قازاقستان ەكولوگيا وداعىنىڭ ماماندارى قازاقستانداعى قۇم باسقان ايماقتاردى اپاتتى ايماقتاردىڭ ساناتىنا قوسۋ كەرەكتىگىن ايتىپ وتىر. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلىمىزدەگى بۇرىنعى شۇرايلى، وسىمدىككە باي بۇيراتتار ورنىنا 50–80 مەترلىك «قۇم تاۋلار» پايدا بولۋى جيىلەگەن. ماسەلەن، ماڭعىستاۋ وبلىسىنا قاراستى سەنەك، ءۇشتاعان، تۇششىقۇدىق اۋىلدارى كوشپەلى قۇمداردىڭ ەكپىندى «شابۋىلىنا» ۇشىراعان. قازىردە قۇم كومگەن ۇشتاعان ءوز ورنىن ەكى رەت، تۇششىقۇدىق ءۇش رەت وزگەرتكەن. «بۇرىنعى كولحوزداردىڭ ورنى مەن قورىمداردىڭ كومىلىپ قالعاندىعى سونداي، تۇرعىندار اتا-باباسىنىڭ قايدا جاتقانىن تابا المايتىن كۇيگە ءتۇستى. قازىرگى زامانعى جاڭا ورىننان سالعان اۋىلداردى دا قۇم باسا باستادى» دەيدى ماماندار. ەكولوگتاردىڭ پايىمىنشا، الدا بۇل ماسەلەلەرگە سالماقتى قاراماساق، ماسەلەنى شەشۋدىڭ قيىنداي تۇسەتىنى تاعى انىق. بۇل رەتتە گيدروگەولوگ مامان عازيزا ءتۇسىپوۆا بىلاي دەيدى:
«جالپى، ءشولدى، قۇمدى ايماقتاردى عىلىم تىلىندە «ادامنىڭ كۇن كورىسىنە مەيلىنشە قولايسىز ايماقتار» دەپ ەسەپتەيدى. بىزدە ءقازىر وسىنداي ايماقتاردا ونەركاسىپ دامىتپاق تۇگىل، كۇن كورۋدىڭ ءوزى تاۋقىمەت. بۇل اۋدانداردىڭ حالقىن قۇنارلى جەرلەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى جەدەل شەشىمىن تابۋى كەرەك. تىپتەن وزگە ەلدەردە، اقش-تا، كانادادا، باسقانى قويعاندا، «بىزدەن دامۋى ارتتا قالدى، عىلىمى جەتىلمەدى» دەپ مۇرىن ءشۇيىرىپ مەنسىنبەيتىن وڭتۇستىك افريكادا قۇنارسىز، سۋى تاپشى، ءنارسىز، شولەيتتى، قۇمدى جەرلەردە تۇراتىن جاندارعا جالاقىسىنا قوسا ۇستەمە تولەماقى تولەنىپ تۇرادى. بۇل ءۇردىس جاعدايى تومەن دەڭگەيدەگى ءۇندىستاننىڭ وزىندە جۇزەگە اسىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەردە تۇرعىندارعا مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ ءۇش دەڭگەيىنەن كومەك بەرىلىپ تۇرادى. ءبىرىنشىسى – وكرۋگتىك اكىمشىلىك، ەكىنشىسى – شتاتتىق اكىمشىلىك، ەندى ءبىرى – فەدەرالدى اكىمشىلىك. باي قاعان شىعارسىز، ۇشەۋى دە مەملەكەتتىك مەكەمە. ءبىز «اپاتتى ايماق» دەپ تانىماعاننىڭ وزىندە وسى ماسەلەنى ويلاستىرعانىمىز ءجون. وسى ەكى ماسەلەنى شەشكەندە عانا قازاقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايى تۇزەلەتىن بولادى. قازاق اۋىلدارىنىڭ بولاشاعىن ويلاساق، وسى ماسەلەنى شەشۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك».
ءسويتىپ ماماننىڭ پايىمىنشا، ءقازىر ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەكى جولى بار: ءبىرىنشىسى – جىل سايىن قاراجات ءبولىپ، اۋىلداردى بىرتە-بىرتە باسقا جەرلەرگە كوشىرىپ ورنالاستىرۋ، ەكىنشىسى – نە دە بولسا جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الىپ، كوشپەلى قۇمدى توقتاتۋ.
