Youtube جەلىسىندەگى اسكار شايگۋماروۆ ارناسىندا ورال قالاسىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 75 جىلدىعىن، ءستاليننىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولعانىن اتاپ وتپەك بولىپ، ماڭگىلىك الاۋعا كەلگەن كوممۋنيستەر مەن ولارعا قارسى ءبىر توپ ازامات اراسىندا بولعان كەلىسپەۋشىلىكتىڭ ۆيدەوسى جاريالاندى. كوممۋنيستەرگە قارسى تاراپ 1930-1932 جىلدارى قازاقتى اشتىققا ۇشىراتىپ، ملن-داعان ادامنىڭ قازاسىنا سەبەپشى بولعان ءستاليندى دارىپتەۋگە نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى. ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپان دا ءجۇر.

بەينەجازبادا كورىنگەندەي، قولدارىنا قىزىل جالاۋ، ءستاليننىڭ سۋرەتىن ۇستاعان ءبىر توپ ەگدە جاستاعى ادام ماڭگىلىك الاۋعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان. كوممۋنيستەر الاۋعا جاقىنداعاندا ولاردى ءبىر توپ ازامات قارسى الدى. ولاردىڭ قولىندا "ستالين جەندەت"، "ءستاليندى دارىپتەۋگە جول جوق"، "ستالين ءولىمى ءفيلمىن كورۋگە كەڭەس بەرەم" دەگەن جازۋى بار پلاكاتتار بولعان. نارازى توپ وكىلىنىڭ ءبىرى كوممۋنيستەردىڭ قولىنداعى ستالين سۋرەتىن تاپتىپ الدى. سول ساتتە ونى پوليسيا قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ، الىپ كەتتى.

ارتىنشا، جەرگىلىكتى پوليسيا قىزمەتى باسقارماسىنىڭ باسشىسى، پودپولكوۆنيك كەنجەبەك قۇسپايەۆ نارازىلىق ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان ەشقانداي قوعامدىق ءتارتىپ بۇزۋشىلىق، بۇزاقىلىق بولماعانىن حابارلايتىنىن ايتتى.

وزدەرىن "پوكولەنيە" قوعامدىق بىرلەستىگىنەنبىز دەپ تانىستىرعان كوممۋنيستەر اتىنان سويلەگەن ادام مەملەكەت باسشىسىنىڭ، ەلباسىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ تۋرالى نۇسقاۋىن قولدايتىنىن ايتتى.

– ءبىز وسى نۇسقاۋعا ءۇن قوسۋ، لايىقتى اتاپ ءوتۋ (جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىن – رەد) ويىمەن باس قوستىق. تاريحقا ۇڭىلسەك، كوپ نارسەنىڭ بولعانىن كورۋگە بولادى. الايدا الدىمىزدا مەرەيتوي كەلە جاتقاندىقتان تەك جەڭىس تۋرالى، جەڭىستەگى باس قولباسشىنىڭ (ءستاليننىڭ – رەد) ورنى تۋرالى ايتقان ءجون بولار. ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ماسەلە تۋرالى ءسوز قوزعار بولساق، لەنينشىل-ستالينشىل ساياساتتىڭ ارقاسىندا قازاقستان مەملەكەتتىلىككە يە بولدى. و باسقا قىرعىز، كەيىن قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، 1936 جىلى ءستاليننىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىز قازاق سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. وندىرىستىك-ەكونوميكالىق جاعىن ايتار بولسام، قازاقستاندا جۇزدەگەن قالا، مىڭداعان كاسىپورىن، زاۋىت-فابريكا سالىندى، اۋىل شارۋاشىلىعى دامىدى. ملن-داعان قازاقستاندىقتار تەگىن ءبىلىم، ەم-دوم، باسپانا الدى. بارلىعىندا جۇمىس، بالالاردا باقىتتى بالالىق شاق، ۇلكەندەردە جايلى قارتتىق ءومىر بولدى. 1941-1945 جىلدارى 600 مىڭنان استام قازاقستاندىق قازا تاپتى. ولار وتان ءۇشىن، ستالين ءۇشىن اجال قۇشتى. ءبىز بۇگىن ماڭگىلىك الاۋ جانىندا تۇرىپ، سول جاۋىنگەرلەردى، مارشالداردى، گەنەرالداردى، سولارعا باس بولعان تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى ءستاليندى ەسكە العىمىز كەلەدى. ال قاتەلىكتەر تۋرالى ايتقىمىز كەلمەيدى، – دەدى ول.

