ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور مۇرات عىلمانوۆپەن سۇحبات بارىسىندا ول قازاقستانداعى عىلىمي جاڭالىقتاردى وندىرىسكە ەنگىزۋدىڭ قيىندىعىن، سونىڭ سالدارىنان قازاق عالىمدارىنىڭ ەلەۋلى جاڭالىقتارى شاڭ باسىپ جاتقانىن، جوبالاردىڭ ءبىرازىنا جۇڭگو ەلى قاتتى قىزىعىپ، ساتىپ العىسى كەلەتىنىن ءسوز ەتتى.
– مۇرات قۇرماش ۇلى، ءسىز ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن ءبىرقاتار جوبالارىمىز ەلەنبەي، ەسكەرىلمەي قالدى دەگەندى ءجيى ايتاسىز؟ ايتىڭىزشى، ءوزىڭىز ايتقانداي قانداي جوبالارىڭىزدى «شاڭ باسىپ جاتىر»؟
– «مىنالارىڭ عاجاپ! دەرەۋ وندىرىسكە ەنگىزەمىز!» دەپ عىلىمي جوبالارىمىزدىڭ ءبىر پاراسىن قىتايلار ساتىپ العىسى كەلەدى. ءقازىر دامۋشى ەلدەردىڭ دەنى رۋحاني تازا، شىنايى جاڭالىققا اشىعىپ وتىر. ءبىر قۋانارلىعى، مۇنداي تازا ىزدەنىسپەن، شىنايىلىقپەن جاڭالىق اشۋ قازاق عالىمدارىنىڭ قولىنان كەلىپ-اق جاتىر. ءقازىر قانشا جەردەن عالىمداردىڭ جالاقىسى ءوسىپ، عىلىمعا پالەن ملرد قارجى ءبولىنىپ، عىلىم تۋرالى زاڭعا نەشە مارتە وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ جاتقانىمەن، مۇنىڭ بارلىعى ەلدە يننوۆاسيانى دامىتۋعا ازدىق ەتەدى. يننوۆاسيانى دامىتۋدىڭ بىردەن-بىر جولى – عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ اراسىنا وتكەل سالۋ. ماسەلەن، ءبىزدىڭ م.ءا.ايتقوجين اتىنداعى مولەكۋلالىق بيولوگيا جانە بيوحيميا ينستيتۋتى نانوتەحنولوگيانى قولدانۋدىڭ ارقاسىندا تاتىمدى-تاتىمدى دۇنيەلەرگە قول جەتكىزە الدى. ەندىگى كەزەكتە سول اشقان جاڭالىقتارىمىزدى جارىققا جارقىراتىپ شىعارايىق دەسەك، وتاندىق قۇزىرلى ورىنداردىڭ دەنى قۇلىق تانىتا قويمايدى. مىسالى، ءبىز ادامنىڭ ميى قالاي ءشىريتىنىن، وعان نە اسەر ەتەتىنىن انىقتادىق. ادام اعزاسىندا گليۋتومات كوبەيىپ كەتسە، ول تىكەلەي ميعا اسەر ەتەتىنى بەلگىلى بولدى. ال گليۋتومات دەگەنىڭىز تەز دايىن بولاتىن تاعامداردا، ماسەلەن، ءبىز پايدالانىپ جۇرگەن قىتايدىڭ، كارىستەردىڭ كەسپەلەرىندە كوپ كەزدەسەدى. سوسىن تەلەديداردان كۇن سايىن جارنامالاپ جاتاتىن قاتىرىلعان سورپالاردى (بۋلون)، دامدەۋىشتەردى تاماققا قوسۋ دا زياندى. بالالارىمىز ۇنەمى تۇتىناتىن چيپسى، كيريەشكي