قازاقتىڭ قوعامى ءدال ءقازىر قىپ-قىزىل كۇرەس ۇستىندە. ءتىلدى ارقاۋ ەتكەن ءارتۇرلى ءىس-شارالار، جينالىستار اي سايىن وتكىزىلىپ، ءتىل قانشاما ءمۇشايراعا تاقىرىپ بولىپ جاتىر. ءبىراق ەش وزگەرىس، ەش ناتيجە جوق. ءبىزدىڭ قوعامدا كۇندە تاڭەرتەڭ قازاق ءتىلدىسى دە، ورىس ءتىلدىسى دە ورنىنان تۇرا ءتىل پروبلەماسىمەن كوزىن تىرناپ اشادى. قازاق ەلىندە ەليتا ءتىلى، ءعىلىم-بىلىم، بايلانىس ءتىلى بولىپ ۇستەمدىك ەتىپ كەلە جاتقان ورىس ءتىلى ءوزىنىڭ تولىق پوتەنسيالىن جۇمساپ بولعانىن كورىپ وتىرمىز. بۇل جەردە ورىس ءتىلىنىڭ ەش جازىعى جوق شىعار، ءبىز ەندى وسىنىڭ سەبەبىن قاراستىرىپ كورسەك.

كوبىمىز بايقاي بەرمەيتىن ءبىر جاعداي بار. ورىس ءتىلدى قازاقتار جانسىز روبوت سەكىلدى كەلەدى. كوبىسى مەيىرىم-شاپاعاتتان جۇتاڭقى، جان-جاعىنا ءتىرى ولىك سياقتى ىزعار شاشادى دا تۇرادى. ويتكەنى ىشكى ءوز مەنى «قازاقى ساناسى» سىلىنىپ تاستالعان دا، سول سانانىڭ ورنىنا مۇلدە جات وركەنيەتتىڭ قالىبى كيگىزىلگەن. ادام، ءبىراق جانسىز. سىرتقى بيولوگيالىق دەنەگە ءتىلدىڭ سايكەسپەۋىن ايتپاعاندا، ىشكى قالىپتىڭ دا ورنىنا، جان-دۇنيەسىنە باسقا دۇنيەۋي تانىم ورنىعىپ، زورلىقپەن قونىس تەۋىپ العان. ال قازاقى سانا ارعىىى جاقتا جالتىراپ قانا جاتىر. جوق ەمەس بار. ءبىراق، بەرگى بەتىن ساپ-سارى «ورىسي تانىم» باسىپ العان دا، ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشپەن جۇرگىزىپ، جاڭاعى «قازاقى تانىمدى» قايتا-قايتا تۇنشىقتىرىپ، توپەلەپ كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا، ورىس ءتىلدى قازاقتىڭ ىشىندە قوپ-قوڭىر قوي كوزدى، قارا شاشتى قازاق ەمەس، ساپ-سارى تۇك باسقان، كوك كوزدى، سارى شاشتى ورىس وكتەمدىك ەتۋدە. بيولوگيالىق تۇرعىدا ايتقاندا ءبىر قازاقتىڭ دەنەسىندە ەكى سانانىڭ كۇرەسى جۇرۋدە. ءبىرىنشىسى – ءالسىز «قازاقى سانا»، ەكىنشىسى – كۇشتى «ورىسي سانا». وسى ۇشەۋىنىڭ اراسىنداعى تارتىستا كۇشتى «ورىسي سانا» ءبارىن شەشىپ تۇر. بەيشارا قازاقى سانا اندا-ساندا قارسىلىق تانىتپاق بولادى. ءبىراق ۇستەمدىك ەتىپ العان كوك كوز سارى بوي بەرەمە؟! قازاقى سانانىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارىپ، قايتا-قايتا سانا تۇبىنە ىسىرىپ تاستايدى دا وتىرادى. وسى جەردە باسا ايتا كەتەيىن، ءوز تابيعي، تۋما ساناسى ءوز تانىنە ورنىعا الماعان سوڭ جاساندى باسقىنشى ساناعا ءوزى بيلەپ-توستەپ وتىرعان دەنەنىڭ نەگىزگى تۇلعالىق، عۇرىپتىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بەس ءتيىن . سەبەبى نە دەسەڭىز، جالعان ورنىققان سانادا ءوزى بيلەپ-توستەپ وتىرعان بيولوگيالىق دەنەگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك، قۇرمەت مۇلدەم جوق. ويتكەنى دەنە وزىنىكى ەمەس. ءوز دەنەسى، اۋەلگى تۋعانداعى ءتانى بولماعان سوڭ ارتىق جاۋاپكەرشىلىك الىپ نە ىستەيدى؟! تۇرىنە قارايسىڭ، كادىمگى قاراكوز ءوز قازاعىڭ. ءبىراق، نيەت، پيعىل باسقىنشى سانانىڭ يەلىگىندە. بار قالاۋى سول وكتەم ساناعا قوتارىلادى دا تۇرادى. بۇنى اركىم ءارتۇرلى تۇيسىنەدى، ءتىپتى ءبارىمىز سەزىنەمىز. كەيبىرىمىز «نامىسىزدىق» دەيمىز، كەيبىرىمىز «قۇلدىق سانا» دەپ جاتامىز.

