"جەر بەتىندە بوگدە عالامشارلىقتار ءومىر سۇرەدى-اۋ" دەيتىندەي عاجايىپ جەرلەر بارشىلىق. ولاردىڭ ءسالت-داستۇرى، تۇرعىندارىنىڭ ءوزى، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ءبىر توبە. ول جەرلەردىڭ تۇرعىندارىن بىرىكتىرىپ تۇرعان ورتاق ءبىر قۇپيا بار سەكىلدى. ەندەشە، قۇپيانى بىرگە اشايىق.
1.ەرگەجەيلىلەرگە ارنالعان پاتشالىق (جۇڭگو)
ەرەكشە جاراتىلعان جاندارعا ءبىزدىڭ الەمدە ءومىر ءسۇرۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق كۋنمينعا تاياۋ ماڭدا ەرتەگىدەگى پاتشالىق بار. ول عاجايىپ مەكەندى چەن مينسزين سالعان. ءسويتىپ، بۇكىل الەمدەگى ەرگەجەيلى ادامدارعا وسىندا كوشىپ كەلۋگە ۇسىنىس تاستادى. بۇگىندە مۇندا 19 بەن 48 جاس ارالىعىنداعى 125 ادام ءومىر سۇرەدى.
بۇل پاتشالىق تۇرعىندارى ەرگەجەيلىلەردىڭ، پەريزاتتار مەن ەلفتەردىڭ، حانشايىمدار مەن كۇزەتشىلەردىڭ ەرەكشە اشىق ءتۇستى كيىمدەرىن كيەدى. اعاشقا نەمەسە ساڭىراۋقۇلاققا ۇقسايتىن ۇيلەرى بار. جاقىن ماڭنان بارلىق جيھاز بەن تەحنيكالاردى ارنايى تاپسىرىسپەن جاساپ قويعان جاتاقحانالارىن دا بايقايسىز. مۇندا ولارعا ەشكىم كۇلمەيدى. بۇل جەر ولارعا وتە جايلى.
سونىمەن قاتار، مۇندا ءبارىنىڭ دە جۇمىسى بار. ولار ساياحاتشىلارعا پاتشالىقتى تانىستىرىپ، ەكسكۋرسيا جاساۋعا كومەكتەسەدى. ال دەمالىس كۇندەرى ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسىپ، پوكەر، ۆولەيبول وينايدى، اعىلشىن ءتىلىنىڭ تەگىن كۋرسىنا قاتىسادى.
ەرگەجەيلىلەردىڭ بۇل جەرگە تۇراقتانۋىنا قاتىستى "ۇلكەن ادامداردىڭ" ءسوز تالاستىرۋىنا قاراماستان، ەرگەجەيلى جاندار ءوز ومىرلەرىنە ريزا. ولار وزدەرىنىڭ جايلى الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مۇندا ۇيلەرى، جۇمىستارى، وزدەرىنە لايىقتى ەتىپ سالىنعان مەكتەپ، ەمحانا، ءدامحانا، گۇل دۇكەنى دە بار.
2.پيراحا ۇندىستەرى - ەڭ باقىتتى تايپا
امازونكا تارماعىندا ءومىر سۇرەتىن تايپانى "ەڭ باقىتتى ادامدار" دەيدى. ولار ساناۋدى بىلمەيدى، ەسەسىنە، 2 تال — «ءبىراز» جانە «كوپ»، 2 ءتۇس — «اق» جانە «قارا» دەگەن ۇعىمدارى بار. ساعات پەن كۇنتىزبە دەگەننىڭ نە ەكەنىنەن حابارسىز. كۇنىنە 1–2 رەت تاماقتانادى. «ۇزاق ۇيقى» كۇشىمىزدى سارقىماسىن دەپ، كۇنى بويى ارا-اراسىندا 20 مينۋتتان ۇيىقتايدى.
ولاردا تۋىستىقتىڭ تەك 3 دارەجەسى بار: بالا، اتا-انا، اعا، اپكە. مۇندا ەشقانداي نۇسقاۋلىق جوق. ءبىراق ەشكىم ەشكىمدى تونامايدى، ەشكىمدى ولتىرمەيدى.
