى. سوت ايەل باسىن كوتەرمەگەن كۇيى ۇكىمدى اسىعىس وقىپ شىقتى دا:
— ساكەن، قاراعىم رەنجىمە. ساعان بۇدان تومەن بەرە المايمىن. ءبىزدىڭ جۇمىستى بىلەسىڭ عوي… ازاماتسىڭ. مەنى دە تۇسىنەسەي…، — دەدى جالىنىشتى حالدە.
— ءيا، ءيا، ۋايىمداماڭىز اپاي. ءبارىن بايقاپ، سەزىپ وتىرمىن. سىزگە رەنجيتىن ءجونىم جوق، — دەدى.
— وي اينالايىن، تۇسىنگەنىڭە راحمەت. تەزىرەك بوسانىپ شىعۋعا تىرىس. ماقۇل ما؟
— ءيا، البەتتە. ول جاعىنا قام جەمەڭىز، — دەدى ساكەن ەڭسەسىن تۇسىرمەگەن كۇيدە.
سول كەزدە بايقاعانىم، سوت ساكەندى سوتتاعانىمەن، سوتتىڭ ىشكى دۇنيەسىندە ونىڭ ءوزىن ارى سوتتاپ جاتتى. اقتالۋعا سىلتاۋ تاپپاي، دالباسالاپ ونى جۇباتقان بولدى. ال، ءبىزدىڭ جىگىت جىگەرىن مۇقالتپادى. بۇرىنعىداي ۇرەيى دە جوق. سەبەبى، ارى تازا. ومىردەن ماعىنا الىپ، ۇلى مانگە جاقىنداۋتى مەڭگەرىپ العان ەدى. وسى جەردە مەن ءبىر نارسەنى اڭعاردىم.
العاشقىدا ساكەننىڭ ارمان-مۇراتى شابلونداردان شىقپايتىن ستاندارتتى بولاتىن. بالا-شاعانىڭ جانىندا بولۋ، جۇمىستا ابىرويلى ءجۇرۋ، ايەلىمەن ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشۋ دەگەندەي. سول كەزدە توسىننان كەلگەن اپات ونىڭ ومىرلىك ماقسات-مۇراتىن جانشىپ جىبەگەندەي بولدى. كوكىرەگىندەگى ماقسات-مۇراتى وزگەرە الماي، الدىندا كۇتىپ تۇرعان تۇرمەنىڭ بولمەسىمەن بىرىگە الماي توقىراپ تۇردى. كەيىن، ۆيكتور فرانكلدىڭ لوگوتەراپياسىن وقىپ، ءومىردىڭ ءمانىن باسقاشا تۇسىنگەندە، ونىڭ ارمان-ماقساتى ايقىندالىپ، ۇلعايىپ شىعا كەلدى. ول ەندى قاي جەردە بولسا دا شابىتپەن ءومىر سۇرۋگە دايىن ەدى.
— تۋىستارىڭمەن قول بەرىسىپ قوشتاسۋعا رۇقسات، — دەدى سوت. كەزەك كەزەك قوشتاسىپ جاتتىق.
— ال، داۆاي، ساكە، 8 جىلدان سوڭ كورىسكەنشە، — دەپ الاقانىمدى سارت ەتكىزدى.
— نۇرلانىپ كەتىپسىڭ عوي، سمىسل تاپتىڭ با؟ – دەدىم ازىلدەپ.
— ءيا، كەشە دۋشقا ءتۇسىپ العانمىن، — دەدى كۇلىپ. ساكەنمەن سولاي قوشتاستىم. سوسىن ولاردى الىپ كەتتى.
2013 جىلدىڭ جازىندا ورازا ايتپەن قۇتتىقتاپ تەلەفون سوقتى. داۋسى وتە سەرگەك. ول بەينە ءبىر كۋرورتتا دەمالىپ جاتقان ادام سياقتى قالجىڭداپ مەنى ابدەن كۇلدىردى.
— لوگوتەراپيا قالاي بوپ جاتىر؟ – دەدىم.