ۇلتتىق كود وزگەردى دەپ جاتامىز. بۇل جەردە ۇلتتىق كودتىڭ وزگەرگەن ەشتەڭەسى جوق، تەك كودتار اۋىسىپ كەتكەن. ۇلتتىق كود تۇسەتىن قالىپ ورنىنا باسقا، مۇلدە جات، ءتىپتى تەرىس كود ءتۇسىپ كەتكەن. تەك سونى ءبىز دە، جاڭاعى كود اۋىسقان ادام دا وقي الماي دال بولۋدامىز. ادەتتە تەلەفون، كومپيۋتەر بۇعاتتالىپ (بلوكيروۆكا) قالسا جانىمىز قالمايدى. ويلاڭىز، ءبۇتىن ءبىر ادامنىڭ ساناسى، ۇلتتىق كودى بۇعاتتالسا تراگەديانىڭ اتاسى سول ەمەس پە؟ مىنە، ءبىزدىڭ جالپى ۇلت رەتىندە، مەملەكەت رەتىندە قاتتى زارداپ شەگىپ جاتقانىمىز سودان.

ارى قاراي ءسوزىمىزدى ساباقتاساق، «كود اۋىسقان»، «جاساندى ساناداعى» جاندار جەمە-جەمگە كەلگەندە تايعاق، مايدانسىز كەلەدى دە، ازاماتتىق تۇلعاسىن ساقتاپ قالۋدان بەرىلە سالۋدى جەڭىل كورەدى. ارعى جاعىن بىردەڭە ۇستاپ تۇرماعان سوڭ، ۇيات قىتىعى تەز ءولىپ، ار-نامىستىڭ قاي جەردە كەرەك، قاي جەردە كەرەك ەمەس ەكەنىن ايىرىپ جاتپايدى. بۇل جەكەباستىق، ىشكى نامىسسىز ساتقىندىق جيناقتالا كەلە ۇلتتىق، مەملەكەتتىك، مۇددەلىك ساتقىندىققا ۇلاسادى. بۇل مەملەكەتتىڭ قۇرۋىنا، تراگەدياعا، ۇلتتىق داعدارىسقا اكەپ سوقتىرادى. سانا جاڭعىرماي ءتىل دە، رۋح تا قالىبىنا ورنىعا المايدى. ساناسى تۇماندانىپ ەمەس، اشىق جاۋلانىپ تۇرعان جاعدايدا ءتىل تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق اڭگىمە ەكەنىن قايتالاپ ايتقىمىز كەلەدى.