جەكە مەنشىكتەرى جوق، ەشقانداي ءدىندارلاردان ءبىلىم الماعان. تىلدەرىندە 3 داۋىستى، 7 داۋىسسىز دىبىس بار.
پيراحا تايپاسى باقىتتى. تۇنىمەن ءان سالادى. ۇيقى مەن شىنايى ءومىر بىردەي ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيدى. 7 جىلدا ءبىر رەت ەسىمدەرىن وزگەرتىپ وتىرادى. ولار مىڭداعان وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ اتاۋىن بىلەدى. بالالارى ويىنشىقپەن ەمەس، اعاشتارمەن، گۇلدەرمەن، يتتەرمەن وينايدى.
3.يكاريا — ۇزاق ءومىر سۇرەتىندەر ارالى
يكاريانىڭ ءاربىر ءۇشىنشى تۇرعىنى 90 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرەدى. ال قالعان ەكەۋى ءجۇز جاسقا جەتەدى. بار قۇپيا ەگەي تەڭىزىندەگى ارالدىڭ تابيعاتىندا، 8 ەمدىك قاينار كوزدە، سونىمەن قاتار، ساياحاتشىلاردىڭ كوپ بارمايتىندىعىندا. الايدا، مۇندا جالعىزدىقتى سەزىنبەيسىڭ. سەبەبى، بۇل ارالدا 10 مىڭ وپتيميست ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن باقىتتى وتكىزىپ جاتىر.
مۇندا السگەيمەر مەن «جاسقا بايلانىستى كەزدەسەتىن» اۋرۋلاردى بىلمەيدى. ءتىپتى مۇندا «ءولۋ ءۇشىن» سوناۋ اقش-تان ستاماتيس مورايتيس دەگەن ازامات كەلگەن. وعان دارىگەرلەر "توعىز اي ءومىرىڭ قالدى" دەگەن. مورايتيس وتانىنا وتباسىمەن بىرگە 1976 جىلى ورالىپ، 37 جىل ءومىر سۇرگەن.
يكاريادا ادامدار اسىقپايدى. شامالارى كەلگەنشە جۇمىس ىستەيدى. تاۋعا شىعادى، ءوز باقشالارىنىڭ جەمىس-جيدەگىن جەيدى. ءزايتۇن مايىن، اشىتىلىپ پىسىرىلگەن ناندى، ەشكىنىڭ ءسۇتىن، شوپتەن قايناتىلعان شايدى جاقسى كورەدى.
ال كەشكە قاراي كورشىلەرىمەن بىرگە شاراپ ءىشىپ، كوڭىلدى وتىرادى. 101 جاسقا تولعان اجەنى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاپ، ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ قۇپياسى نە دەگەندە «ءبىز جاي عانا ءولۋدى ۇمىتىپ كەتەمىز!» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
4.كانديدۋ-گودوي —«ەگىزدەر مەكەنى»
جەر بەتىندە ەگىزدەر تۋۋ جونىندە كوشباسشى — برازيلياداعى كانديدۋ-گودوي. مۇندا ءبىر اۋداننىڭ وزىندە 80 وتباسىندا 44 جۇپ ەگىز بار. تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى گەرمانيادان كەلگەن. ولار ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كوشىپ كەلە باستاعان.
بۇل قۇبىلىس تۋرالى 1990-جىلدارى بەلگىلى بولىپ، ءارتۇرلى ەلدەن جۋرناليستەر كەلە باستادى. جەرگىلىكتى بيلىككە بۇل ءۇردىس ۇناپ، ولار قالاعا «ەگىزدەر مەكەنى» دەگەن اتاۋ بەردى. ءسويتىپ، كورمە، مۇراجاي اشىپ، «قۇنارلىلىق قاينار كوزى» دەگەن ەسكەرتكىش ورناتتى.
بۇل قۇبىلىسقا عالىمدار ءارتۇرلى بولجام ايتتى. ءبىرى سۋ ەرەكشە، ەندى ءبىرى ايماق وقشاۋلانعان دەسە، ناسيستىك دارىگەر يوزەف مەنگەل گەنەتيكالىق تاجىريبە جاساپ كوردى. "دارىگەر مال دارىگەرىمىن" دەگەن كەيىپتە وسى ايماقتا تۇنەگەن ەكەن. ءدال سول كەزدە ەگىزدەردىڭ جاپپاي تۋۋى بەلەڭ العان.
بۇل جەردەگى مۇعالىمدەرگە وتە قيىن دەيدى. سەبەبى، ەگىز وقۋشىلار سىڭارى ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ، قۋلىق جاسايدى ەكەن.
5.ۆادوما تايپاسى — «تۇيەقۇس ادامدار»
بۇل تايپا ادامدارىندا اياقتىڭ سيرەك كەزدەسەتىن گەنەتيكالىق اۋرۋى— ەكتروداكتيليا بايقالادى. ورتاڭعى ءۇش ساۋساقتىڭ جوقتىعىنان بۇل ادامداردى «تۇيەقۇساياقتى» اتاپ كەتكەن. عالىمدار بۇعان تايپادان تىس وزگە تايپا وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعۋعا تىيىم سالىنعان «كونە زاڭدارى» سەبەپ دەيدى.
وتباسىندا 2 بالاسى — بەس ساۋساقتى، ال 3 بالاسى — ەكى ساۋساقتى وتاعاسى: «بالا كەزدە ءوزىمدى ەرەكشەمىن دەپ ويلاعان ەمەسپىن. انام دا، وزگە جولداستارىم دا ەكى ساۋساقتى بولاتىن. ەشقاشان جايسىزدىقتى سەزىنگەن جوقپىن. بەلسەندى بولدىم. ءتىپتى فرانسيستاۋنعا دەيىن جاياۋ باراتىنمىن» - دەيدى.
6. اميشي. ۋاقىتتان تىس ءومىر
اميشي — پروتەستانت-پاسيفيستەر. بۇل ۇيىمنىڭ نەگىزىن قالاعان ياكوب اممان سىرتقى الەممەن قارىم-قاتىناستى شەكتەۋدى جاقتادى. ءبىراق ليۋدوۆيك XIV «كاتوليك ەمەستەرگە» قارسى شىعىپ، ولاردى قۋا باستادى. ءسويتىپ، اميشيلەر مۇحيت اسىپ، جاڭا ساۋلە ىزدەپ كەتتى.
بۇگىندە اقش بويىنشا جانە كانادا دا مۇنداي جەرلەر وتە كوپ. ولار قولدارىنا قارۋ المايدى، سالىق تولەمەيدى، مەملەكەتتەن كومەك قابىلدامايدى. نەگىزگى شارۋاشىلىعى — مال شارۋاشىلىعى مەن كولونەر.
ەسكى سالتتى ۇستاناتىن اميشيلەر بارلىق ەرەجەنى ساقتايدى: كولىك ايدامايدى، جەردى سوقامەن جىرتادى، ەلەكتر، تەلەفون، كومپيۋتەر پايدالانبايدى. توڭىزقىشتىڭ ورنىنا مۇز سالىنعان قوراپتاردى پايدالانادى. ال جاڭا ءداستۇر اميشيلەرى كومباين مەن تەلەفوناننان باس تارتقان جوق.
ءار وتباسىندا ادەتتە بەس بالا بولادى. ايەلدەردىڭ بارلىعى چەپەس (باس كيىم) كيىپ جۇرەدى. بويانۋعا، شاش قيۋعا، اشەكەي تاعۋعا تىيىم سالىنعان. ۇيلەنۋ تويىنان كەيىن ەر ادامدار ساقالىن قىرۋىنا بولمايدى.