كوممۋنيستەر اكسياسىنا نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر اشتىقتان ولگەن ملن-داعان قازاقتار، قۋعىن-سۇرگۇنگە ۇشىراعاندار، راقىمجان قوشقاربايەۆ، باۋىرجان مومىش ۇلى تۋرالى نەگە ايتپايسىزدار دەپ ايقايلادى. ولاردىڭ سوزىنشە، ەكى ادامعا ءبىر مىلتىق بەرىپ قويعان ستالين جەڭىسكە ميلليونداعان ادامدى قۇرباندىققا شالۋ ارقىلى جەتكەن.

وسى ساتتە ءوزىن قالالىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى دەپ تانىستىرعان ادام اكسيانىڭ زاڭسىز ەكەنىن، ون كۇن بۇرىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانعا جازباشا ءوتىنىش قالدىرۋلارى ءتيىس ەكەنىن ايتىپ، اكسيانى توقتاتۋ تۋرالى ەسكەرتۋ جاسادى. اكسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىندا جۇرگەن زاڭگەر ابزال قۇسپان نارازىلىقتارىن توقتاتپايتىنىن، قاجەت بولسا اتا-بابا ءارۋاعى ءۇشىن 10-15 كۇن اباقتىدا وتىرىپ شىعۋعا ءازىر ەكەنىن ايتتى. سونداي-اق كوممۋنيستەر اكسياسى تۋرالى قۇزىرلى ورگاندارعا حابارلاعانىن ءمالىم ەتتى.

– "وسى جاعداي بولايىن دەپ جاتىر" دەپ ءبىز ىشكى ساياسات بولىمىنە، پوليسيا قىزمەتىنە جازدىق. بىرەۋى سەلت ەتكەن جوق. ءبىز كۇش قولدانىپ جاتىرمىز با، ايقاي شىعارىپ جاتىرمىز با، بىرەۋلەردىڭ قۇقىن بۇزىپ جاتىرمىز با؟ ءبىز بار-جوعى ءستالينيزمدى دارىپتەۋگە بولمايتىنىن ايتىپ جاتىرمىز. 31 مامىر رەسمي تۇردە ءستاليننىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ تانىلعان. ياعني ءستالينيزمدى دارىپتەۋگە ەشقانداي جول جوق ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ەندى كەلىپ، ىشكى ساياسات ءبولىمى بىزگە عانا ەسكەرتۋ جاساۋدا، –  دەيدى زاڭگەر.

ۆيدەونى ءتۇسىرىپ تۇرعان ادام الاڭعا پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوپتەپ جيىلعانىن، ورالدا الاڭدى اڭدۋدان باسقا پوليسيانىڭ جۇمىسى جوق پا، الدە ورالدا پوليسيا وسىلاي قاپتاپ جۇرەتىندەي قىلمىس دەڭگەيى جوعارى ما دەپ تاڭدانىسىن بىلدىرۋدە.

ارتىنشا، پوليسيا الىپ كەتكەن ازاماتتىڭ نۇرلان ءسادىر اتتى ورالدىق بەلسەندى ەكەنى انىقتالدى. بۇل تۋرالى جۋرناليست ساۋلە ءابىلداحان قىزى ءوزىنىڭ facebook-تەگى پاراقشاسىندا حابارلادى.

نۇرلان ءسادىردىڭ ايتقانى دەلىنگەن جازبادا بەلسەندى ءستاليندى ۇلىقتاۋ شاراسىن وتكىزەتىنى تۋرالى حابار ەستىگەن بويدا وعان الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ىشكى ساياسات باسقارماسىنا ءمان-جايدى ايتقانى، ولاردىڭ جۇمىس ىستەلەدى دەگەنى، الايدا ودان ناتيجە شىقپاعانى جازىلعان. سونداي-اق بەلسەندى الاڭدا ءستاليننىڭ پورترەتىن نە ءۇشىن جۇلىپ العانىن، ول ءۇشىن وزىنە نە بولعانىن ايتقان.

