الەمدە ەكىنىڭ بىرىندە نەسيە بار. ءتىپتى نەسيە قالىپتى ومىرىمىزگە ابدەن ءسىڭىسىپ العان. ال سول نەسيەنى بانكتەر بىزگە ءتيىمدى جولمەن راسىمدەپ ءجۇر مە؟ نەسيە العاندا نەنى ەسكەرۋىمىز كەرەك؟ بانكتەرگە الدانباس ءۇشىن نەنى ءبىلۋىمىز قاجەت؟ نەسيەگە قاتىستى وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ەكونوميست، "Pro Gente" ەكونوميكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشىسى ماقسات حالىق ايتىپ بەردى.

ەكونوميست مامان رەتىندە ول قازاقستاندىقتارعا تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەردى الۋعا كەڭەس بەرمەيدى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، نەسيەنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى تىم جوعارى. ۇلتتىق بانك قويعان نەسيەنىڭ ەڭ جوعارعى پايىزى – 56%. زاڭ بويىنشا ەشبىر بانك بۇل كورسەتكىشتەن اسىپ كەتە المايدى، الايدا وسى سانعا جاقىنداۋ پايىزدارمەن نەسيە شارتىن راسىمدەۋگە تىرىسادى.    

نەسيەنى ءتيىمدى راسىمدەۋ

نەسيە راسىمدەۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ازامات الدىمەن پايىزدىق مولشەرلەمەگە نازار اۋداراتىنى راس. قاي بانكتە پايىزدىق مولشەرلەمە تومەن، سوعان اسىعادى. الايدا پايىزدىڭ وزىنە بەي-جاي قاراماعان ابزال. پايىزداردى ۇسىناردا بانكتەر دە ءتۇرلى قيتۇرقى ارەكەتتەرگە بارۋدان تايىنبايدى.

پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ ەكى ءتۇرى بار:

-اتاۋلى پايىزدىق مولشەرلەمە (نومينالنايا ستاۆكا)؛

ء-تيىمدى (جىلدىق) پايىزدىق مولشەرلەمە (گودوۆايا ەففەكتيۆنايا ستاۆكا ۆوزنوگراجدەنيا (گسيەۆ).

ماقسات حالىقتىڭ ايتۋىنشا، بانكتەر كوبىنە اتاۋلى پايىزدىق مولشەرلەمەنى ايتادى. كوشەدەگى نەسيەنىڭ جارنامالارى ءىلىنىپ تۇرعان بيلبوردتاردا «15%-بەن نەسيە راسىمدەيمىز» دەپ جارقىراتىپ جازىپ قويادى. بۇعان سەنگەن حالىق سول بانككە قاراي اعىلادى دا، الدانىپ قالادى. قالايشا؟ ماقسات حالىق مۇنى بىلاي ءتۇسىندىردى:

«15-16 پايىزبەن نەسيە بەرەمىز» دەپ جازىلىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى اتاۋلى پايىزدىق مولشەرلەمە. ءتىپتى بانككە بارعاننىڭ وزىندە، ءسىز سول 15-16 پايىزبەن راسىمدەپ جاتقانداي بولاسىز. الايدا بانك مەنەدجەرى سىزگە جىلدىق، ياعني ءتيىمدى پايىزدىق مولشەرلەمەنى ايتپاي قالادى.  ءوزىم بايقاپ جۇرگەن الگى جارنامالاردىڭ استىندا كىشكەنتاي ارىپتەرمەن «جتپم (گسيەۆ) 27%-دان باستالادى» دەپ جازىلىپ تۇرادى. وعان كوپ ادام ءمان بەرمەۋى مۇمكىن. ءمان بەرگەننىڭ وزىندە، جتپم دەگەندى تۇسىنبەيتىندەرى بار. ياعني ءسىز بانككە باراسىز دا، شىن مانىسىندە نەسيەنى 27 پايىزبەن راسىمدەپ شىعاسىز. سول سەبەپتى بانك مەنەدجەرىنىڭ الدىنا بارعاندا مىندەتتى تۇردە بانكتىڭ ءتيىمدى پايىزدىق مولشەرلەمەسى قانداي ەكەنىن سۇراۋىڭىز شارت. سوندا عانا مەنەدجەر ءسىزدىڭ ساۋاتتى ەكەنىڭىزدى ءتۇسىنىپ، ءبارىن ەگجەي-تەگجەي تۇسىندىرەدى. ال ءسىز اتاۋلى ەمەس، جىلدىق پايىزدىق مولشەرلەمەسى قاي بانكتە از، سوعان بارىپ، كەلىسىمشارت جاسار ەدىڭىز»، - دەدى مامان.

