ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىنىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ مادەني-گەوگرافيالىق بەلدەۋى — نەشە عاسىر وتسە دە، ءبىزدى كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. ول — ۇلتتىق بىرەگەيلىك نەگىزدەرىنىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى» — دەدى ەلباسى.
جامبىل وبلىسىنان «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» تىزىمىنە 35 تاريحي-مادەني نىسان ەندى. ونىڭ 8ء-ى جالپى ۇلتتىق، ال 27ء-ى وڭىرلىك دەڭگەيدەگى تاريحي مۇرالار.
جالپى بيىلعى جىلى سارىسۋ اۋدانىندا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا 35 ءىس-شارا ءوتىپ، 12000 ادام قامتىلدى.
رۋحاني جاڭعىرۋ – قازاقستاندىقتاردىڭ سالت-ساناسى مەن دۇنيەتانىمىن وزگەرتەتىن قوزعاۋشى كۇش. ەلباسى، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرcۇلتان نازاربايەۆتىڭ باعدارلامالىق ماقالاسى اياسىندا رۋحاني، ىزگى ىستەر قاتارى ارتىپ كەلەدى. وسى باعدارلامالىق ماقالا اياسىندا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇمىتپاي، جاھاندىق جاڭاشىلدىققا جەتەلەيدى. وسى باعدارلاما اياسىندا قازىرگى قوعامدا كوزقاراسى قالىپتاسقان زەردەلى دە، زەرەك تۇلعا تاربيەلەنۋى ءتيىس.
ول ءۇشىن ءارقاشان ىلىم-بىلىمگە ۇمتىلىپ، جان-جاقتى جەتىلگەن ءجون. ايماعىمىزداعى كەلەر ۇرپاقتىڭ الدىنداعى اردىڭ ءىسىن ارقالاپ جۇرگەن زيالى قاۋىم ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىن ىقىلاسپەن تۇيسىنە وقىعانى انىق.
ولاي دەيتىنىمىز، ماقالادا «ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس» دەگەن جولداردىڭ استارىندا ۇلكەن ماعىنا جاتىر. شىنىندا دا رۋحى بيىك ازاماتتارى بار ەلدىڭ ىرگەسى ماڭگىلىك بولارى حاق.
وسىعان وراي، سارىسۋ اۋدانىندا وسى كۋنگە دەيىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا اتقارىلعان جۇمىستار بارشىلىق.
اتاپ ايتقاندا: 2019 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا اۋدان اكىمدىگىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» جىلدىق ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلدى. دەگەنمەن، جامبىل وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى سۇلۋشاش ساتبەك قىزىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، جوسپار قايتا قارالىپ، وزگەرىستەر ەنگىزۋلەرمەن تولىقتىرىلدى. اۋدان اكىمدىگىنىڭ قاراۋىمەن اۋداندىق دەڭگەيدە قايتا بەكىتىلدى.
سونىمەن قاتار، وبلىستا جوسپارعا ەنگىزىلمەگەن ءىس-شارالاردا تۇراقتى وتكىزىلۋدە.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ارناي جوبالارىنا توقتالا كەتسەك.
«تۋعان جەر» ارنايى جوباسى اياسىندا سارىسۋ اۋدانىندا 23 ءىس-شارا وتكىزىلىپ، 11510 قامتىلىپ، قاتىستىرىلدى.
«جاھاندىق الەمدەگى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» ارنايى جوباسى اياسىندا اۋداندا 1 ءىس-شارا وتكىزىلىپ، 300 ادام قامتىلدى.
«قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشۋ» ارنايى جوباسى اياسىندا سارىسۋ اۋدانىندا 10 ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلىپ، 100 ادام قامتىلدى.
«جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» ارنايى جوباسى اياسىندا اۋداندىق كىتاپحانالار جۇيەسى ارقىلى 15 ءىس-شارا وتكىزىلدى.
«اۋىل ەل بەسىگى» ارنايى جوباسى اياسىندا اۋدانىمىزدا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ونىڭ ءبىر دالەلى جاڭاتالاپ اۋىلىنداعى جالپى قۇنى 40 ملن. تەڭگە بولاتىن «سارىسۋ اۋدانىنىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتتارى» اللەياسى.
«تۋعان جەر» ارنايى جوباسىنىڭ «اتامەكەن» كىشى باعدارلاماسى بويىنشا اۋدانىمىزدان شىققان دەمەۋشىلەرى مەن مەسەناتتارى قاراجاتى ەسەبىنەن 4 جوبا ىسكە اسىرىلدى.
«قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» ارنايى جوباسى اياسىندا، وبلىسىمىزدىڭ «100 جاڭا ەسىم» جوباسىنا كىرگەن ازاماتتارىمىزبەن كەزدەسۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
«قازاقستاننىڭ ساكرالدىق گەوگرافياسى» ارنايى جوباسى اياسىندا بۇگىنگى تاڭعا دەيىن 7 ءىس-شارا وتكىزىلىپ، 300 ادام قامتىلدى.
وسى رەتتە ولكەمىزدىڭ كەشەگى ورلىگىن دە، ەرلىگىن دە، كىسىلىك كەلبەتى مەن كەمەل تۇلعاسىن دا تولىمدى قالپىندا تانىپ-بىلۋگە اپارار ادىلەت جولى – تاريحي-مادەني مۇرالاردا جاتىر دەر ەدىك. قازاق دالاسىندا كونە داۋىرلەردىڭ كوزىندەي 25-مىڭنان اسا تاريحي جادىگەرلەر بار. جەرۇيىعىمىزدىڭ ءاستى-ۇستىن مەكەندەگەن وسىناۋ ۇلى مۇرانى پاراقتاي وتىرىپ، الىپ قۇرلىقتىڭ تورىندە تۇمەن جىلدار عۇمىر كەشكەن كەشەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن ءومىر، كەشكەن عۇمىرىن، العان اسۋى مەن شىققان بيىگىن زەردەلەپ – زەرتتەپ ءتالىمىن ۇرپاققا ۇعىندىرىپ، الىمىن الەمدىك ارەنالارعا شىعارۋعا دا بولادى.
ءبىز وتكەن داۋىرلەردە مىڭداعان جىلدار بويى جيناعان بارلىق مادەني-تاريحي قازىنالاردى تەرەڭنەن بىلۋگە، زەردەلەپ-زەرتتەۋگە ۇمتىلعان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك الۋىمەن وتكەندى پايىمداۋعا كەڭ جول اشىلدى. اينالاسىنا قاراساڭ كوز تالاتىن ۇلى دالامىزدىڭ قاي بولىگىن الىپ قاراماڭىز، توپىراعىن تۇرتسەڭ بەتىنە اق قايماقتاي تاريحى شىعىپ جاتادى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز تاسقا باسىلعان دەگەن وسى.
سول ايتۋلى تاريحتىڭ تارامدالعان تارماعىنىڭ بىرىندە، قاسيەتتى، كيەلى – سارىسۋ توپىراعى جاتىر.
ەلدىڭ باتىسىنا قاراي ورنالاسقان شولەيتتى ولكە تاريحى اڭىز بەن ءافسانالاردان دا كەندە ەمەس. اتاعى الەمگە ايگىلى بۇل ولكەنىڭ تاۋ-تاسى، سىرعا تولى تاريحى، كەڭ-جازيرا دالاسىمەن دە ءماشھۇر ايماق. ولكەنىڭ كەيبىر تۇستارىنان كوشپەندىلىكتىڭ كورىنىستەرىندە انىق كورۋگە بولادى.
سىرلى سارىسۋ جەرىندە ءتول تاريحىمىزعا ەنگەن ەسكەرتكىشتەر بارشىلىق. ولاردى جالپى العانداعى بىزگە بەلگىلىسى 62 ءتۇرلى دارەجەدەگى تاريحي-مادەني مۇرا بار. ال، ءبولىپ تاراتساق، 32ء-ى قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشى، 24ء-ى ارحەولوگيالىق، باستى 6-تاريحي ەسكەرتكىش ورىن تەپكەن. ارحەولوگيا ەسكەرتكىشتەرى نەگىزىنەن قاراتاۋ تاۋىنىڭ جوتاسى مەن شۋ ءوڭىرىن بويلاي ورنالاسقان.
اۋدان اۋماعىنداعى شاباقتى وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ساۋداكەنت اۋىلىندا، ورتاعاسىرلىق ح عاسىرعا جاتاتىن ساۋداكەنت قالاشىعىنىڭ ورنى جاقسى ساقتالعان. اتالعان قالاشىق ودان ءارى زەرتتەۋدىڭ كەزەگىن كۇتىپ جاتىر. جانە وسى اۋىلداعى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار حح عاسىرعا جاتاتىن شوقاي داتقا كەسەنەسى مەن اۋىل ورتاسىنان ورىن تەپكەن، 2001 جىلى تۇرعىزىلعان شوقاي داتقا ەسكەرتكىشى بار. سونىمەن قاتار ءۇشباس، اقتوبە، ارىستاندى، دوسبول ەلدى مەكەندەرىندە بەكىنىستىك قامال، اقتوعاي، تۇركىستان، قىزىلديقان اۋىلدارى ماڭىندا «تاس كەلىنشەك»، تاستاعى جازۋلار جاقسى ساقتالعان. وسى مۇرالار قاتارىندا 1993 جىلى ىقىلاس دۇكەنۇلىنا قوبىز بەينەسى سومدالعان مونۋمەنت تۇرعىزىلدى. وندا ءار كەز، ىلعي قوبىز سارىنى، ياعني ءۇنى شىعىپ تۇرادى. ءتىپتى ۇلى قوبىزشىنىڭ سۇيەگىنە وسى وڭىردەن توپىراق بۇيىرعان. بۇل سارىسۋ ولكەسى ءجاي عانا مەكەن ەمەستىگىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى.
