بۇۇ-نا قاراستى مال شارۋاشىلىعى سالاسىن زەرتتەۋشى فاو (فەدەرالدى اگرارلىق بىرلەستىك) ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، ۆەتەرينارياسى جاقسى دامىعان اقش، ۇلىبريتانيا، اۆستراليا، المانيا، يتاليا ءتارىزدى ەلدەردە ءار ءتۇرلى ىندەتتىڭ سەبەبىنەن ءبىر جىلدا مال باسىنىڭ 7 پايىزى شىعىنعا ۇشىرايدى. ال بۇل كورسەتكىش قازاقستاندا 30 پايىزدان اسىپ جىعىلادى.
ەلىمىزدە جالپى سانى 27 ميلليون مال باسى تىركەلگەن. ولاردىڭ 6،5 ميلليونىن ءىرى قارا مالى قۇرايدى. بىلتىرعى جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا مال ىندەتىنە بايلانىستى اسا ءقاۋىپتى دەپ 20 ەپيزوتيكالىق وشاق تىركەلگەن. سونداي-اق، بىلتىر مال باسى اۋرۋىنا قاتىستى 1000-عا جۋىق ينفەكسيالىق دەرت انىقتالىپتى.
ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ اۋرۋ مالدىڭ ەتىن باسەكەگە سالا المايتىنىمىزدى، بۇل رەتتە حالىقارالىق تالاپتاردىڭ ەرەكشە قاتاڭ ەكەنىن اشىپ ايتىپ وتىر. عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، وسىعان قاتىستى تەك ءبىر باعىتتا ەمەس، كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزىلۋى كەرەك.
-«ول ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ۆەتەريناريا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى كوبەيتۋ قاجەت. سەبەبى6 بۇل سالادا ساۋاتتى ماماندار جوقتىڭ قاسى. ءقازىر ۆەتەرينار ماماندار اۋىلدىق جەرلەردە جەتىسپەيدى. ءتىپتى وسى سالادا ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستار از. اۋىل،ايماقتارعا ولار بارعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان ساۋاتتى ماماندار لەگى بولۋى ءۇشىن ۆەتەرينار ماماندىقتارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن الەۋمەتتىك سالا ماماندارىمەن تەڭەستىرۋ كەرەك. بۇدان كەيىن پروفيلاكتيكا ءىسىن جەتىلدىرۋ كەرەك. دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، ولاردىڭ ۆەتەرينارياسى نورماتيۆتىك بازاعا ساي ماتەريالدىق جانە تەحنيكالىق قورمەن قامتاماسىز ەتىلىپ وتىر. مال باسىنا زاماناۋي تاسىلمەن دياگنوستيكا جاساۋ، اسىل تۇقىمدى مالدىڭ تۇقىمىن مۇزداتىپ ساقتاۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ وزگە ەلدەردە جەتىلگەن. ال بىزدە وسى جاعى وتە كەنجەلەپ قالعا»،- دەيدى ەكونوميت-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
جالپى، دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ءبىزدىڭ ەلدە مالدىڭ ۇرىعىن مۇزداتىپ ساقتاۋ جانە وزگە ەلدەن ساتىپ الۋ ءۇردىسى 1998 جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەنە باستادى. سول جىلدارى ەڭ العاش اۆستراليادان اسىل تۇقىمدى مالداردىڭ ەمبريوندارى اكەلىنە باستاعاندا «بۇل جوبانىڭ كەلەشەگى كەمەل بولادى» دەستىك. اتتەگەن-ايى، ول كەزەڭدەردە باستاۋ العان ءىس بۇگىندە ساناۋلى شارۋاشىلىقتاردىڭ عانا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ وتىر. وكىنىشتىسى سول، مال تۇقىمىن مۇزداتىپ ءوسىرۋ ىسىندە ءبىز ستاتيستيكا بويىنشا وق بويى وزىق شىعا الماپپىز.
مىسالى، ەۋروپا ەلدەرىندە مالدىڭ ەمبريوندارىن مۇزداتىپ قاتىرىپ ساقتاۋ ءتۇرى 100 پايىزعا دەيىن جەتسە، مالدىڭ جەكە باسىن ساقتاۋ 60 پايىزعا جەتكەن. ءتىپتى «عىلىمى كەنجەلەپ قالدى» دەپ ءبىز مۇرىن شۇيىرەتىن افريكانىڭ وزىندە مال باسىن ساقتاۋ 40 پايىزعا جەتسە، مالدىڭ تۇقىمىن مۇزداتىپ قاتىرىپ ساقتاۋ 20 پايىزعا جەتكەن. ال قازاقستاندا مالدىڭ تەك جەكە باسىن ساقتاۋدىڭ ءوزى 20 پايىزعا جەتەر جەتپەس بولسا، ەمبريوندارىن مۇزداتىپ قاتىرۋ جاعى مۇلدە ەسەپكە الىنباعان.