بالالار 8-سىنىپقا دەيىن وقيدى. 15 جاستا رۋمسپرينگ كەزەڭى باستالادى. جاسوسپىرىمدەر ەرەجەنى بۇزىپ، ەلدىمەكەننەن كەتىپ قالۋىنا بولادى. ولار ىشىمدىك ءىشىپ، شىلىم شەگىپ، ءساندى كيىمدەر ساتىپ الادى. سودان كەيىن جاستاردىڭ 90% قاۋىمدا قالۋعا شەشىم قابىلداپ، شوقىنادى.
بۇگىنگى تاڭدا بۇل قاۋىمعا قىزىعۋشىلىق ارتتى. ءتىپتى ءومىردى جاقىن تانۋ ءۇشىن نيۋ-يورككە اتتانعان اميشي جاستارى تۋرالى رەاليتي-شوۋ دا ءتۇسىرىلدى. فاستفۋدتان شارشاعان امەريكالىقتار اميش-بازارلارعا ءجيى باس سۇعاتىن بولعان. ول جەردەن زيانسىز كوكونىستەر، جەمىس-جيدەكتەر، توساپ، ءارتۇرلى پىسكەن تاعام تۇرلەرى مەن ادەمى قولونەر بۇيىمدارىن ساتىپ الادى.
- «ەركىن سۋرەتشىلەر» (اقش، اردەن اۋىلى)
1900 جىلى ەكى دوس — ءمۇسىنشى فرەنك ستيۆەنس مەن ساۋلەتشى ۋيلل پرايس — دەلاۆەرەدە جەردى جالعا الىپ، ارت-اۋىلدىڭ نەگىزىن قالادى. مۇندا نيەتى بار كەز كەلگەن جاندى تابيعاتتاعى الاڭسىز ءومىر، تاۋەلسىز ەڭبەك جانە جەرگە ورتاق سالىق كۇتىپ تۇردى.
ەركىندىكتى قالاعان سۋرەتشىلەردى، مۋزىكانتتاردى جانە جازۋشىلاردى بۇل وي وزىنە ەلىكتىردى. ءسويتىپ، تۋىندىلارىن ساتۋ ارقىلى «ونەر ۇيىمداستىعى» دامي باستادى. اردەن تۇرعىندارى وزدەرىن "دجوردجيزم وكىلدەرىمىز" دەپ بىلەدى. ءار ادام ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن جەيدى، ال تابيعاتتىڭ يگىلىگى بارىنە ورتاق.
اۋىل قۋانىش مەكەنىنە اينالدى. مۇندا ساياحاتشىلار كورمەلەرگە، فەستيۆالدەرگە قاتىسىپ، اردەندىقتاردىڭ ەرەكشە تۋىندىلارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن، ورتاعاسىرداعى اعىلشىن ستيلىندە سالىنعان ۇيلەردى تاماشالاۋ ءۇشىن كەلەدى.
8. حوگۆەي. قارت كىسىلەرگە قامقورلىق جاسايتىن «ترۋماننىڭ شوۋى»
جانعا جايلى «اۋىلدا» ۇيلەر، دۇكەندەر، ءدامحانالار مەن الاڭداعى سۋبۇرقاقتار بار. تەك ونىڭ تۇرعىندارى — دەمەنسيا (الجۋ) اۋرۋىمەن اۋىراتىن «ادامگەرشىلىك ەمحاناسىنىڭ» ەمدەلۋشىلەرى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلعا قاراي وسى اۋرۋ بەلگىلەرى 65 ميلليون ادامدا بولۋى ابدەن مۇمكىن.
حوگۆەي تۇرعىندارى ءوز اۋرۋلارى مەن جالعىزدىقتارىن مۇلدەم سەزىنبەيدى. ءاربىر پاتەر-شاتىردا 5–6 ادام تۇرادى. ولارعا ساتۋشى، شاشتاراز، وزگە دە قىزمەتكەرلەر كەيپىندەگى ارنايى ماماندار قامقورلىق جاسايدى.
ءبارى دە قارتتاردىڭ اۋىلدان تىسقارى شىقپايتىنداي ەتىپ ۇيىمداستىرىلعان. ءبىراق ەش جەردەن اق حالاتتى دارىگەرلەردى تاپپايسىز. «ءبىزدىڭ ءبىر عانا ماقساتىمىز بار: بۇل قارت كىسىرلەرگە قاراپايىم ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرۋ».