— كەرەمەت! قاسىمداعى جىگىتتەردىڭ ميلارىنا وپەراسيا جاساپ شىقتىم (بۇل فرانكلدىڭ «سكازات جيزني دا» كىتابىندا ءجيى قولداناتىن ءسوز تىركەسى). ءبارىن ومىرگە قۇشتار ەتىپ جاتىرمىن. ريزا. مۇندا كىتاپ وقيمىن دەگەن ادامعا باسشىلىق وڭ كوزبەن قارايدى. تەگىن ۇيرەتەتىن كاسىپتەرىن تۇگەل ۇيرەنىپ الۋعا جىگىتتەردى ۇگىتتەپ كوندىردىم. ساباقتان قالمايمىز. كەشە اپايىمىز:
— سەندەر ءوزى سوتتالعان ادامسىڭدار ما الدە ستۋدەنتسىڭدەر مە؟ — دەپ تاڭقالدى. مۇندا ءبىر جىگىت ءتىپتى مەكتەپتى دە بىتىرمەگەن ەكەن. ول ءقازىر: «وي جاقسى بولدى. سەنى قۇداي كەزىكتىردى. سەنىڭ ارقاڭدا اتتەستات الىپ شىعاتىن بولدىم، — دەپ، تۋرا ءبىر ديپلوم الاتىن ادام سياقتى قۋانىپ ءجۇر. سەنەتىندەر ورازا ۇستادىق. ۇلى مانگە ۇمتىلۋ توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر. قۇدا دا ريزا، قۇداعي دا ريزا! — دەدى.
سودان كەيىن، جارتى جىل تىم-تىرىس جوعالدى. 2014 جىلدىڭ قاڭتارىندا شەتەلگە وقۋعا اتتانعالى جاتقانمىن. تەلەفون شىر ەتە قالدى. داۋسىنان بىردەن تانىدىم. شاتتىققا تولى داۋسى سول كۇيى وزگەرمەگەن. ساڭقىلداپ تۇر. جاعداي سۇراسىپ بولعان سوڭ:
— ال، ايتا بەر بۇيىمتايىڭدى، — دەدىم.
— كىتاپ كەرەك.
— قانداي؟ – دەدىم. ول ساتىرلاتىپ ءبىراز كىتاپتىڭ ءتىزىمىن بەردى. كوبى لوگوتەراپياعا قاتىستى. ىشىندە اعىلشىنشا سوزدىكتەر دە ءجۇر.
— سوزدىكتىڭ نە كەرەگى بار؟ – دەدىم.
— نە كەرەگى بار نەسى؟ شىققانشا ءتىل ۇيرەنىپ شىعامىز. وعان دەيىن اعىلشىنعا دەگەن سۇرانىس ءوسىپ تە قالار. (ۇيدە جۇرگەندە شەتتىلىنىڭ نەگىزىن ءبىراز وقىتىپ جىبەرگەنمىن)
-باسقا نە جاڭالىق؟
-جاڭالىق سول. كەشە تۇرمەنىڭ باسشىسى شاقىردى. ساكەن، سەنى باسقا جاققا اۋىستىرۋ تۋرالى نۇسقاۋ كەلگەن. ءبىراق، مەن بارىمدى سالىپ سەنى الىپ قالدىم. سەبەبى، سەن كەتسەڭ مىنا جەردە دىنشىلدىك تاعى دا كۇشەيەدى. بۇرىندارى ءبارى مۇندا كەلگەن سوڭ جاپپاي دىنگە ۇرىناتىن. الاقانداي اۋلادا 40 قاۋىم بوپ وتىرعانى بىر-بىرىمەن قىرقىسىپ. شەتتەرىنەن فانات. بايقايمىن، سەنىڭ ءسوزىڭ باسقا سياقتى. ساعان ۇيىعاننىڭ ءبارى وقۋعا دەن قويا باستادى. كىمنىڭ-كىم ەكەنىن ءبىز دە بىلەمىز. قىسقاسى، دوس بولايىق، — دەدى. تۇرمەنىڭ باستىعى ريزا. ونى دا شاتتىققا بولەپ، سول ارقىلى ۇلى مانگە تاعى دا ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇستىم، — دەدى.
لوندونعا كەتەردەن ءبىر كۇن بۇرىن پوشتاعا بارىپ تاپقان كىتاپتارىمدى سالدىم. اقپان ايىندا ول كەلىنشەگىمە حابارلاسىپ:
— راحمەت! ءبارىن الدىم، — دەپ العىس ايتىپتى.
سانجار كەرىمباي
پىكىر قالدىرۋ