قايناپ جاتقان تاريحتىڭ تاعى ءبىر بولشەگى-شوقاي داتقا كەسەنەسى دەسەك، اتالى ايتىلعان، ساراڭ سوزگە سۇرەڭ قوسپاعان بولار ەدىك. شۋ مەن سارىسۋدىڭ بويىن جاعالاي قونىستانعان ولكە تۇرعىندارىنا بەك-بولىس-داتقالىعى ءبىر توبە بولعان تۇلعا كەلبەتىن قالاي سومداساقتا جاراسىمدى. زامانىنداعى قيان-كەرىس ەرلىكتەرى مەن جاساعان جۇمىستارىن جالپى جۇرت جاقسى ءتۇسىنىپ، باعالاعاندىقتان ەجەلگى قالا ساۋداكەنت تورىنەن ورىن بەرگەندىگى بولار. سول قالا ورتاسىنان ەڭسەلى، كورىكتى مازار سالىپ، باسىنا شىراقشى قويعاندا – قارا حالىق.
وسى وڭىردەگى ايتۋلى اتى اڭىزعا اينالعان تاعى ءبىر اۋليەلى جەر-قامىر اۋليە مازارى. بۇگىندە قامىر اۋليە جونىندە سول ايماق تۇرعىندارىنان باسقالاردىڭ بىلمەگەنىن قالاي كورەسىز؟
اۋدان ورتالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس باعىتىندا كيەلى دە قازىنالى قاراتاۋدى تەرىسكەي مەن كۇنگەيگە ەكى ءبولىپ جاتقان قىرات بەلىندە كوكجون دەگەن ءوڭىر بار. ول جايلى تالاي جازۋشىلار مەن اقىندار قالام تەربەگەن، سىر تارتقان، جىرلارىنا قوسقان. قىسى قاتال، جازى جانعا جايلى وسى مەكەندە تالاي تاريحتىڭ كۋاگەرى بولعان، ءالى سىرى اشىلماعان تاريحي كونە ورىندار بارشىلىق. الىسقا بارماي-اق، تەك ءۇشباس دەگەن اۋىلدىڭ توڭىرەگىندەگى ەجەلدەن كەلە جاتقان قورعانتوبە، اقجار، باستوبەنىڭ باسىنداعى قاراۋىلتوبە ىرگەتاسى، قامىر اۋليە نەگە تۇرادى؟ بار سىرىن ىشىنە بۇگىپ، ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ جاتقان سول كونە تاريحي ورىندار تۋ سوناۋ ءح-حىى عاسىرلاردا بولعان جاۋگەرشىلىك زاماندا پايدا بولعان قورعان-قامالدار دەيدى ايتۋشىلار.
ءۇشباس اۋىلىنىڭ شىعىس جاعىندا 7 شاقىرىمدىق قۇز دالادا وزەن جاعاسىندا تۋ سوناۋ ەرتە زامانداردان كەلە جاتقان ەسكى بەيىتتەر بار. سول بەيىتتەردىڭ ورتاسىندا قىش كىرپىشتەن قالانعان ءتورت قۇلاقتى قامىر اۋليە كەسەنەسى تۇر. بۇل كەسەنە ءىىى عاسىردىڭ تۋىندىسى ەكەن. ايتۋشىلارعا سەنسەك، كەسەنە ۋاقىت كەلە تابيعات اسەرىنەن ەكى رەت بۇزىلىپ، قابىرعالارى قايتا قالانىپتى.
جوعارىدا جازعان مەكەندەر تاريحى ەلدىڭ، جەردىڭ ماقتانىشىنا اينالدى، باي تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگىن ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇستى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ تاريحى، كونەنىڭ كوزى، اشىلماعان پاراقتارى، جازىلماعان سىرى بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ ولكەمىزدىڭ تاريحىنا قوسار ۇلەسى مول بولماق.
نۇرسۇلتان سوۆەت
پىكىر قالدىرۋ