ال ەندى ءبىر قىزىق جاعداي. جاڭاعى ورىسي قازاق تازالاۋ بولماسا، تازا قازاقتى كورسە يتتەي تالاي سالادى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، وزىندە جوق «قازاقتىق» بولسا، باستىسى باعاناعى ءوز ىشىندە تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن قازاقى سانا سەكىلدى دەنە سىرتىنداعى قازاقتى دا توپەشتەپ، كوزىن جىلتىراتىپ تۇپكىرگە تىعا الامىن دەگەنى. مىنە، ءبىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى تالاۋعا كەلگەندە، تاپتاۋعا كەلگەندە، قورلاۋعا كەلگەندە اياماي تاڭىن ايىرىپ جىبەرەتىنىمىز سودان. ىشتەگى بيلىك ەتىپ وتىرعان «ول»، ىشىندەگى «مەندى» اياماعاندا، سىرتتاعى قازاقتى اياپ نە ىستەسىن. ال وسى دەرت، «اياماۋ دەرتى» تەك ورىس تىلدىلەردە عانا بار دەسەك ءبىراز قاتەلەسەمىز. سەبەبىن تاعى تارقاتايىق. بۇل «اياماۋ»، «تالاۋ» دەرتى قازاق تىلدىلەردەن دە كوپ كورىنىس تاۋىپ جاتادى ەكەن. ەندى قاراڭىز. نەگە دەسەڭىز، سول قازاق ءتىلدىمىن دەپ جۇرگەن جاننىڭ ءوزى – ءتىلى قازاقشا بولعانىمەن ساناسى، ويلاۋ فورماسى ورىسشا بولسا جان-دۇنيەسىنەن، قىلعان قىلىعىنان ءبىر اتتەگەن-ايى شىعىپ تۇرادى. ساناسىنداعى ورىسي سانا قازاقى ءتىلدى جەڭە الماعانىمەن، ونىڭ ويلاۋ جۇيەسىن باعىندىرعان، ساناسىن تۇمشالاعان. ورىس قالاي ويلايدى، بۇل دا سولاي ويلاپ، سولاي دۇنيەنى قابىلداپ، سولاي جوسپار قۇرادى. ەندى بۇعاندا جارىم-جارتىلاي ورىس بيلىك ەتەدى دەگەن ءسوز. ياعني ءوز «مەنى» ەمەس. ءوزىنىڭ تازا جان-دۇنيەسى ەمەس. وعان دا قازاقتىڭ اماندىعى، قازاقتىڭ بىرلىگى قاتتى كەرەك ەمەس. رەتى كەلسە ول دا اياپ قالمايدى. سەندەر كوعامدىق ورتاداعى، ينتەرنەتتەگى ت.ب كوممەنتاريي كوپىرمە ءسوز ايتىلاتىن جەردەگى داۋ-دامايدىڭ، تيداۋسىز لاس جانە الىپ-قاشپا سوزدەردىڭ تۇگەمەۋى بەكەردەن بەكەر دەپ ويلاماڭدار. بۇل «مەنىن» ايامايتىن «ولدىڭ» بولۋىنان. وسى جەردە «ورىسشا ويلاۋدىڭ نەسى جامان» دەپ ايتۋلارىڭىز مۇمكىن. ول ورىسقا جاقسى بولۋى مۇمكىن. ال بىزگە، قازاققا ەش پايداسى جوق ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىك.