ادام ميىنا وتە زياندى. مۇنداي ونىمدەردى اسىرەسە جۇكتى ايەلدەر تۇتىنسا، وتە ءقاۋىپتى. وسىعان بايلانىستى ءبىز تاعامداردا گليۋتوماتتىڭ مولشەرىن انىقتاپ، ونىڭ قايسىسى زياندى، قايسىسى زيانسىز ەكەنىن ايقىندايتىن ءادىس ويلاپ تاپتىق. ءقازىر وسىنداي ونىمدەردى تۇتىنعاننان كەيىن ۇرپاعى ۇساقتالىپ، حالىق دەنساۋلىعى كۇرت تومەندەپ كەتكەنىن اڭعارعان ءبىراز ەلدەر بۇل ونىمدەردى تۇتىنۋعا ارنايى زاڭمەن تىيىم سالدى. ال ءبىزدىڭ ءماجىلىس بۇعان ءالى سامارقاۋ قاراپ، نازار اۋدارماي وتىر. بايىپتاعانعا بۇل – ۇلكەن ماسەلە. ءوز تاراپىمنان ايتار ۇسىنىسىم، وسى ماسەلەگە قاتىستى ارنايى زاڭ شىعارىلىپ، مۇنداي ونىمدەرگە بەلگىلى ءبىر شەكتەۋ قويىلۋى كەرەك. بۇعان قوسا ءبىز جۇرەك دەرتىنە ەم بولاتىن، برونحى-وكپە، ياعني تىنىس الۋ جولدارى اۋرۋلارىنا داۋا بەرەتىن نانومايلار ويلاپ تاپتىق. مىسالى، قاتتى سىرقاتتانعان ادامدى ءبىزدىڭ مەديسينا قالاي ەمدەيدى؟ الىسقا بارماي-اق ءوزىمدى مىسال ەتەيىن، كۇزدە وتاندىق دارىگەرلەر مەنىڭ دە باسىمدى ءبىراز قاتىردى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، «مەن ومىرتقادان قۇرت اۋرۋى دەرتىنە شالدىققانمىن. دەرتتەن ەمدەلۋ ءۇشىن توعىز اي اۋرۋحانادا جاتىپ، كۇنىنە جيىرماعا تارتا تابلەتكا ءىشۋىم قاجەت. ءتورت انتيبيوتيكتى ۇزبەي توعىز اي قابىلداۋىم كەرەك». قولحات جازىپ، اۋرۋحاناعا جاتۋدان بىردەن باس تارتىپ، ۇيگە كەلدىم. ويىم – ءوز ادىس-تاسىلىممەن ەمدەلۋ. ءسويتىپ، ءوزىمىز ويلاپ تاپقان جوعارىدا اتالعان نانومايدى ومىرتقامنىڭ تۇسىنا تەرىنىڭ سىرتىنان ءبىر جارىم اي جاقتىم، كورىپ وتىرسىز، اللاعا شۇكىر، الدىڭىزدا وتىرمىن. بارىپ تەكسەرىلدىم، دەرتتەن ادا بولدىم. بۇل جەتىستىككە دارىگەرلەردىڭ ءوزى تاڭىرقادى. ال اۋرۋحاناعا جاتقانىمدا دارى-دارمەكتىڭ زاردابى باۋىر مەن بۇيرەككە كەرى اسەر ەتەتىن ەدى. ۋلى انتيبيوتيكتەر اعزاما زيانىن تيگىزەتىن ەدى. مىنە، وسى جاڭالىعىمىزدى حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن پايدالانساق دەپ ويلايمىن. بولاشاقتاعى ارمانىم – اشقان جاڭالىعىم قازاقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا، حالىقتى ساقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزسە دەپ ويلايمىن.
– وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز باسىم ءبىراز عىلىمي ورتالىقتا بولدىم، ءبىرشاما عالىممەن تىلدەستىم. ءبارىنىڭ ايتاتىنى – «قارجى جوق» دەگەن ءسوز. ال كەنەتتەن سىزدەرگە ۇكىمەت «مىنە، قارجى، ەڭبەگىڭدى كورسەت» دەسە، قايتەر ەدىڭىزدەر؟ وندايدا، راسىمەن دە، ويلاپ تاپقان جاڭالىقتارىڭىز حالىق دەنساۋلىعىنا وڭ اسەرىن بەرەتىنىنە 100 پايىز كەپىلدىك بەرە الاسىز با؟
– جالپى، ءبىز قولدانىسقا كەڭىنەن ەنگىزگىمىز كەلەتىن نانوتەحنولوگيانى ءقازىر دامىعان ەلدەردىڭ دەنى شارىقتاۋ شەگىنە دەيىن جەتكىزىپ، ءارى قاراي دامىعان ۇستىنە دامىتا تۇسۋدە. وركەنيەتتى ەلدەر نانوتەحنولوگيالىق جۇيەمەن ءونىم جاساۋ دەگەندى جەتە تۇسىنەدى. سونداي-اق وعان اسقان قىزىعۋشىلىقپەن قارايدى. ال ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن بۇل ءالى دە جات نارسە بولىپ تۇر. نانوتەحنولوگيا – يننوۆاسيانىڭ جۇرەگى ىسپەتتى دۇنيە. ادام اعزاسىنداعى باستى ورگان جۇرەك بولسا، ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ، يننوۆاسيانىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرتۋدىڭ بىردەن-بىر توتە جولى – نانوتەحنولوگياعا جۇگىنۋ. وعان مەن 100 پايىز كەپىلدىك بەرە الامىن. بۇل جەردە كۇماندانۋدىڭ رەتى جوق. مىسالى، ءوزىمىز كۇندەلىكتى تۇتىناتىن ۇيالى تەلەفون، كولەمدى تەلەديدار، عارىش كەڭىستىگىندە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردىڭ بارلىعى وسى نانوتەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسۋدا. ال بىزدە وسى سالاعا دەندەپ ەنىپ، تەحنولوگيانىڭ سىرىن ۇعىنىپ، جەتىستىگىنە كوڭىل بولۋگە اسقان قىزىعۋشىلىق جوق.
– ءوزىڭىز بىلەسىز، بىزدە «عىلىمي جاڭالىقتاردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە قولداۋ كورسەتەدى، جاڭالىقتاردىڭ وندىرىسكە باعىتتالۋىنا ىقپال ەتەدى» دەپ قۇرىلعان قورلار بارشىلىق. ايتسە دە وسى قورلاردىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولمايتىندار دا بارشىلىق. ءسىز عالىم رەتىندە وسى قورلاردىڭ جۇمىسىنا نەندەي باعا بەرەسىز؟
– راس، ءبىزدىڭ ەلدە ۆەنچۋرلىق مەكەمەلەر، تەحنوپاركتەر، يننوۆاسيالىق قورلار نەمەسە اگەنتتىكتەر مەن كوميتەتتەر، بيزنەس-ينكۋباتورلار جەتىپ ارتىلادى. ءبىراق بىزگە قارجى تاۋىپ بەرۋگە، جاڭالىقتارىمىزدى وندىرىسكە ەنگىزۋگە بۇل اتالعان مەكەمەلەر سونشالىقتى ىقىلاس تانىتقان ەمەس. تەك ءبىر عانا قازاق ۇلتتىق يننوۆاسيالىق قورى جۇرەك دەرتىن ەمدەپ، ينفاركتى بولدىرماۋعا ارەكەت ەتەتىن نانومايىمىزدى سىناقتان وتكىزۋگە قارجى ءبولىپ، كومەگىن تيگىزدى. ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزگە وزگە جۇرت قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ماسەلەن، وتكەندە مەن فرانسيادا «ينفەكسيالىق تىنىس جولدارى اۋرۋلارىنىڭ الدىن الاتىن نانوتەحنولوگيالىق ءادىس» دەگەن اتپەن ارنايى بايانداما جاسادىم. الەمنىڭ 500-دەن اسا عالىمى جينالعان باسقوسۋدا جاڭالىعىم بايگەنىڭ الدىنان كەلىپ، ءبىرىنشى ورىندى قانجىعاما بايلاپ قايتتىم. ءبىر قۋانعانىم، مارەدەن وزا شىعىپ، قازاقتىڭ اتىن شىعارىپ قايتتىق. سول-اق ەكەن، فرانسۋزدار، قىتايلار «مىنا جاڭالىقتارىڭىز حالىقتى ساقتاۋعا ارنالعان ءىرى جوبا ەكەن» دەپ ساتىپ الۋعا دا قۇلىق تانىتتى. بىزدەگى وندىرىسكە قاجەتتى دۇنيەنىڭ قۇنسىزدانىپ جاتقانىنا قىنجىلاسىڭ. سونشالىقتى ىزدەنىسپەن، قاجىرلى ەڭبەكپەن كەلگەن دۇنيەنى ءوز ەلىمىزدە كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزىپ، كادەگە جاراتقىڭ كەلەدى.