كەلىسىمشارتپەن تۇبەگەيلى تانىسۋ

بانكتەرمەن نەسيە راسىمدەردە كەلىسىمشارتقا قول قوياسىز. ال ءسىز كەلىسىمشارتقا قول قويماس بۇرىن وندا نە جازىلعانىنىڭ ءبارىن ەرىنبەي وقىپ كوردىڭىز بە؟ ارينە، جوق. كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەن ازاماتتىڭ ونى وقىپ، ۋاقىت جۇمساۋعا زاۋقى دا بولماسى انىق. ال ەكونوميست مامان كەلىسىمشارتپەن تۇبەگەيلى تانىسىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەدى. سەبەبى وندا دا سىزگە ايتىلماي قالعان ءتۇرلى قۋلىقتار جاتۋى ابدەن مۇمكىن.

ماقسات حالىقتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە كوميسسيانىڭ 11 تۇرىنە رۇقسات ەتىلگەن. بۇل اقپارات ۇلتتىق بانكتىڭ سايتىندا دا جازىلعان ەكەن. سول 11 تۇرىنە توقتالىپ وتسەك...

جىلدىق ءتيىمدى سىياقى مولشەرلەمەسىن ەسەپتەۋ كەزىندە ەسكەرىلەتىن، جەكە تۇلعاعا بەرىلگەن (بەرىلەتىن) قارىزدى، ميكروكرەديتتى بەرۋگە جانە ولارعا قىزمەت كورسەتۋگە بايلانىستى كوميسسيالار مەن وزگە دە تولەمدەرگە مىناداي كوميسسيالار مەن وزگە دە تولەمدەر جاتادى:

      1) قارىز، ميكروكرەديت الۋعا ءوتىنىش پەن قۇجاتتاردى قاراعانى ءۇشىن؛

      2) قارىز، ميكروكرەديت ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن؛

      3) ميكروكرەديت بەرگەنى ءۇشىن؛

      4) قارىز بەرۋگە جانە وعان قىزمەت كورسەتۋگە بايلانىستى بانكتىك شوتتاردى اشقانى جانە جۇرگىزگەنى ءۇشىن...

      كوميسسيانىڭ 11 تۇرىمەن تانىسۋ ءۇشىن بەلگىلەنگەن سىلتەمەگە ءوتىڭىز.

ەگەر كەلىسىمشارتىڭىزداعى كوميسسيالار سانى 11-دەن اسىپ كەتەتىن بولسا، نەسيە العان بانكپەن سوتتاسىپ، ارتىق تولەمدەرىڭىزدى قايتارىپ الا الاسىز. ءتىپتى كەستەدە حالىق ەسكەرە بەرمەيتىن «كورىنبەيتىن پايىزدار» دەگەن بولادى. «كورىنبەيتىن» بولعاندىقتان نەسيە الۋشى وعان اسا ءمان دە بەرمەيدى. ال شىن مانىسىندە، ول «كورىنەتىن كوميسسيا».

«ماسەلەن، كەستەدە «قارىزعا قىزمەت كورسەتكەنىڭىز ءۇشىن ۇستالاتىن كوميسسيا» دەگەن تارماق بار. وعان سايكەس، ءسىز اي سايىن بانككە ءبىر سوماداعى قارجىنى تولەپ وتىراسىز. 2012 جىلى ۇلتتىق بانك «حالىقتان مۇنداي كوميسسيانى الماۋ كەرەكتىگىن» حات تۇرىندە جازعان. الايدا ايتەۋىر حالىقتان قالاي دا ارتىق اقشا الىپ قالۋدىڭ جولىن ويلاعان بانكتەر باسقا دا قىزمەتتەردى سىلتاۋراتىپ، كوميسسيا الىپ وتىردى. ال 2016 جىلى ۇلتتىق  مۇنداي كوميسسيانى الۋعا قاتاڭ تىيىم سالىپ، قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىلمايدى. دەگەنمەن، ءۇش جىل بۇرىن نەسيە راسىمدەپ، ءارى سول كەلىسىمشارتىڭىز قولىڭىزدا بولسا، الگى كوميسسيا ءۇشىن تولەگەن سوماڭىزدى ءوندىرىپ الۋعا قۇقىلىسىز»، - دەدى ماقسات حالىق.

جالپى كەلىسىمشارتتى تۇبەگەيلى وقىپ العان ءجون. ءتىپتى ۇساق جازۋلارمەن جازىلعان ماتىندەردى دە ەرىنبەي وقىڭىز.

«مىسالى، مىنانداي: "ەگەر ەلدەگى ينفلياسيا دەڭگەيى 10%-دان اسىپ كەتسە، بانك كەلىسىمشارتتى قايتا قاراستىرادى نەمەسە قايتا قارجىلاندىرۋعا جىبەرەدى" دەگەن تارماقشاسى بولۋى مۇمكىن. 2015 جىلى ەلدەگى ينفلياسيا 13،6%-دى قۇرادى، سوندا الگى تارماقشا جازىلعان كەلىسىمشارتقا قول قويۋشىنىڭ نەسيەسى قايتا قارجىلاندىرۋعا كەتەدى دە، كەيبىرەۋلەردىڭ "تولەنەتىن سوما نەگە كوبەيىپ كەتكەن" دەپ جاتاتىنى سودان»، - دەپ ءتۇسىندىردى مامان.

