ادام بالاسى ءومىر ءسۇرۋىن جاقسارتۋ ءۇشىن اركەز جاڭاشىلدىققا بوي ۇرعان، ىزدەنگەن. قاشان دا قوسىمشا بالاما كوزدەردى ىزدەگەن. ءبىر نارسە ايقىن، جىل وتكەن سايىن ەنەرگيا كوزدەرىن تۇتىنۋ ارتىپ بارادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە، وركەنيەت مۇنداي كەزدە بالامالى قۋات كوزدەرىنە جۇگىنگەن. اقيقاتى، بارعان سايىن جىلۋ-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردىڭ تاپشىلىعى  بايقالىپ كەلەدى. سوندىقتان دا بالاما جىلۋ كوزدەرىنىڭ ماڭىزى ارتتى. قازىرگى ۋاقىتتا نەگىزگى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 85 پايىزى ناقتى ايتقاندا، مۇناي مەن گاز، كومىر جانە تاعى باسقا جىلۋ كوزدەرىنەن الىنىپ وتىر. مامانداردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، الداعى 50-100 جىلدا اتالعان جىلۋ كوزدەرى نەمەسە وسى شيكىزاتتار تاۋسىلا باستايدى.  ءتىپتى مۇناي-40-50 جىلدا، كوگىلدىر وتىن-80 جىل، ۋران 80-100 جىلدان سوڭ، ال كومىر 400-500 جىلدا قورىن سارقىپ بىتەدى دەگەن مالىمەت بار. ارينە، اتالعان مالىمەتتەردىڭ بارلىعى دا ادام بالاسىن ويلاندىرادى، الاڭداتادى. سوندىقتان الەمدە دامىعان وركەنيەتتى، الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى دا ەنەرگەتيكالىق رەكسۋرستاردىڭ تاۋسىلاتىنىن بىلەدى. انىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل جولدا قازاقستان دا قازىرگى ۋاقىتتا تۇبىندە قۋات كوزدەرىنىڭ تاپشىلىعى بولاتىنىن ءبىلىپ وتىر. دەرەككە نازار اۋدارار بولساق، ءبىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەنەرگيانىڭ 42 پايىزىن – كومىردەن، 39 پايىزىن – كوگىلدىر وتىننان، 17 پايىزىن – مۇنايدان الىپ كەلدىك. ال 0،2 پايىزىن باسقا كوزدەردەن الدىق.

جالپى حالىقارالىق جيىندار مەن الەمدىك سامميتتەردە عالامدىق پروبلەمانى ۇنەمى كوتەرەتىن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ ارنايى سەسسياسىندا «جاسىل كوپىر» باعدارلاماسىن ۇسىنعانى بەلگىلى. بۇل باعدارلاما كەيىننەن حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ قولداۋىنا تە بولدى. كەيىننەن 2012 جىلى 20-22 ماۋسىمدا وتكەن «ريو+20» دەگەن اتپەن بۇكىلالەمدىك سامميتتە نازاربايەۆتىڭ باستاماسىن الەم ەلدەرىنىڭ باسشىلارى قىزۋ قولدادى. قازاقستاننىڭ باستاماسى بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدە قىزۋ قارقىن الدى. ءسويتىپ عالامدىق ەنەرگەتيكالىق-ەكونوميكالىق ستراتەگيا قابىلداندى.

راسىندا دا الەم نەگە نازاربايەۆ ۇسىنىسىنان كەيىن «جاسىل ەكونوميكاعا» بەت بۇرا باستادى؟ ونىڭ دا سەبەبى بار. ويتكەنى الداعى 50 جىلدا عالامنىڭ ەنەرگەتيكالىق قۋات كوزدەرىنە سۇرانىسى كۇرت ارتادى. اتاپ ايتار بولساق، ساراپشىلاردىڭ سەپتەۋىنە قاراعاندا، الەمنىڭ مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن پايدالانۋى 2 ەسە، تابيعي گازدى تۇتىنى -3 ەسە، باسقا دا مينەرالدىق شيكىزاتتاردى پايدالانۋ 3،5 ەسەگە ارتايىن دەپ وتىر. وسىعان بايلانىستى الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرى قۋات الۋدىڭ بالامالى كوزدەرىن ىزدەۋگە كوشتى. بۇل جاعداي كۇن وتكەن سايىن وتكىر ماسەلەگە اينالىپ بارادى. ءسوز جوق، بالامالى ەنەرگيا كەرەك. بولاشاقتى ويداعان ەلدىڭ كەز كەلگەنى قوسىمشا قۋات كوزدەرىن وندىرۋگە كوشىپ جاتىر. بارلىعى ەمەس ارينە، شاماسى كەلەتىندەر، ەكونوميكاسى كۇشتى، الەۋەتى بار ەلدەر. ال بالامالى قۋات كوزدەرى دەگەنىمىز نە؟

بۇل –  كۇن ەنەرگياسى. بۇل – جەل ەنەرگياسى. سونداي-اق سۋدان الىناتىن قۋات كوزدەرى. ناقتى ايتقاندا، مۇنىڭ بارلىعى – ەكولوگيالىق اپاتتى بولدىرماۋ.

ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمدامالارىنا قاراعاندا، اقيقاتىن ايتساق، ءححى عاسىردىڭ اياعىندا كۇن ەنەرگياسىنان الىناتىن قۋات كوزدەرىنىڭ ۇلەسى الەمدە 65 پايىزعا جەتەدى دەگەن بولجام بار. 2020 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن اتالعان قۋات  كوزدەرىن ەۋروپانىڭ ءوزى 20 پايىزعا ۇلعايتۋدى كوزدەپ وتىر. ويتكەنى بولاشاقتىڭ ەنەرگياسىن ساقتاۋدى جانە دامىتۋدى بۇگىننەن باستاماسا، الەمنىڭ اۋاسى لاستانىپ بارادى. ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك بۇزىلدى. ەكولوگيالىق ساراپشىلار مۇناي-گاز سالاسىنداعى قىمبات جوبالاردى توقتاتپاسا،  2020 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن اتموسفەراعا  جىلىنا

6،34 گيگاتوننا كومىر قىشقىل گازى ۇشادى دەپ دەپ بولجاپ وتىر. بۇل  كەلەر جىلعى بولجانعان دەڭگەيدەن 20 پايىزعا كوپ. بۇل الدىن الا بولجانعان دەڭگەيدەن 20 پايىزعا كوپ جانە اتالعان كورسەتكىش  كيوتو حاتتاماسىنا قايشى كەلەدى. ەگەر وسى دەڭگەيدە اتفوسمەراعا پارنيكتىك گازدار شىعا بەرسە، 2050 جىلدارى الەمدىك اۋانىڭ تەمپەراتۋراسى+ 3،5-4° -قا جىليدى. ال مۇنىڭ قاتەرى وتە جوعارى. سولتۇستىك مۇزداقتار ەرىپ، عالامدى سۋ باسادى. ءقازىر ءبىرقاتار ەكولوگتاردى الاڭداتىپ وتىرعان تاعى ءبىر نارسە بار. بۇل الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى مۇناي-گاز جوبالارىنىڭ ىسكە قوسىلۋى. مۇنداي قىمبات جوبالاردىڭ سانى ءقازىر 14-كە جەتىپ وتىر. ەگەر ولار ىسكە قوسىلسا، 2050 جىلدان كەيىن عالامدىق جىلىنۋ +5 گرادۋسقا ارتۋى مۇمكىن. سوندىقتان حالىقارالىق قوعامداستىققا اتى ءماشھۇر كوپتەگەن عالىمدار بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە دەرەۋ كوشۋ قاجەتتىگىن العا تارتۋدا.

حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، الداعى ۋاقىتتا الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرى بالاما قۋات كوزدەرىن قارجىلاندىرۋعا 4،8 تريلليون دوللار ءبولۋدى قاجەت دەپ تاۋىپ وتىر. دەمەك، عالام «جاسىل ەكونوميكاعا»  تولىق بەت بۇرا باستادى. اسىرەسە، ءوندىرىسى دامىعان جاپونيا، كانادا مەن اقش مەملەكەتتەرى جاڭارتىلعان، تىڭ قۋات كوزدەرىن دامىتۋعا كوپتەپ كوڭىل ءبولىپ جاتىر. ءتيىستى مولشەردە قارجى ءبولۋدى قاراستىرۋدا.

قازىرگى ەكولوگيالىق تەپە –تەڭدىك بۇزىلعان ۋاقىتتا الەم نازار اۋدارعان ماسەلەدەن قازاقستان دا قالىس قالىپ وتىرعان جوق. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ  بۇۇ -نىڭ سەسسياسىندا ۇسىنعان «جاسىل كوپىر» باعدارلاماسى ومىرشەڭ قۇبىلىسقا اينالدى. بۇكىل الەم ءوندىرىستىڭ لاس، زياندى قالدىقتارىنان قاشىپ، ءقازىر «جاسىل ەكونوميكاعا» بەت بۇردى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە عالام قۋاتتاعان ەلباسىنىڭ باستاماسىنان كەيىن «جاسىل ەكونوميكانىڭ» تيىمدىلىگى مەن ەكولوگيانى ساۋىقتىرۋ ءۇشىن قۇمبىل ىسكە كىرىستى. ارنايى ءتيىستى زاڭنامالار قابىلدادى. ونى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «جاڭارتىلعان قۋات كوزدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە قولداۋ تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدادى. ەلىمىزدە «جاسىل كوپىر» ۇلتتىق ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسى جۇمىس ىستەۋگە كوشتى. سونان كەيىن اتالعان باعدارلامانى كۇشەيتۋ، وعان سەرپىن بەرۋ ماقساتىندا «جاسىل دامۋ» قۇجاتى قابىلداندى. 2014 جىلدان باستاپ،  «جاسىل ەكونوميكا تۋرالى» جاڭادان زاڭ قابىلداندى. قىسقاشا ايتقاندا، قازاقستان مەملەكەتى 2050 جىلعا دەيىن جاڭارتىلعان قۋات كوزدەرىنىڭ 50 پايىزىن، سۋ، كۇن، جەل ەنەرگياسىنان الماق. 

بۇل انىعىن ايتقاندا، ۇلكەن ءمانى بار ستراتەگيالىق جوسپار. ۇكىمەت قازىرگى ۋاقىتتا اتالعان سالاعا قۋاتتى قارجى ءبولىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا دا مۇنى كۇرت ارتتىرماق. ويتكەنى، «جاسىل ەكونوميكانىڭ» دامىعانى كەرەك. ەڭ الدىمەن حالىققا قاجەت، ويتكەنى ەكولوگيالىق تەپە –تەڭدىك بۇزىلسا، بۇل تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا قاتتى اسەر  ەتەدى. سوندىقتان بالامالى قۋات كوزدەرى ىسكە قوسۋ ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى ءۇشىن دە وتە قاجەتتى نارسە.