قاراپ وتىرساڭىز «جات ساناداعى قازاق» – ورىس ساناداعى ورىس ءتىلدى قازاق جانە ورىس ساناداعى قازاق ءتىلدى قازاق سىندى ەكى تيپكە بولىنەدى ەكەن. سوڭعىسىن ءتىلىنىڭ قازاقشالىعى اقتاپ الا المايتىنىن ەسكەرەيىك. قازاققا – قازاقى سانا ورنامايىنشا مەملەكەت قازاق مەملەكەتى بولا المايدى. باعانادان ءبىراز نارسەنىڭ باسىن قايىرعان سياقتىمىز. ال ەندى جاۋلانعان سانانىڭ قالپىنا كەلۋى ءۇشىن، اۋىسقان كودتىڭ بۇعاتىن اشۋ ءۇشىن ءبىر عانا ەم، تۇپكىلىكتى داۋاسى – جان-دۇنيەدەگى «ولدى» ءولتىرۋ، باسقىنشى «ورىسي سانانى» ءولتىرۋ. «جات سانانى» قۇرباندىققا شالۋ. «ولدى» ولتىرمەيىنشە تاۋەلسىزدىك العانىڭ، قازاق بولعانىڭ وتىرىك. قازاق دەگەن پاك اتاۋ نەگىزى. قازاق مۇسىلمان بولا الادى، ءبىراق مۇسىلمان قازاق بولا المايتىن سياقتى، قازاق ورىس بولا الادى، ءبىراق ورىس قازاق بولا الامايدى. ءتىپتى «ورىسي ساناداعى» ءوز قازاعىڭ قازاق بولا المايدى. بۇل ءبىزدىڭ ايتپاقشى بولعانىمىزدىڭ ءبىر پاراسى. ال ەندى ەلگە، مەملەكەتكە كىمنىڭ بيلىك ەتىپ وتىرعانىن پايىمداي بەرىڭىز. ەليتا تازا ورىس ءتىلدى جانە كۇمانسىز «ورىسي ساناداعى» تۇلعالار. جاڭاعى ورىس ءتىلدى اياماستاردىڭ بۇلار «اكۋلالارى»، «بۇقالارى» دەسەك تە بولادى. ەليتانىڭ ءولىپ-وشىپ ورىس ءتىلىن تىقپالاعانى ەلدى ويلاپ، حالقىنىڭ قامىن جەپ ىستەپ وتىرماعانى بەلگىلى. ورىس ءتىلى حالىقارالىق ءتىل، كوپ حالىق تۇسىنەدى دەگەن سىلتاۋى «ءوز ناتيجەسىن» كورسەتىپ جاتىر. ەل بولاشاعىنىڭ ورىس ءتىلى ەسەبىندە وركەندەۋىن ءتىپتى كورىپ وتىرعان جوقپىز. ورىس ءتىلى ءوزىنىڭ تولىق پوتەنسيالىن جۇمساپ بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. وسىعان دەيىن قازاق مەملەكەتىن وركەنيەتتى ەلدەرگە قوسسا، ورىس ءتىلىنىڭ مۇمكىنشىلىگى دە، كەڭەستىگى دە جەتەر ەدى. ءبىراق وكىنىشكە وراي، ورىس ءتىلىنىڭ، «ورىسي ساناداعى» جۇيەنىڭ تەك كەرى پروپورسيونالدى جۇمىس جاساعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.

توقتاۋسىز توناۋ مەن ەل مۇددەسىن اياق استى ەتۋ، تىلىنە، دىلىنە قارسى قيتۇرقى ساياساتىن تىقپالاۋ، ءبارى-بارى «مەنى» جوق جۇيە ەكەنىنىڭ دالەلى. ءوز «مەنى» جوق جۇيەنىڭ، ءوز «مەملەكەتى» دە بولمايدى. بۇلار دا باعاناعى «ورىسي ساناداعى» قازاقتار سەكىلدى، ءوز ۇلتىنا كەلگەندە ناعىز قانىشەرگە اينالىپ جانشىپ، تالاپ، تاپتاپ، توناپ، اياماي قورلاۋ ارقىلى «كەك» الىپ جاتتى. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، ورىس ءتىلى – قازاقتى وركەندەتە المايتىن ءتىل ەكەنىن، «ورىسي سانا» قازاقتى العا ەمەس، ارتقا تارتاتىن ماسىل ەكەنىن كۇن وتكەن سايىن ايقىن سەزدىرتە باستادى. بىزگە تاريحتىڭ سىن ساعاتى ءالى سوعىپ تۇر. ساناعا جابىسقان شەل – ول دەرت. مويىندايىق، بىزگە «مەن» ەمەس، «ول» بيلىك جۇرگىزەدى. دەمەك، ەلدى دە «ول» بيلەيدى. ال، «ولعا» قازاقتىڭ وسىپ-ونگەنى كوك تيىن قۇرلى قۇنى جوق.

وسكىسى كەلگەن جۇرت ويلانادى دەگەن ويمەن وسى دۇنيەنى ۇسىنىپ وتىرمىز.

R.S: جاۋلانعان سانانى تەك «ورىسي» دەپ قاراستىرۋ ول ورىس تىلدىلەرگە بايلانىستى بولسا، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن جابىسقان قازاق قوعامىنىڭ تاعى ءبىر كەسەلدى دەرتى ۋاحابسيت-سالافيتتىك ءدىني تانىم جولىنداعى قازاقتاردى دا جوعارىداعى قاعيداتقا سالۋ ارقىلى شەشۋگە بولدى. «ورىسي سانا» جاۋلانعان بولسا، «ۋاحابيلىك سانا» ۋلانعان سانا بولادى. ەكەۋى دە قازاق جان-دۇنيەسىن ءوز تۋما يلاحي ساناسى مەن تۋعان دەنەسىنەن جات قىلاتىن دەرتتەر.

جاقسىبەك قاقاننىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىنان