ءبىز باي بولعىمىز كەلەدى. كۇن سايىن داۋلەتتى بولۋدىڭ جولدارىن ىزدەپ، ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىن اقتارىپ، تابىستى ارتتىرۋدىڭ سىرلارىن كىتاپتاردان قاراپ، بيزنەس-موتيۆاتورلاردىڭ ترەنينگتەرىنە قۇلاعىمىز تۇرىك جۇرەتىنى شىندىق. الايدا ءوز قاراجاتىمىزدى باسقارۋعا كەلگەندە ءتۇرلى ساتسىزدىكتەرگە ۇشىراپ، ءىسىمىز كەرى كەتىپ جاتادى. مۇنىڭ بارلىعى قارجىلىق ساۋاتتىلىقتىڭ جوقتىعىنان نەمەسە بايلىق ىرگەتاسىنىڭ دۇرىس قالانباۋىنان. ەسەپسىزدىڭ ەسەسى كەتەدى دەگەن ءسوز وسى ورايدا ايتىلسا كەرەك.
بۇگىندە نەسيەگە تاۋەلدىلىك ەسىرتكىگە تاۋەلدىلىك سياقتى ءورشىپ بارادى. ءاربىر 10 ادامنىڭ 8ء-نىڭ باسىندا نەسيە بار. قارىزعا باتۋ وڭاي. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ۇلتتىق بانك دەرەكتەرىنە ءسايكەس، قازاقستاندىقتار ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە 6 تريلليون تەڭگە قارىز ەكەن. سوندا جان باسىنا شاققاندا ءار قازاقستاندىقتىڭ ورتا ەسەپپەن 900 مىڭ تەڭگەدەن اسا بورىشى بار. بۇل ويلاناتىن جاعداي.
وسى ورايدا قارىز الماي، نەسيەگە باتپاي، قارجىلىق ساۋاتتىلىعىمىزدى ارتتىرىپ، ءوز قاراجاتىمىزدى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ جولدارى بار ما دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىك. ونىڭ جاۋابىن «Bai-Quat» ينۆەستيسيالىق كومپانياسىنىڭ باس قارجى كەڭەسشىسى – سايلاۋ ءابايدىلدانوۆتان سۇراپ بىلدىك. قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى قازاقي ۇعىمدارمەن ءتۇسىندىرىپ، ءوز تابىسىڭىزدى باسقارۋدى قاراپايىم تەتىگىن ۇعىندىرىپ جۇرگەن سايلاۋ ءابايدىلدانوۆ بىلاي دەيدى:
«بايلار جامان» دەگەن ساناداعى سارقىنشاقتان ارىلۋىمىز كەرەك
بۇگىنگى كۇنى جەكە قارجىنى دۇرىس باسقارماۋدىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە قارجىلىق تاپشىلىق كورىپ جۇرگەن ادامدار وتە كوپ. وسىنداي باي، قۋاتتى مەملەكەتتە كەدەي ادامدار نەگە باسىم دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز قازبا بايلىقتارى جاعىنان وتە باي مەملەكەت. ۇلكەن مەملەكەتتە از عانا حالىق تۇرامىز. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز اناعۇرلىم جاقسى بولۋ كەرەك. جەكە قارجىنىڭ اينالاسىندا جۇرگەن سوڭعى 10 جىلدا وسى تۋرالى كوپ ويلاندىم. قازاقتا «ءوزىڭ بىلمەگەندى كىسىدەن سۇرا» دەگەن جاقسى ماقال بار. سول سەبەپتى وسى ماسەلە بويىنشا بىلەتىن ماماندارعا دا سۇراقتار قويدىم. بۇل جەردە بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلە بار. ءبىرىنشى، ەڭ ۇلكەن ماڭىزدى ماسەلە ءبىز كەڭەستەر وداعىنىڭ ءونىمىمىز. ءبىراق جاستار بۇل ساناتقا جاتپايدى. ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز، اتا-اجەلەرىمىز 70 جىل بويى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. سول سەبەپتى كەڭەستىك يدەولوگيا سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان. كەڭەستەر وداعىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى باعىتى باي ادامدى جامان ەتىپ كورسەتۋ بولدى. بۇل ماسەلە بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن قالدى. سوڭعى 30 جىلدان بەرى وسىدان ارىلا الماي كەلە جاتىرمىز. ءبىز تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن كاپيتاليستىك داۋىرگە وتتىك. زاڭداردى اۋىستىردىق. ۇيلەرىمىز، كوشەلەرىمىز باسقاشا بولا باستادى. شەتەلگە ادامدار شىعا باستادى. ءبارى اۋىستى، ءبىراق ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ساناسى اۋىسا قويمادى. ءبىراق، 30 جىلدىڭ ىشىندە كاپيتاليستىك زاماندى دۇرىس تۇسىنەتىن، العا قاراي ىلگەرلەپ، جاڭاشىلدىقتى جاقسى كورەتىن بۇگىنگى كۇننىڭ ادامدارى ارامىزدا پايدا بولدى. ولار ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ جاساۋشى كۇشى – بيزنەسمەندەر. بۇرىنعى قازاقستان مەن قازىرگى قازاقستاندى سالىستىرا المايمىز. ءبىز بۇگىن قانشا جاعدايىمىز ناشار دەسەك تە العا قارىشتاپ دامىعان مەملەكەتپىز. بىزدە ۇلكەن بۋىن تاۋەلسىز قازاقستاندا تۋعان ادامدار ءوستى. وسىنىڭ بارلىعىن سارالاپ قاراعان ۋاقىتتا ەسكى سارقىنشاقتان قالعان «بايلار جامان» دەگەندى قويۋىمىز كەرەك. ءقازىر ازاماتتاردىڭ جەكە قارجى كەڭەسشىسى دەگەن زامان تالابىنا ساي جاڭا ماماندىق يەسى پايدا بولدى. ءبىز سول جاڭادان پايدا بولعان ماماندىقتىڭ يەگەرلەرىمىز. بىزگە زاڭ تۇرعىسىنان زاڭگەر، دەنساۋلىعىمىزعا بايلانىستى دارىگەر قالاي كەرەك بولسا، جەكە قاراجاتتى باسقارۋ ءۇشىن قارجى كەڭەسشىسى كەرەك. قارجى كەڭەسشىسى سىزگە ەڭ باستى ماسەلەلەردى ءتۇسىندىرىپ، قارجى ءىلىمىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ، نەگىزگى ىرگەتاسىن ايتىپ بەرەدى.
باي بولۋ ءۇشىن – باي بولۋعا ادەتتەنىڭىز
«قارجى بۇلاقتارى» دەگەن ماعىنا - ول جەكە قارجىنىڭ ىرگەتاسى. ءقازىر ادامداردىڭ كوبىسى بايلىق اقشا دەگەن ۋاقىتتا كوزدەرى الدىمەن قۇرالدارعا تۇسەدى. ەشقانداي اقشاسى جوق، قارجىلىق ءبىلىمى جوق ادامدار «مەن بيتكوينمەن (Bitcoin)» اينالىسامىن دەپ ايتادى. مەنىڭ 30 جىلدىق قارجىلىق تاجىريبەم بار، الايدا مەن بيتكوينمەن اينالىسپايمىن. سەبەبى مەن ونىڭ مامانى ەمەسپىن. ول بار بولعانى قارجىلىق قۇرال. قارجىلىق قۇرال ءسىزدى ەشقاشان باي قىلمايدى. ءسىزدى باي قىلاتىن ءسىزدىڭ تۇيسىگىڭىز. باي بولۋ ءۇشىن - باي بولۋعا ادەتتەنۋ كەرەك.
داۋلەتتى بولۋدىڭ ەكى قاعيداسى بار: ءبىرىنشى قاعيدا – ۇنەمى اقشاڭىزدى جيناپ ۇيرەنىڭىز. ەكىنشى قاعيدا - سول جينالعان اقشاڭىزدى ينۆەستيسيا جاساپ ۇيرەنىڭىز. وسى ەكى قاعيدانى بۇلجىتپاي ورىندايتىن بولساڭىز ءسىز مىندەتتى تۇردە باي بولاسىز. مەن ايتقان ماسەلەنىڭ ەڭ تۇپكى تامىرى مىنادا: ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ تۇيسىگىڭىز بەلگىلى ءبىر باعدارلامانى ورىندايدى. ءسىزدىڭ ۇيدە، مەكتەپتە العان تاربيەڭىز كەيىن ءسىزدىڭ قارجىلىق باعدارلاماڭىزدى جازادى. قارجىلىق باعدارلاما جازىلعان سوڭ مىندەتتى تۇردە ورىندالادى. سول ءۇشىن ەڭ الدىمەن تۇيسىگىڭىزدەگى باعدارلامانى وزگەرتۋىڭىز كەرەك. ول نەگە جۇزەگە اسپايدى؟ سەبەبى، ءسىز وسى تۋرالى بىلەتىن ماماننان كەڭەس العان جوقسىز نەمەسە جاقسى باعدارلامانى قابىلداپ، ول تۋرالى وقىعان ەمەسسىز. ءبىرىنشى قاعيدا بويىنشا ءسىز اقشا جيناپ ۇيرەنۋىڭىز كەرەك. اقشانى جيناعان دۇرىس. ول داعدىعا اينالادى. مىسالى، ءسىز جۇگىرە الاسىز. ءسىز تۋا سالىپ جۇگىرىپ كەتكەن جوقسىز. جۇگىرۋگە داعدىلاندىڭىز، بەلگىلى ءبىر جاتتىعۋلار جاسادىڭىز. جۇگىرۋ داعدىسى ءسىزدىڭ ىشكى جان دۇنيەڭىزدە بار. اقشا جيناۋدا جۇگىرۋ سياقتى داعدىڭىزعا اينالۋ كەرەك. ادام داعدىلانسا ونى اۆتوماتتى تۇردە جاسايدى. ءسىز ويمەن ەمەس، داعدىڭىزبەن عانا باي بولا الاسىز. ءبىرىنشى، داعدىلانىپ اقشا جينادىڭىز، سول جينالعان اقشانى اپارىپ قىمبات كويلەك المايسىز، ۇلان اسار توي جاساپ شاشپايسىز. ءسىز ونى ينۆەستيسيا جاسايسىز. وعان دا داعدىلاناسىز. ينۆەستيسيا دەگەنىمىز مەن ايتقان cash flow، ياعني «قارجى بۇلاقتارى». ءسىزدىڭ جەكە قارجىڭىزدا العاشقى قارجى بۇلاعى پايدا بولدى. مەنىڭ كليەنتتەرىمنىڭ ىشىندە 30-50 قارجى بۇلاعى قالىپتاسقان ادامدار بار. اي سايىن ولاردىڭ جەكە ومىرىنە اقشا وزەن بولىپ اعىپ تۇر. ءشول دالادا جۇرگەن ميلليونداعان قازاقتارعا ايتارىم وسى. ەڭ باستى ماسەلە قارجى بۇلاعىنىڭ كوزىن اشۋ كەرەك. ول كوپ بولعان سايىن ءسىزدىڭ قارجىلىق وزەنىڭىزدىڭ تولىمدىلىعى مولايادى.
جەكە قارجىنى باسقارۋعا جول سىلتەيمىز
ءبىز قارجى كەڭەسشىلەرى ادامداردى باي قىلا المايمىز. ءبىز دە جاتتىقتىرۋشى سياقتىمىز. جۇگىرگەن بالانىڭ بارلىعى چەمپيون بولمايدى. ءبىراق جۇگىرگەن بالانىڭ 90%-نىڭ دەنساۋلىعى جاقسى، ومىرگە، قوعامعا پايدالى ادام بولۋى مۇمكىن. ءبىز دە سول سياقتىمىز. ءبىز قالاي دۇرىس جۇگىرۋ كەرەك ەكەنىن، دەمدى قالاي ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. جەكە قارجىنىڭ العاشقى باسپالداقتارىنا جول سىلتەيمىز. ارى قاراي قالاي جۇرگىزەدى، ونى ءوزى شەشەدى. ءاربىر ادامعا وي سالۋىمىز كەرەك. وي جۇزەگە اسۋ ءۇشىن قادام جاسايمىز. ءبىرىنشى قادام – وقۋ، ءبىلۋ، ىزدەنۋ كەرەك. ىزدەنىپ، پايداعا اساتىن دۇنيە تاپسا ونى مىندەتتى تۇردە ىستەۋ كەرەك. ىسكە كوشكەن سوڭ ول ادام ناتيجە شىعارادى. ومىرىڭىزدە ناتيجەگە قول جەتكىزسەڭىز، ءسىز وعان سەنىمدى بولاسىز. سەنىم ءسىزدى مول تاجىريبەگە الىپ كەلەدى. وسى ايتقانداردىڭ بارلىعىن جاسايتىن بولسا مىندەتتى تۇردە بايلىققا، قارجىلىق ساۋاتتىلىققا قول جەتكىزەسىز. ءقازىر ايەلدەر دە، ەرلەر دە كولىك جۇرگىزەدى. كولىك ايداي المايتىن ادام جوق. ءبارى ايدايدى. نەگە سول سياقتى ءبارى باي بولا المايدى؟ سەبەبى كولىك ايداپ كەلە جاتقان ادام ويلانىپ وتىرمايدى عوي. ونىڭ بارلىعىن اۆتوماتتى تۇردە وي-ساناعا وتكىزەدى. 1-2 اي كولىك ايداعان ادام بارلىق ءىس-قيمىلدارىن ءوزىنىڭ تۇيسىگىنە ورناتادى. نەگە بىزگە باي بولۋ ءۇشىن وسى جۇيەنى قولدانباسقا؟ مەن بارلىعى «سۋپەر ميلليونەر» بولىپ كەتەدى دەپ ايتپايمىن. ءبىراق قارجىلىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزەتىنىمىز انىق.
ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ بارلىعى بايلىققا باستايدى
بىزگە ءقازىر جەكە قارجىلىق ساۋاتتىلىق تۋرالى جۇيەلى ءبىلىم كەرەك. ءبىلىم قۋىپ ونى قازاقستاندا دا، رەسەيدە دە الا المادىق. ول ءۇشىن شەتەلگە بارۋ كەرەك بولدى. جەكە قارجىنىڭ دا سالالارى وتە كوپ. سالا بويىنشا وقۋلاردى وقىدىق. نەگىزى بىلىمگە اقشا اياماۋ كەرەك. ول ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ بولاشاققا ينۆەستيسياڭىز. مەنىڭ العان بىلىمىممەن قوعامعا كىشكەنە بولسا دا كومەگىم تيسە، مەن ءوزىمدى باقىتتى ەسەپتەيمىن. سول العان ءبىلىمىڭدى قاراپايىم ازاماتتارعا قارجىلىق تەرميندەرمەن ءتۇسىندىرۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى جۇرتتىڭ بارلىعى قارجىگەر ەمەس. ءسىزدىڭ ءبىر ايتقان ءسوزىڭىزدى تۇسىنبەي قالۋى مۇمكىن. ونى قاراپايىم ەتىپ، حالىققا جاقىن تىلگە اۋدارىپ جەتكىزۋىمىز كەرەك. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ دەگەن جازۋشىنى ءار ادام وقىسا دەپ ويلايمىن. سول كىسىنىڭ جازىپ كەتكەندەرى قازاقي رۋح پەن قازاقي كوزقاراسقا جاقىنداتادى. شەتەلدە الىپ كەلگەن ءبىلىمىمدى ەلىمە بەرەيىن دەسەم، ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ مىڭداعان جىل تاريحىنداعى ءبىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىمىز، اۋىزدان-اۋىزعا اتادان-بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ۇلكەن بايلىعىمىز، مۇرامىز وتە كوپ ەكەن. ول مۇرانىڭ ىشىنەن بارلىعىن تابۋعا بولادى. مەن شەتەلدىك ماماندارمەن كوپ تىلدەستىم. مىسالى، ولار تاپقان تابىسىڭىزدىڭ 10%-ىن جيناۋدى «جيناقتاۋ قاعيداسى» دەپ ايتايدى، ال ەگەر 20%-ىن سالساڭىز «جيناقتاۋدىڭ التىن قاعيداسى» دەيدى. مەن ايتام، بىزدە قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندە 10%، 20% دەگەن جوق. ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدە 50% دەگەن بار. ءبىز مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقانبىز. مىسالى، 1000 باس قويدان - 500 ەركەك، 500 ۇرعاشى بولادى. سونىڭ 50%-نا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز كيىنگەن، جۋىنعان، ءوزىنىڭ كەرەك-جاراعىنا كۇندەلىكتى جۇمساعان. ونىڭ قالعان 50% ينۆەستيسيا جاساعان. ۇرعاشى تۇساقتاردى ارى قاراي كاپيتالعا قوسقان. تورت-تۇلىك مالدىڭ بارلىعىن وسىنداي پرينسيپپەن باسقارعان. ولار سىزدەر وندا ميللياردەر بولعانسىزدار عوي دەپ تاڭ قالادى. ءبىز سىزدەردىڭ قالايشا باي مەملەكەتتىڭ باسىندا وتىرعاندارىڭىزدى تۇسىندىك دەيدى.
قازاقي كوزقاراس دەگەن جەكە قارجىدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. شەتەلدىك بيزنەس ترەنەرلەر مىندەتتى تۇردە ءسىزدىڭ قولىڭىز اشىق بولۋ كەرەك دەيدى. ءقازىر الەمدەگى ۇلكەن بايلاردىڭ بارلىعى قايىرىمدىلىق قورلارىنا اقشا بەرەدى. ءبىزدىڭ قازاقي كوزقاراستا ول بۇرىننان بار. مىسالى كورىمدىك، بايعازى، تيىن تاعۋ دەيدى. وزگەلەرگە بەرىڭىز، قولىڭىز اشىق بولسىن، سەبەبى ءسىز سول ساتتە وزىڭىزگە دە وزگەگە دە جاقسى كوڭىل-كۇي سىيلايسىز دەپ ۇندەيدى. بىزدە ول ادەت-عۇرپىمىزدا بار. ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمادى. مىسالى، كورىمدىك بەرە سالامىز. ولار تاڭ قالادى: «سىزدەر، اقشالاي بەرەسىزدەر مە؟» - دەيدى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ءبىز ءۇشىن ول قالىپتى جاعداي، ولار وسىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وقۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ءسالت-داستۇرىمىز وتە ۇلكەن فيلوسوفيا جاتىر. شەتەلدىك ءبىر ازامات وتە تۇشىمدى وي ايتتى. ول: «ءبىزدىڭ فيلوسوفيامىز قاعازعا جازىلعان، ءبىراق ءبىز بىلمەيمىز. قاعازعا جازىلدى وسى دۇرىس دەپ ويلايمىز. سىزدەردىڭ فيلوسوفيالارىڭىز قاعازعا جازىلماعان. ياعني ءىس پەن تاجىريبە ارقىلى مىڭداعان جىلدار بويى ۋاقىت سىنىنان وتكەن»، - دەدى. وسى ورايدا مىناداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وسىنىڭ بارلىعى وزىمىزدە بار ەكەن، نەگە ءقازىر باي ەمەسپىز؟ بىزدە ءقازىر قازاقتار ەۋروپاعا ەلىكتەيدى، ورىس بولعىسى كەلەدى. نەگە ويتكەنى ءاربىرىمىزدىڭ ۇيىمىزدە ءتورتبۇرىشتى قارا جاشىك بار. قارا جاشىك كۇندە ادامداردىڭ ميىن ۋلايدى. حالىقتىڭ ءبارى تەلەديداردان نە ايتادى، سونى تىڭدايدى. ولار كۇندىز-تۇنى وزگەلەردىڭ مادەنيەتىن ناسيحاتتاپ جاتىر. ءبىر ەستيسىڭ تىڭدامايسىڭ، ەكى ەستيسىڭ تىڭدامايسىڭ. ءبىراق قايتالاۋدى ەشكىم شەكتەگەن جوق. ءبىزدىڭ حالىق ميىن دۇرىس ەمەس اقپاراتتارمەن تولتىرىپ جاتىر. ءقازىر دۇرىس جول سىلتەپ جۇرگەن قازاق تىلدەگى كوۋچ-ترەنينگتەر بار. كوبىنە قازاقي كوزقاراستاردى قابىلداعان ءجون.