"ءستاليندى قازاق حالقىنا اسقان جاۋىزدىقپەن قيانات جاساعان، گەنوسيد ۇيىمداستىرعان ادام دەپ ەسەپتەيمىن. مەملەكەتىمىزدىڭ پوزيسياسى دا وسىنداي دەپ ويلايمىن، سەبەبى، 31 مامىردى "ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى" دەپ مەملەكەتىمىز زاڭمەن بەكىتكەن. بۇل ويدان قۇراستىرىلعان، اسپاننان الىنعان نارسە ەمەس، سونداي ازاپتى كۇندەر، اۋىر تاريح، قاندى رەپرەسسيا قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەنى راس. ول رەپرەسسيا ءستاليننىڭ كەزىندە بولدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز دە ءستاليندى گەنوسيد جاساۋشى دەپ مويىندايدى دەپ بىلەمىن. رەپرەسسيا قۇرباندارىنا اتاۋلى كۇن بەرگەننەن كەيىن ول رەپرەسسيانى ۇيىمداستىرۋشى ستالين ەكەنىن مەملەكەتىمىزدىڭ مويىنداعانى.

وسىعان وراي، مەن كەشە اكتيۆيست رەتىندە مەملەكەتتىك ورگانداردان "ءستاليندى ۇلىقتاۋ شاراسىنىڭ الدىن الۋدى، ونداي اكسيانى وتكىزۋگە تىيىم سالۋلارىن، توقتاتۋلارىن" سۇرادىم. ۇسىنىس جاسادىم دەسەك تە بولادى، تالاپ ەتتىم دەۋگە دە بولادى. ءتىپتى، پوليسيا بولىمىنە بارىپ رەسمي ارىز جازدىم. وسى اكسيانى ۇيىمداستىرۋشىلارعا، باستاما كوتەرۋشىلەرگە شارا قولدانۋدى سۇرادىم. شارا قولدانعاندا، ولاردى قۋدالاۋ ەمەس، ەڭ باستىسى، ءستاليندى ۇلىقتاۋ شاراسىن بولدىرماۋ ءۇشىن شارا قولدانۋدى سۇراپ ارىز جازدىم.

بۇگىن تاڭەرتەڭ ولار اكسيا وتكىزەمىز دەگەن ورىنعا - ورالداعى "ماڭگىلىك الاۋ" ستەللاسىنىڭ الدىنداعى الاڭعا بارىپ ءبىراز قوعام بەلسەندىلەرى باقىلادىق. ستالينيستەر جينالدى، ولارعا پوليسيا ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرگەن جوق، توقتاتقان جوق، تاراتقان جوق. ءتىپتى ولار كولوننا بولىپ ءتىزىلىپ، كەڭەستىك قىزىل تۋدى جەلبىرەتىپ، ءستاليننىڭ پورترەتىن كوتەرىپ، الاڭعا بەتتەگەندە دە پوليسيا توقتاتپاي قاراپ تۇردى. سول كەزدە مەنىڭ ىشكى جاندۇنيەم الاي-دۇلەي بولىپ كەتتى. سول كەزدە وزگە تۇگىل ءوزىم كۇتپەگەن ارەكەتكە باردىم، ءبىر كەمپىردىڭ قولىنداعى گۇلدەستەنىڭ ىشىندەگى ءستاليننىڭ پورترەتىن جۇلىپ الدىم. اپارىپ پوليسياعا زاتتاي ايعاق رەتىندە تاپسىرعىم كەلگەن.