– ءقازىر قوعامدا «قازاقستان عىلىمى توقىراپ قالدى، عالىمدارىمىز تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن تاپپاي ءجۇر» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. ال عالىمدار، كەرىسىنشە، «ەلدە جوق جاڭالىق اشۋدامىز» دەگەن اقپارات بەرەدى. مۇنداي ەكىجاقتى قۇبىلىس نەلىكتەن بەلەڭ الىپ وتىر دەپ ويلايسىز؟
– مۇنىڭ استارى قاراپايىم حالىققا ءقازىر عىلىمي جاڭالىقتارعا نازار اۋدارعاننان گورى تىرشىلىكتىڭ ءتىلىن تاپقان اسا قولايلى. بۇگىندە دۇرىس باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان عىلىمي باسەكەلەستىك دەگەن اتىمەن قۇرىدى. ال باسەكەلەستىك جوق جەردە جاقسى جەتىستىك ناتيجە بەرمەيتىنى تاعى بەلگىلى. جالپى، مۇنداي ارەكەتتەر قازاق عىلىمىنىڭ تىنىسىن كەڭەي تەدى دەگەنگە سەنۋ قيىن.
– قالاي ويلايسىز، مۇمكىن، بىزگە عىلىمي جاڭالىقتاردى تات باستىرماي وندىرىسكە ەنگىزۋ ءۇشىن جاڭالىقتى جارنامالاپ وتىراتىن عىلىمي مەنەدجەرلەر كەرەك شىعار؟
– ارينە، مەنەدجەرلەر توبى عىلىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەتىن پايىمى بار بىلىكتى ازاماتتاردان قۇرالسا، مەن بۇل ۇسىنىستى وتە ورىندى ۇسىنىس دەر ەدىم. كەزىندە مۇنداي لاۋازىمداعى ادامدار جيناقتالعان جەكەلەگەن ورتالىقتار بولدى. كەيىننەن قارجى جاعى قولبايلاۋ بولىپ، عالىمداردىڭ بەرگەن پايىزدىق تولەمىنە كوڭىلدەرى تولماي، ول ورتالىقتار جابىلىپ قالدى. ەگەر وسىنداي ماماندار جيناقتالعان ورتالىقتار نەمەسە كەڭەستەر قۇرۋ كەرەك دەسە، مەن قوس قولىمدى كوتەرىپ تۇرىپ قولدار ەدىم. ءبىراق ءدال قازىرگى باعىتىمىز بەن عىلىمعا جانى اشيتىن مەنەدجەرلەر توبى قۇرىلادى دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى قيىن. مەنىڭشە، بىزگە ناق ءقازىر ونەرتاپقىشتار قوعامى كەرەك. ارنايى جاساقتالعان ونەرتاپقىشتار قوعامىن قۇرساق قانا ءبىز عالىم تۋرالى، عىلىم جونىندەگى جاڭساق پىكىرلەر لەگىن ازايتا الامىز. راس، ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز ءتۇرلى باعدارلامالار جوباسىن ويلاپ تاۋىپ، جاستارىمىزعا شەتەلدەن ءبىلىم الىپ، بىلىكتىلىكتەرىن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك جاساپ-اق جاتىر. ءبىراق سول باعدارلامامەن شەتەلدەن وقىپ كەلگەن جاس ماماندار شەنەۋنىك بولۋدان ءارى اسا الماي جۇرگەن جوق پا؟ ولار عىلىمعا مۇلدە مويىن بۇرعىسى كەلمەيدى. ويلايتىندارى – جۇمساق ورىنتاق، قوماقتى جالاقى. سوندىقتان بىزگە قازاق عىلىمىنداعى جاستاردى قاناتتاندىرىپ، قولداپ وتىراتىن ارنايى ونەرتاپقىشتار قوعامىن قۇرۋ كەرەك-اۋ شاماسى. يننوۆاسيانى جاسايتىن – ونەرتاپقىشتار. ال وسى ونەرتاپقىشتارعا قولداپ-قولپاشتاۋ، قۇرمەتتەۋ قاجەتتى دەڭگەيدە ەمەس. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، جاپونيادا ونەرتاپقىشتاردى قۇرمەتتەۋدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەنى سونشالىق – ولاردا ءار اي سايىن ءاربىر كوشەدە، ءاربىر اۋداندا، ءار وبلىستا ونەرتاپقىشتاردىڭ سايىسى بولىپ تۇرادى. سوسىن سول سايىستان جەڭىپ شىققانداردى تىكەلەي يمپەراتوردىڭ ءوزى قابىلداۋىنا شاقىرادى، سۇحباتتاسادى، كەڭەسەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ اكىمقارالار ونەرتاپقىشتاردى ەمەس، انشى-بيشىلەر ءدى قولداۋعا بەيىم. ارينە، بۇل جەردە انشىلەردىڭ ەڭبەگىن جەڭىل ەڭبەك دەپ ايتۋدان اۋلاقپىن. ءبىراق كەلەشەكتە وركەن دەيمىز، ەلدە ءوندىرىس وشاقتارىن جاندان دىرامىز دەسەك، ونەرتاپقىشتارعا كوڭىل ءبولىنۋى قاجەت. ولارعا قاتىستى ۇكىمەتتىڭ ىقىلاسپەيىلى ايرىقشا بولۋى كەرەك.
– ءقازىر «شيكىزات سالاسىنا نەمەسە اۋقىمدى قۇرىلىس ورىندارىنا كولەمدى ينۆەستيسيا ءبولىپ جاتقان ءىرى كومپانيالاردىڭ نازارىن عىلىمعا اۋدارۋىمىز قاجەت» دەگەن پىكىرلەر بار.
– كەلىسۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر مەن ءىرى كومپانيالاردىڭ قۇلاعىنا ازىرگە جەتپەي ءجۇر. ولار عىلىمعا كوڭىل ءبولىپ، عىلىمعا قامقور بولعاننان گورى 16 قاباتتى ءۇي تۇرعىزىپ، ونىڭ ءار پاتەرىن 100-200 مىڭ اقش دوللارىنا ساتۋدى الدەقايدا ءتيىمدى سانايدى. «عىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەگەن ناقىل بەكەر ايتىلماعان. ءبىز ءبىر جاڭالىق اشۋ ءۇشىن ەڭ كەمى 20 جىل جۇمىس ىستەيمىز. جاڭاعى ءسىز ايتىپ وتىرعان كومپانيالار 20 جىلدا پالەنباي تۇرعىن ءۇي تۇرعىزىپ، كوك قاعازعا بەلشەسىنەن باتىپ جاتادى. بۇل ءتيىمدى مە، الدە شاڭ باسقان عىلىمي ينستيتۋتتىڭ ءبىر عالىمىنىڭ ەڭبەگىنە وزەۋرەپ وتىرۋ ءتيىمدى مە؟! اقىلعا سالسا، ارينە، عىلىمعا جۇمىلۋ – وزەكتى شارۋا. جالپى، بىزدەگى ءىرى كومپانيالاردى نەمەسە بەلدى كاسىپكەرلەردى عىلىمعا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن جوعارىدان ءبىر مىقتى پارمەن كەرەك دەپ ويلايمىن. ەبىن بىلگەن ەل بۇگىندە عىلىمدى ەكونوميكانىڭ لوكوموتيۆىنە اينالدىرۋدى ماقسات تۇتۋدا. ال ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتاندىق ءوندىرىس پەن وتاندىق عىلىمنىڭ اراسىن بايلانىستىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى رەفورمالار تاسقىنىنان شىعا الماي ءجۇرمىز. عىلىم مەن ءوندىرىس اراسىندا بايلانىس بولماعاننان كەيىن وسىنداي ولقىلىقتارعا جول بەرىلەدى. سوندىقتان ءوز باسىم قانداي جاعدايدا بولماسىن، يننوۆاسيالىق جاڭالىقتارعا مەملەكەتتىك قولداۋدى كۇشەيتۋ كەرەك دەر ەدىم.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان: قارلىعاش زارىققان قىزى