ءبىز ۇلى حالىقپىز
مەن سەمينارلاردا حالىقپەن كەزدەسۋ بارىسىندا قارجىلىق ءبىلىم بەرىپ، حالىقپەن جاقىن ارالاسامىن. سوندا ولارعا «نەگە اقشالارىڭىز جوق؟» دەسەم، «ءبىز قازاقپىز عوي» دەيدى. سونداي ءسوز بار كەڭ تاراعان. مەن «ءبىز قازاقپىز عوي» دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسىن تۇسىنەسىزدەر مە دەدىم. ەندى قازاقپىز عوي ءبارىمىز دەيدى. تۇسىنەمىن، ءبىراق سونى تەرەڭىرەك ۇعاسىزدار ما دەسەم، ۇندەمەيدى. «ءبىز قازاقپىز عوي» دەگەن ءسوز «ءبىز ۇلىمىز عوي» دەگەن ءسوز. قازىرگى جاعدايدا ول ءسوزدى سىزدەر باسقاشا ايتىپ تۇرعان سياقتىسىزدار دەسەم، ءبارى كۇلەدى. ءيا، ءبىز ۇلىمىز. وعان ەشكىمنىڭ ءشۇباسى جوق. بىردە ءبىر شەتەلدىك ازامات ءبىزدىڭ مىقتى ەكەنىمىزگە ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ءبىراق ءبىز ءوزىمىز ءشۇبا كەلتىرەمىز. سەبەبى، رەسەيدىڭ وتارشىلدىق يدەولوگياسى بار. سودان كەيىن ءجيى ايتىلاتىن «جالقاۋمىز عوي» دەگەن ءسوز قازاقتارعا كەلمەيدى. ءسىز جالقاۋ بولاتىن بولساڭىز ءبىزدىڭ مۇنداي مەملەكەتىمىز بولمايدى. ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءوز فيلوسوفيامىز بار. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتىمىز بار.
ەل ەكونوميكاسىنا قارجىلىق ساۋاتتىلىق كەرەك
ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا بۇگىنگى كۇندە دارىگەرلەر بار، بالالارعا ءبىلىم بەرەتىن مۇعالىمدەر بار، ءتارتىپتى رەتتەيتىن زاڭگەرلەر بار. ءبىراق ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە، ءبىزدىڭ جەكە قارجىمىزدى باسقارۋعا كەڭەس بەرەتىن ادامدار جوق. جەكە قارجى دەگەن تەك قانا بايلىق، تەك قانا داۋلەت ەمەس. ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس ءوزىڭىزدىڭ قارجىلارىڭىزدى كوبەيتە الاسىز، باسقارا الاسىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ «Bai-Quat» ينۆەستيسيالىق كومپانياسى قارجىلىق ينستيتۋتتارمەن تانىستىرادى. قارجىلىق ينستيتۋتتار دەگەن نە؟ كوپتەگەن قارجىلىق ينستيتۋتتار بار، ءبىراق حالىق ونىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن دە بىلمەيدى. بانك دەگەن نە ونىڭ نەگىزگى فۋكسيالارى قانداي، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ونىڭ جەكە باسىڭىزعا قانداي پايداسى بار دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ، ينستيتۋتتاردىڭ قايسىسىن قاي ۋاقىتتا پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتەمىز. قۇندى قاعازدارمەن اينالىساتىن بروكەرلىك كومپانيالار بار. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى قارجىلىق ينستيتۋتتاردىڭ جەكە باسىڭىزعا پايداسىن تۇسىندىرەمىز. قارجىلىق ينستيتۋت بولعان سوڭ، قارجىلىق قۇرال بار. ول ينستيتۋتتار قۇرالدار ارقىلى جۇمىس جاسايدى. ولار بانك، بانكتىڭ دەپوزيتى، بانكتىڭ نەسيەسى، جەكە باسىڭدى ساقتاندىرۋ ءپوليسى. حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتسىزدىعىنىڭ ارقاسىندا عالامتوردا كەرەكسىز اقپاراتتار كوپ. سول جەردە كەزىپ جۇرگەن بەلگىسىز ۇيىمدارعا بارىپ اقشا سالادى. نەگە؟ سەبەبى قارجىلىق ساۋاتتىلىقتىڭ بولماۋىنان. ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى حالىققا جەتكىزۋ. ەكىنشىدەن، قوعامنىڭ اقشاعا دەگەن ويىن وزگەرتۋ. ۇشىنشىدەن وسى ارقىلى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بايۋىنا ءوزىمىزدىڭ سەپتىگىمىزدى تيگىزۋ.