نەسيەنى قانداي جولمەن تولەپ ءجۇرسىز؟

نەسيە راسىمدەردە بانك مەنەدجەرى سىزدەن «تولەمنىڭ قانداي جولىن تاڭدايسىز؟» دەپ سۇراۋى ءتيىس. ونىڭ ءبىرىنشىسى – تەڭ ءبولىپ تولەۋ (راۆنىمي دوليامي)، ەندى ءبىرى – اننۋيتەتتىك جولمەن تولەۋ. الايدا بانكتەر وزىنە اقشا ءتۇسۋ جولىن تاڭدايدى دا حالىققا ءتيىمدىسىن ايتپاي جاتادى. ءتىپتى بانكتەردىڭ كوبى تولەۋدى تاڭداۋ جولدارىن ۇسىنباي، قولىڭىزعا ءبىر عانا كەلىسىمشارت بەرەدى. ال ءسىز تۇتىنۋشى رەتىندە وزىڭىزگە ءتيىمدىسىن تاڭداي الاسىز. ول قالاي؟ مۇنى  ماقسات حالىق ءتۇسىندىرىپ بەردى.

«اننۋيتەتتىك تولەم بويىنشا، ءۇش جىلعا ميلليون تەڭگە راسىمدەمەك بولساڭىز، اي سايىن تەك 50 000 كولەمىندەگى قاراجات تولەيسىز. ال تەڭ ءبولىپ تولەۋدە 65 مىڭنان باستالادى دا، ءار ايدا ءتۇسىپ وتىرادى. ءبىراق ازاماتتاردىڭ كوبى بۇعان باس قاتىرعىسى كەلمەيدى. اي سايىن ساناپ وتىرعىسى كەلمەيدى دە، اننۋيتەتتىك تولەمگە كەلىسەدى. وندايدا بىردەن 200 000-عا ۇتىلاسىز، نەعۇرلىم جىلى ۇزاق بولسا، سوعۇرلىم ۇتىلاسىز. اننۋيتەتتىك تولەمدە ءبىرىنشى پايىزدارى تولەنەدى. ماسەلەن، ءۇش جىلعا اقشا الادى دا، ءبىر جىلدان كەيىن اقشاسى بولىپ قالىپ، ءبارىن جاۋىپ تاستاماق نيەتپەن بانككە بارسا، ءبىر جىل بويى تەك 100 000 عانا تولەنىپ تۇرادى. سوندا ول تەك پايىزداردى عانا تولەيدى. ياعني بانكتىڭ پايداسىن بەرەدى.

ەگەر تەڭ ءبولىپ تولەۋدى تاڭداساڭىز، 50 مىڭ تەڭگە تولەسەڭىز 25 مىڭ تەڭگەسى نەگىزگى قارىزدى جابادى، 25 مىڭ تەڭگەسى پايىزعا كەتەدى. سوندا ءسىز ءبىر جىلدا 300 000 تەڭگەڭىزدى جاۋىپ قوياسىز. ءبىر جىلدان كەيىن اقشا بولىپ بارساڭىز، ميلليوندى ايتپايدى، 700 مىڭنىڭ كولەمىندەگى اقشانى ايتادى. الايlا قارجى مەنەدجەرلەرى بانكتىڭ مۇنداي جولدارىن ايتپايدى»، - دەدى ەكونوميست.

ءبىر نەسيەسىن جاپسا، ەكىنشىسىن قايتا اشتىراتىن قازاقستاندىقتار نەسيە قارىزدارىن عانا وتەپ قويماي، بانكتەردى دە اسىراپ جۇرگەنىنەن بەيحابار نەمەسە حاباردار. ءتىپتى مۇنى بىلە تۇرا، قولىن ءبىر سىلتەيتىن قاراپايىم حالىق قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدان قاشادى. ءۇش جىلعا ميلليون الساڭىز، ۇستىنەن 700-900 ميلليونعا دەيىن تولەيسىز دەسە دە الادى. تومەن پايىزدىق مولشەرلەمەسى بار بانكتەردى ىزدەۋگە ەرىنەدى. ال قاتتى قاجەتتىلىك تۋىنداپ نەسيە الساڭىز دا، پايىزدىق مولشەرلەمەنى از تولەسەڭىز، قالعان 700 مىڭ اقشانى بانككە ەمەس ءوز كەرەگىڭىزگە جۇمساساڭىز، ەڭ ءتيىمدىسى وسى ەمەس پە؟!