سەرۋەندەپ، ساۋدا جاساعاننان باسقا حوگۆەي تۇرعىندارى ۆەلوسيپەد تەۋىپ، سۇيىكتى ىستەرىمەن شۇعىلدانۋ ءۇشىن كلۋبتارعا بارىپ، مۋزىكا، سۋرەت ونەرى، باۋ-باقشاعا كۇتىم جاساپ، اسپازدىقپەن اينالىسۋلارىنا بولادى. سونىمەن قاتار، ەڭبەك تەراپياسى بار. ول جەردە كىر جۋۋعا، تاماق پىسىرۋگە نەمەسە قانداي دا ءبىر شارۋادا كومەكتەسەدى.
شاتىر قارت كىسىلەردىڭ ەسىندە قالعان 70- 90 جىلدارداعى ينتەرەردەي بەزەندىرىلگەن. تاعامدى ىسىتىپ بەرەتىن جىلجىمالى اسحانانىڭ ارقاسىندا تاعامدى ۇيدە دايىندايتىنداي كورىنەدى.
مۇنداي كەرەمەت جوباعا سىن ايتاتىندار دا بارشىلىق. ءبىراق قارت كىسىلەر تۋرالى ويلاتىندار تۇرعىندارىنىڭ ءوز «اۋىلدارىن» ەرەكشە جاقسى كورەتىنىن بايقايدى. تابەتتەرى اشىلىپ، ەش قارسىلىقسىز اڭگىمەلەسىپ، ءدارىنى از مولشەردە قولدانادى.
9. فينكا بەللاۆيستا / «اعاشتارداعى جۇماق»
كوستا-ريكاداعى "تريحاۋز-مەكەننىڭ" تاريحى وتە قىزىقتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى جاس جۇبايلار ەريكا مەن مەتت حوگان كەسىپ تاستاۋ ءقاۋپى تونگەن دجۋگليدىڭ 600 اكر اۋماعىن ساتىپ الادى. ولار ورماندا ءۇي تۇرعىزا باستادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ قاتارىنا اشىق تابيعاتتا ءومىر سۇرگەندى ۇناتاتىن جاقتاستار قوسىلا باستادى.
وسىلايشا، 10 جىل ىشىندە تىنىق مۇحيتىنىڭ تاياۋ ماڭىندا ەكواۋىل پايدا بولدى. مۇندا كۇن باتارەياسىن، كومىرتەكسىز ەلەكتر جۇيەسىن پايدالانىپ، جاڭبىر سۋىن جينايدى، كوكونىس، جەمىس-جيدەك وسىرەدى. قوقىستار قايتا بيووڭدەۋگە جىبەرىلەدى.
ەريكتىڭ ايتۋىنشا مۇنداعى ۇيلەر قار سەكىلدى ءارتۇرلى. تەرەزەدەن كەرەمەت كورىنىستى تاماشالاي الاسىز. قوعامدىق كولىكتىڭ ورنىنا تۇرعىندار كەرىلگەن ارقاندى پايدالانادى. اعاشتاعى ءۇي قوجايىندارى ۇيلەرىن جالعا بەرەدى. ساياحاتشىلار جانعا جايلى بولمەگە ورنالاسا الادى. سونىمەن قاتار، اسحانا مەن Wi-Fi بار.
ايتپاقشى، اعاشتاعى ادامدار جانۋارلار الەمىنىڭ دە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ جاتىر. «ادامدار قانشالىقتى كوپ بولىپ، شۋلاسا، قۇستار، جانۋالارلار دا سونشالىقتى كوپ جينالادى». مەتت پەن ەريك: «بۇل جەردى سالار كەزدە ينۆەستورلاردى ەمەس، جۇرەگىمىزدىڭ قالاۋىنا قۇلاق تۇردىك. باستاپقى ويىمىز وزگەرەلەردى دە شابىتتاندىردى»،-دەيدى.