«ايتالىق جاڭاوزەن قالاسى مەن قالامقاس كەن ورىندارىنداعى حالىقتى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ قارقىندى دامىپ كەلەدى. وسى قارقىندى پايدالانۋ سالدارىنان جەراستى سۋلارى كوزدەرىنىڭ دەڭگەيى تومەندەپ، قورى سارقىلا باستادى. مىسالى، تۇيەسۋ قۇم سىلەمىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى جەراستى سۋى بۇرىنعى دەڭگەيىنەن 10-12 مەترگە دەيىن تومەندەپ كەتتى. باتىس قىزىلقۇمنىڭ جەراستى سۋ قورى سارقىلدى. مۇنداي جاعدايدا كوپتەگەن وسىمدىك تامىرى سۋعا جەتپەي قالاتىنى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار اۋىلدارعا تابيعي گاز جەتكىزىلگەنگە دەيىن تۇرعىندار وزدەرىنىڭ تابيعاتقا قىساستىق جاساپ وتىرعانىن ويلاماستان، قۇمداعى بۇتالاردى وتاي شاۋىپ وتقا جاقتى جانە مالدى ەسەپسىز جايدى. مىنە، وسىدان بارىپ ايماقتا قۇم كوشە باستادى، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قۇم ءىشىن باسىپ، پروبلەماعا اينالدى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەلەرگە قاتىستى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداعان دا ارتىق بولمايدى»، - دەدى عازيزا ءتۇسىپوۆا.
ماماننىڭ بۇل پىكىرىن ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاڭاباي الدابەرگەنوۆ تە قۋاتتاپ وتىر.
«اتىراۋدا، جاڭاوزەننەن 60 شاقىرىم جەردە شەلەك دەگەن جەر بار. ءقازىر اۋىلدىڭ شەتىندەگى ۇيلەردى قۇم باسا باستاعان. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كونبىستىگى مە، ايتەۋىر، قاي ۋاقىتتا بولسىن ماسەلە ابدەن ۋشىققاندا عانا بايبالام سالامىز. قۇم باسقان ايماقتاردى تازارتۋ ءۇشىن الدەقاشان ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋىمىز كەرەك ەدى. ول اۋىلداردى قۇمنان ارشىپ الۋعا جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردىڭ شاماسى كەلمەيدى. جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇمدى ايماقتارعا تال، سەكسەۋىل ەگۋ ماسەلەلەرى جاسالىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىراق مۇنىڭ بارلىعى الەۋمەتتىڭ الەۋەتىن كوتەرۋدە ازدىق ەتەدى. سوندىقتان قۇم باسقان اۋىلداردى «اپاتتى ايماق» دەپ جاريالاپ، ول ايماقتاردىڭ حالقىن باسقا ءقاۋىپسىز ايماققا كوشىرىپ، سول ايماق حالقىنا ارنايى جەڭىلدىكتەر بەرىلۋى كەرەك. وسىعان نازار اۋداراتىن كەزەڭ جەتتى»،- دەدى جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.
ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، بولاشاقتا الەمدىك ەكولوگيالىق كليماتتىڭ اۋىتقۋشىلىعى ءجيى ورىن الاتىنى بولجانۋدا. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ەلدى مەكەندەردەگى سۋ باسۋ، قۇم كوشۋ، شولەيتتەنۋ ءقاۋپى جوعارىلاي تۇسەدى. دەمەك، ءبىز بولاشاقتا وسىنداي ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ الدىن الۋ ءۇردىسىن جەتىلدىرگەنىمىز دۇرىس.
«بۇدان سوڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ قاجەت. مىسالى، ۋكراينادا جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە قاتىستى ارنايى زاڭ بار. ال ءبىز ءقازىر جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ تاسىلىنە عانا سۇيەنىپ وتىرمىز. وسىنىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ باس قارۋ جۇيەسىن تەرەڭدەتە الماي وتىرمىز. ويلاپ قاراساق، قۇم باسىپ جاتقان اتىراۋ، ماڭعىستاۋ ەلدى مەكەندەرىندە قازاقتىڭ مۇنايىن ءوندىرىپ، شەتەلگە ەكسپورتقا جىبەرىپ، قالتاسى قالىڭداپ جاتقان قانشاما الپاۋىت كومپانيالار بار. دەسەك تە، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر وسىنداي اپاتتى جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن ولاردىڭ كومەگىن پايدالانا المايدى. ويتكەنى ولار جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ تالابىنا پىسقىرمايدى دا. مىنە، ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جەتىلمەگەنىنىڭ ءبىر سيپاتى وسى. سوندىقتان بۇل پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن الدىمەن وسى اتالعان جايت تاردى تارازىلاپ، زەرتتەپ، حالىقتى قولداۋدىڭ جان-جاقتى شارالارىن قاراستىرۋ قاجەت»،-دەيدى ماماندار.
قارلىعاش زارىققان قىزى