سول ساتتە پوليسيانىڭ وزدەرى جانۇشىرا جەتىپ كەلىپ، مەنەن پورترەتتى تارتىپ الدى. مەن ايتتىم، "ونسىز دا سىزدەرگە بەرمەكشىمىن، بۇل دەيتىن زاتتاي ايعاق رەتىندە تىركەلۋ كەرەك، سوندىقتان ەشكىمگە بەرمەۋىڭىز كەرەك" دەدىم. سول كەزدە مەنىڭ ەكى جاعىمنان ەكەۋى، ەكى قولىمنان ۇستاپ الىپ كەتتى. مەن ەشقانداي قارسىلىق، دورەكى قيمىل جاساعان جوقپىن، سوندا دا ەكى جاعىمنان قاۋمالاپ الىپ كەتتى. كەيىن ەستۋىمشە، ءستاليننىڭ پورترەتىن قايتىپ بەرە سالعان. مەن ولارعا پورترەتتى كەرى قايتارۋ ءۇشىن ەمەس، ايعاق رەتىندە تىركەپ، ولار زاڭعا باعىنباعانىن، ىشكى ساياسات اڭگىمە جۇرگىزىپ، توقتاتىڭدار دەسە دە، توقتاتپاي اكسيا وتكىزگەنىن دالەلدەپ، شارا قولدانۋ ءۇشىن العان ەدىم.

مەنى پوليسيا كولىگىندە ءبىراز ۋاقىت ۇستاپ وتىردى. سوسىن بولىمشەگە اپارامىز دەدى. جولدا بارا جاتىپ، نە ءۇشىن كەلگەنىمدى، الاڭعا نە ءۇشىن شىققانىمدى سۇرادى. مەن ايتتىم، "وسىنداي اكسيا وتكىزبەكشى، سونى توقتاتىڭىزدار" دەپ كەشە پوليسياعا ارىز جازعانىمدى ايتتىم. مەنىڭ سول ارىزىما وراي قانداي ارەكەت جاسايدى، سونى ءبىلۋ ءۇشىن كەلگەنىمدى ايتتىم. "ىستەگەن ىس-ارەكەتىمە قاندايدا ءبىر جاۋاپكەرشىلىك تۋىندايتىن بولسا، ءبارىن كوتەرۋگە ءازىرمىن" دەدىم. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي ادۆوكات ابزال قۇسپان كەلدى. سوسىن مەنى جىبەردى. ەشقانداي دورەكى قيمىل-ارەكەت بولعان جوق. لۇقپان احمەدياروۆ قولداۋ ءبىلدىرىپ اباي بولىمشەسىنە بارىپتى...

ستالينيستەردىڭ قيمىلىنا قۇقىقتىق تۇرعىدا باعا بەرىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءستاليننىڭ كىم ەكەنى، قازاق حالقىنا قانداي زارداپ شەكتىرگەنى، قانداي قيانات جاساعانى تاريحتان بەلگىلى عوي. سونداي ادامدى قازاقستاندا ۇلىقتاۋعا قالاي رۇقسات بەرىلىپ وتىر؟ ولار جاي عانا ەسكە الىپ، گۇل شوعىن قويىپ جاتقان جوق، كىشىگىرىم ميتينگى وتكىزدى. الدىن الا رۇقسات تا الماعان. نەگە باسقالار، ءبىز سياقتى بەلسەندىلەردەن بەس ادام باس قوسا قالسا، بىردەن وسىلاي پوليسيا كولىگىنە باسىپ سالىپ، بىردەن پوليسيا بولىمىنە اپارىپ، تۇسىنىكتەمە جازدىرادى. 10-15 تاۋلىككە قاماپ تاستايدى. ال ولار ميتينگى دە وتكىزىپ جاتىر، قازاقتىڭ جاۋى ستالينگە گۇل شوعىن دا قويىپ جاتىر، جيىلىپ ءوز يدەولوگيالارىن ساپىرىپ، قازاق جاستارىنىڭ اشۋىن تۋعىزىپ تۇر... نەگە ولارعا ەشقانداي كەدەرگى جوق، ولارعا نەگە توسقاۋىل قويمايدى؟ نەگە ولار جاۋاپقا تارتىلمايدى؟ نەگە وزگە ساياسي نەمەسە قوعامدىق توپتار وسىنداي شارا وتكىزەمىز دەسە، ولارعا مىندەتتى تۇردە تەجەۋ شارالارىنان باستاپ، قۋدالاپ، قاماۋعا دەيىن بارادى؟ سوندا ءبىزدىڭ ەلدە زاڭ ءار توپقا، ءار ۇلتقا ارناپ ءارتۇرلى جازىلعان با؟؟؟.." دەپ جازىلعان نۇرلان ءسادىردىڭ ايتقانى دەلىنگەن جازبادا.