ءبىز شەتەلدى بايىتىپ وتىرمىز
ءقازىر ءبىز تاپقان تابىسىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن شەتەلگە تاراتىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ قازىرگى ەكونوميكامىزدا كيىم شىعارمايمىز، ميللياردتاعان اقشانى كيىمگە بەرەمىز. مىسالى، كيىمىن كيىپ وتىرعان ەلدەرگە جالاقىمىزدىڭ 30%-ى كەتەدى. تاعى 30% كەرەك ەمەس قىتايدان كىرەتىن ۇساق-تۇيەك تاۋارلارلارعا جۇمسالادى. سوسىن 30% رەسەيگە جىبەرمىز. تەحنيكا الامىز، تراكتور، ماشينا الامىز. بۇل 30%-دى مەن شامالاپ، مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان ءبىزدىڭ مەملەكەتكە تۇسكەن قارجىنىڭ 90 پايىزىن شەتەلگە جىبەرەمىز. مەنىڭ جەكە اقشام شەتەل ەكونوميكاسىن بايىتىپ وتىر. ءبىراق شاشتارازعا بارسام وزىمىزگە بەرەمىن، نان ساتىپ السام، قىمىز ىشسەم مەملەكەتتە قالادى. ول بار-جوعى 10%. ءبىزدىڭ تاپقان تابىسىمىزدىڭ 10%-ى عانا ينۆەستيسيا بولىپ وزىمىزگە قايتىپ كەلىپ جاتىر. وسى كوزقاراسىمىزدى وزگەرتەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز باسقاشا وزگەرەدى.
كومپانيالاردىڭ اكسيالارىن ساتىپ الۋعا ەشكىمگە كەدەرگى بولا المايدى
قوعامدا ۇلكەن ءبىر ماسەلە بار. ول - قور نارىعى. قور نارىعى دەسەڭ، ادامداردىڭ بارلىعى ول نە دەيدى؟ بۇل قارجىلىق ءبىلىمنىڭ جوقتىعىنان. كوبىسى قاراپايىم ينۆەستيسيا تۋرالى اقىل سۇرايدى. مەنىڭ اقىلىم جوعارىدا ايتقان ەكى قاعيدا. ءبىرىنشىسى - ءاردايىم جۇيەلى تۇردە اقشا جيناۋ، ەكىنشىدەن - جينالعان اقشاڭىزدى جۇيەلى تۇردە ينۆەستيسياعا سالىڭىز. اقشا بولعاننان كەيىن ادامدار ينۆەستيسيا جاسايدى. ءبىز ءبارىمىز ءوزىمىزدى پاتريوتپىز دەيمىز. جەرىمىزدى ەشكىمگە بەرمەيمىز دەپ اتتاندايمىز. مەن كەلىسەمىن، جەردى بەرمەۋ كەرەك. حالىقتى قولدايمىن. ءبىراق سول جەرىمىزدە مىڭداعان مەكەمەلەر تۇر. ال ول مەكەمەلەردىڭ ءقازىر اكسيالارى بار. اكسيالارى جوعارى باعالانىپ تۇرعان جوق. ويتكەنى سۇرانىس جوق. سوندىقتان دا مەن ايتامىن ءار حالىق، ءار ازامات پاتريوتپىن دەسە 100 مىڭ تەڭگەگە ءبىزدىڭ مەكەمەلەردىڭ اكسياسىن السىنشى. ول قالاي بولادى؟ ءبىزدىڭ ەشتەڭەمىز كەتپەيدى. شەتەل ەكونوميكاسى ميللياردتاپ اقشا الماي قالادى. مىسالى، 100 مىڭ تەڭگەگە ءوزىمىزدىڭ پاتريوتتىق ەسەبىمىزدەن «گازپرومنىڭ»، تاعى دا باسقا كومپانيالاردىڭ اكسياسىن ساتىپ الدىق. ەندى ءوزىڭىز ويلاڭىز، ءبىزدىڭ مەملەكەتتەگى مىقتى مەكەمەلەردىڭ ەگەسى كىم؟ وتە وڭاي نارسە. اكسيالاردىڭ بارلىعىن ءوزىمىز الساق، بارلىعى وزىمىزدە قالادى. يەسى ءبىز. ەرتەڭ ولار پايدا اكەلەتىن بولسا، پايداسىن حالىقپەن بولىسەدى. زاڭ بويىنشا ءوز مەملەكەتىڭىزدە كومپانيالاردىڭ اكسيالارىن ساتىپ الۋعا ەشكىم كەدەرگى بولا المايدى. زاڭمەن شەكتەۋ قويىپ وتىرعان جوق. ەڭ جوق دەگەن 100 مىڭ تەڭگەگە السىن، الدىڭىز ميلليونعا ساتىپ الىڭىز. ەرتەڭگى كۇنى جاعداي وزگەرەدى. بارلىعى حالىقتىڭ قولىندا قالادى. اۋىزبەن ايتىپ ۇرانداماي، ىسپەن كورسەتكەن دۇرىس. بۇگىنگى كۇندە ءبىزدىڭ قازاقستانداعى جاقسى كومپانيالاردىڭ اكسيالارى ءالى جوعارى باعادا ەمەس. بۇگىنگى كۇنى قور نارىعىنداعى اكسيالار باعالانباعان اكتيۆتەر. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى قور نارىعىندا ادامدار مۇمكىندىگىنشە ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ اكسيالارىن ساتىپ العان دۇرىس. سونىمەن قاتار، ادامدار ينۆەستيسيانى دالادان كۇتەدى. ول مىندەتتى تۇردە جۇڭگو بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وزىندە دە اقشا بار. كوپ تۇكىرسە كول بولادى دەمەي مە؟ مىسالى 100 مىڭ تەڭگەدەن بالەنباي ادام جيناسا، وعان باسقا ينۆەستوردىڭ قاجەتى قانشا؟ ال ول ەكونوميكالىق تەتىكتەر قر-نىڭ زاڭنامالارىندا جازىلعان. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر اقشا سۇراپ شەتەلدەردە ءجۇر.
بالالاردى قارجىلىق ساۋاتتىلىققا مەكتەپكە بارماي تۇرىپ ۇيرەتكەن ءجون
بالانى ەڭ الدىمەن ەڭبەككە باۋلىڭىز. ءقازىر بالالاردىڭ بارلىعى قىزىعاتىن كوپيلكا دەگەن دۇنيە بار. ول كوپيلكانىڭ مىندەتى - ءبىرىنشى قاعيدا بويىنشا ۇنەمى اقشا جيناۋ. اكەسى كەلگەن سوڭ بالاسىنا تيىن بەرەدى. ول كوپيلكاعا سالدى. ءبىراق كوپيلكادان شىققاننان كەيىن وعان ۆەلوسيپەد الىپ بەرۋى مۇمكىن. وسى جەردە بالاعا ايتۋ كەرەك، كورسەتۋ كەرەك. مىناۋ سەنىڭ العاشقى كاپيتالىڭ، مىناۋ سەنىڭ بولاشاقتاعى اقشاڭ، وعان ءبىز ساعان دەپوزيت اشىپ قويايىق دەپ باعىتتاسىن. نەمەسە ءقازىر التىن بار ەمەس پە؟ «بالام ساعان 5 گرامم التىن الىپ بەرەم. بۇل سەنىڭ ءوزىڭنىڭ جيناعان اقشاڭ، ءبىز سەنى التىنعا ينۆەستيسيا جاساۋدى ۇيرەتەيىك»، - دەسىن. ول اقشاسىن جيناپ ءبىرىنشى قادامىن جاساپ تۇر. سوسىن اكەسى بالاسىنىڭ وقۋىنا، تويىنا اقشا جينايدى. مۇنى العاشقى قارجىلىق جوسپارلاۋ دەپ اتايمىز. بالا تاربيەسىنە كەلگەندە مەن اكەمنىڭ ايتقانىن ىستەگەن جوقپىن، مەن اكەمنىڭ ىستەگەنىن ىستەدىم. بالاڭىزدى باي بولۋعا تاربيلەيمىن دەسەڭىز، بۇگىننەن باستاپ ءوزىڭىزدىڭ جەكە قارجىڭىزدى باسقارىڭىز، اقشا جيناڭىز. اقشانى ينۆەستيسيا جاساڭىز. بالاڭىز وسكەن سوڭ وعان ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق، ول ءوزى دە سونى ىستەيدى. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز مىڭ جىلداي بالقىپ-شالقىپ ءومىر ءسۇردى. نەگە؟ سەبەبى ولاردا جازىلماعان كودەكس بولدى. بالا اقىل تىڭدامايدى، اكەسى مەن شەشەسىنەن كورگەنىن جاسايدى.