-بىزدە مالدىڭ ءوز باسىن ساقتاۋ كورسەتكىشى 20 پايىزدىڭ اينالاسىندا عانا بولىپ وتىرعاندا، مالدىڭ ەمبريوندارىن مۇزداتىپ قاتىرىپ ساقتاۋدى ءقايتىپ ءسوز ەتەمىز؟ سوندىقتان بۇل ءىستى جاپپاي قولعا الۋعا ءالى دايىن ەمەسپىز. راس، ءبىزدىڭ ازىرگە حالىقارالىق ستاندارتقا ساي مال باسىن ساقتاۋعا، اسىل تۇقىمدى مال الۋعا قارىم-قابىلەتىمىزدىڭ تومەندىگىن بۇعان دەيىن دە ءبىرقاتار حالىقارالىق ساراپشىلار ءسوز ەتتى. جالپى، مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلدە 1993 جىلى 34 ميلليون مال باسى بار ەدى. بۇل كورسەتكىش 2007 جىلى 13 ميلليونعا دەيىن تومەن ءتۇسىپتى. وسى جىلداردا قازاق 61،5 پايىز مالىن جوعالتقان (!) بۇعان قوسا تاعى ءبىر قىجىل، كەزىندە قازاقتا 21 ءتۇرلى اسىل تۇقىمدى مال باسى بولسا، ءقازىر جالعىز ەدىلباي قويىمەن عانا ماقتانا الامىز. راس وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارۋشى بيلىكتەگىلەر مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ءبىراز شارۋالاردى اتقاردى. ءتىپتى مال باسىن اسىلداندىرۋعا قاتىستى ارنايى باعدارلاما دا قابىلدانىپ، شەتەلدىكتەرمەن كەلىسىمشارت جاساسىپ، ولاردىڭ اسىل تۇقىمدى مالدارىنا مال تۇقىمىن تەكتەندىرمەك تە بولدىق. الايدا مۇنداي ىستەردىڭ دەنى ءوز جەمىسىن بەرمەگەنى دە جاسىرىن ەمەس،-دەيدى مال شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، ايتجان وسپانوۆ.
ءسويتىپ، عالىمدارىمىز مال باسىن اسىلداندىرۋدا، وزگە ەلدەن اسىل تۇقىمدى مالدىڭ ەمبريوندارىن ساتىپ الۋدا ءالى دە سول ناۋقانشىلدىققا بوي الدىرىپ وتىرعانىمىزدى جاسىرمايدى. ەگەر وسى ءىستى ناقتى شەشە العانىمىزدا كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ الدىن الار ەدىك دەسەدى ماماندار.
-ەۋروپا عالىمدارى مالدىڭ ءوزىن ەمەس، مۇزداتىلعان ەمبيروندارىن ساقتاپ، ونى ءوز مالدارىنىڭ جاتىرىنا سالىپ مال تۇقىمىن الۋدىڭ شەبەرىنە اينالعان. ەگەر ءبىز مال باسىن ساقتاۋدىڭ ونىڭ ىشىندە مالدىڭ ەمبيروندارىن مۇزداتىپ قاتىرۋ جايىن مەڭگەرسەك بىرىنشىدەن، ەلگە شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مال تاسۋدىڭ ماشاقاتىنان ارىلاتىن ەدىك. قانشاما قارجى جەلگە ۇشپايتىن ەدى. ويتكەنى شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مالدىڭ ءوز باسىن اكەلگەننەن گورى، ونىڭ ەمبريوندارىن اكەلۋ ارزانعا تۇسەدى. ەكىنشىدەن، شەتەلدەن اكەلىنگەن اسىل تەكتى مالدىڭ قاتىرىلعان ەمبريونىن ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى مال باسىنىڭ جاتىرىنا سالىپ ونىڭ وسىپ-ونۋىنە جاعداي جاساي الساق، وندا ءبىز باستىسى ءوزىمىزدىڭ كليماتىمىزعا بەيىمدەلگەن مال تۇقىمىن الامىز. العان ءتولىمىز سۋىققا ءتوزىمدى، ورتاعا تەز بەيىمدەلگىش بولادى. بۇل دەگەنىڭىز، مالدىڭ وسىپ-ونۋىنە كەپىلدىك بار ەكەنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان بىزدەگى مال ءوسىرۋشى كاسىپورىنداردى مەملەكەت قۋاتتى تەحنولوگيامەن جابدىقتاپ، تەحنولوگيالىق جاعىنان قارىمدى بولۋىنا جاعداي جاساۋى ءتيىس. سوسىن ارنايى ماماندارمەن جاساقتالعان زەرتحانالار لەگى اشىلسا، بۇل ءىس ءوز باعىتىمەن جىلجىر ەدى،-دەيدى ايتجان وسپانوۆ.
قارلىعاش زارىققان قىزى