ايىرباستى ەۋروپانىڭ ادامدارى بىزگە ۇيرەتكىسى كەلەدى
قازاق بالاسىنا ەنشى بەرەدى. ەۋروپالىق عالىمدار: «ادامدار اراسىندا ايىرباس بولۋ كەرەك. تەگىن ەشتەڭە الۋعا بولمايدى. ايىرباس بۇزىلادى» دەيدى. بۇل سىزدەرگە جاڭالىق پا دەدىم. «يا بۇل ەۋروپادا وتە وزەكتى»، - دەيدى. مەنىڭ اتا-بابام وسى جولدى ۇستاپ كەلە جاتقانىنا مىڭ جىل بولدى دەدىم. ءبىز ءتىپتى كەلىن الساق، قالىڭمال بەرەمىز دەپ ەدىم، ءبارى شالقاسىنان ءتۇستى. سەندەر ادامداردى ساتىپ الاسىڭدار ما دەيدى. ەندى، ءسىز ويلاڭىز، ءقازىر نەگە ەنە مەن كەلىن ورتاسىندا ارازداسۋ كوپ. ەنە ول جاقسى ادام. ءبىراق ءسىزدى تەگىن الدى، ياعني ۇرلاپ الدى. سىزگە قالىڭ مال تولەگەن جوق. وعان مىناداي قاراپايىم مىسال كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى سول ەنەسى باردى دا ءبىر توندى كوشەدە تۇرعان جەرىنەن تەگىن الىپ كەلدى. وعان اسا ءمان بەرمەي، ۇيگە ءىلىپ قويا سالدى دەلىك. ول توندى تەگىن الىپ كەلگەننەن كەيىن قادىر-قاسيەتى بولا ما؟ ال ەندى سول توڭدى ەكى مىڭ دوللارعا ساتىپ السىن. ساتىپ العاننان كەيىن كۇيەۋىنە قارامايدى، تونىن اۋكەستەپ، شيفونەردىڭ ىشىنە ءدارىسىن سەۋىپ ءىلىپ قويادى. نەگە؟ ويتكەنى ەموسيا كوپ، توندى ساتىپ الۋ ءۇشىن اقشا جۇمسادى. وسى مىسالداعىداي نەگە ءسىز قالىڭ مال بەرمەيسىز؟ مىڭداعان جىلدار بويى قازاقتار ونى بەكەر جاساماعان. ءسىز قالىڭ مالعا ميلليون تەڭگە بەردىڭىز دەيىك، ەنەنىڭ كوز الدىنا ميلليون تەڭگە ەلەستەيدى. كەلىننىڭ دە قادىر-قاسيەتى بولادى. ودان بولەك، قازاق قايدا بارسا دا قۇر قول بارماعان. مىسالى، ءبىر ۇيگە قوناق بولىپ بارا قالساق، كونفەت اپارىپ بەرەمىز. مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار دۇنيە. ايىرباستى ەۋروپانىڭ ادامدارى بىزگە ۇيرەتكىسى كەلەدى.
بىزگە ەشقانداي نەسيە الۋدىڭ قاجەتى جوق
ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامعا نەسيە بىردە-بىر پايدا كەلتىرمەيدى. مەن جەكە قارجىگەر رەتىندە حالىققا ايتارىم، نەسيە الماڭىزدار. كرەديت - ءسىزدى قۋ تاقىر كەدەيلىككە الىپ باراتىن تۋرا جول. نەسيەنى تەك بيزنەسمەندەر بيزنەسىن جۇرگىزىپ، دامىتۋ ءۇشىن عانا الۋى كەرەك. نەسيە - نەگىزى بيزنەسمەندەرگە ارنالعان قۇرال. ولاردىڭ اينالىم كاپيتالىن كەڭەيتۋ ءۇشىن، تولىقتىرۋ ءۇشىن نەسيە الۋ دۇرىس. وعان مەن كەلىسەمىن. ال سىزگە تەلەديدار، كويلەك الۋ ءۇشىن نەسيەنىڭ قاجەتى جوق. قاراپ وتىرساڭ، ول -ماركەتينگ. قاراپايىم عانا ايتاتىن بولساق، تاۋاردى ساتۋدىڭ جولى. ولار ءسىزدىڭ اكتيۆتەرىڭىزدى مۇمكىندىگىنشە پاسسيۆكە اينالدىرىپ وتىر. توي جاساۋ ءۇشىن نەسيە الامىز دەپ ءماز بولامىز. ءبىز نەسيە العاندا قۋانباۋىمىز كەرەك، قايتا ءسىز سونداي جاعدايعا جەتكەنىڭىزگە جىلاڭىز. ءسىز بالاڭزدىڭ قۋانىشىندا ءوز باسىڭىزعا ۇلكەن ماسەلە جاساپ تۇرسىز. نە بولسا دا قارجىلىق جوسپار جاساۋ كەرەك. قارىز الۋ دەگەن نارسە قازىرگى ۋاقىتتىڭ عانا قۋانىشى. سول ءبىر مەزەتتىك قۋانىش، جىلدار بويى وكىنىشكە الىپ كەلەدى.
دايىنداعان: مارجان سابەت
