1

كەيىنگى جىلدارى بولماعان اپتاپ. قايدا قاراساڭ دا شاڭ باسقان ۇيلەردىڭ شاتىرلارى كۇننىڭ قورعاسىنداي وتكىر ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، ۇياداعى قارلىعاشتىڭ بالاپانى مەن جۇمىرتقاسىن پىسىرەردەي ىستىق. ەگىستىك بىتكەن، قاراسوراسى دا، تارىسى دا، ءبارى تۇگەل كوكتەي قۋراپ جاتىر. ەگىستىككە تونگەن اسپان دا مىنا اپتاپتىڭ اسەرى مە،  كۇڭگىرت تارتىپ، ساز ىدىستا قۋىرىلعان كۇرىش كۇلشەدەي  بۇلتتار ءجۇزىپ ءجۇر. «اراق قۇرتىنىڭ» وقيعاسى وسىنداي جاز مەزگىلىندە وتكەن.

كۇن كۇيىپ تۇرعان شاق، ساراي مانىندا ءۇش ەركەك  كورىنەدى. مىنا بىرەۋىنىڭ ۇستىندە لىپا جوق، ەتپەتىنەن جاتىر. اياق-قولى ارقانمەن بايلانعان. تىرپ ەتپەيدى. ورتا بويلى، ءوڭدى جانە شوشقاداي سەمىز. الگى ەركەكتىڭ  باس جاعىندا شاعىن قىش قۇمىرا تۇر.

ەندى ءبىرى سارىعا ورانعان، قۇلاعىندا تيتتەي جەز سىرعا تاعۋلى. بالكىم موناح بولار. تەرىسى قاراتورى، بۇيرا شاشى مەن ساقالىنىڭ پوشىمىنا قاراعاندا پامير جاقتان كەلگەن-اۋ، ءسىرا. تۇتقاسى قىزىل سۋ بۇركەتىن قۇتىنى سىلتەپ، سەمىزدىڭ ۇستىندەگى سونا مەن شىبىنداردى قۋىپ وتىر. شارشاعان سىڭايلى، قىش قۇمىراعا قول سوزعاندا  كۇركەتاۋىق سياقتى تىزەرلەيدى.  ەندى ءبىرى بۇل ەكەۋىنەن بولەكشە، ساراي بۇرىشىندا تۇر. ەركەكتىڭ يەگىندە تىشقاننىڭ قۇيرىعىنداي  عانا ساقالى بار، وكشەسىنە تيەتىن ۇزىن قارا شاپاننىڭ بەلى قوڭىر بەلبەۋمەن بۋىلعان. اققۋدىڭ قاۋىرسىنىنان جاسالعان جەلپۋىشتى  ماڭعازدانا ۇستاعانىنا قاراپ،  كونفۋسيي جولىنداعى ادام  دەرسىڭ.

ۇشەۋى  كەلىسىپ العانداي  ءۇنسىز. بىردەڭەنى كۇتكەندەي دەمىن ىشىنە تارتىپ تىم-تىرىس وتىر. كۇننىڭ مەزگىلى شاڭقاي ءتۇس. يتتەر دە ۇيقىعا كەتكەن-اۋ، ۇرگەن دىبىسى دا ەستىلمەيدى. سارايدى قورشاعان قاراسورا مەن تارى ەگىستىگىنىڭ كوك جاپىراعىنا كۇن شۋاعىن توگىپ، توڭىرەك ماۋجىراپ تۇر. اپتاپتان  كوكجيەك وت بوپ، ىستىقتان بۇلتتار دا تۇنشىعارداي. كوز جەتەر جەردە تىرشىلىك بەلگىسى تەك ۇشەۋىنەن عانا كورىنەتىن سياقتى. ءبىراق بۇل ۇشەۋى دە كانتەيبيوۋ كەسەنەسىنەن دامىل تاپقان جانسىز مۇسىندەي ءۇنسىز...

ءيا، بۇل وقيعا جاپون جەرىندە ەمەس، چين ەلىنىڭ چيوۋدزان دەگەن ولكەسىندەگى ريۋ اۋلەتىنىڭ  سارايىندا، جازدىڭ كۇنى بولعان.  

2

شىجىعان كۇن استىندا جالاڭاش جاتقان وسى سارايدىڭ يەسى. تەگى — ريۋ، ەسىمى — تايسەي، چيوۋدزاننىڭ داۋلەتتى ادامدارىنىڭ ءبىرى. بۇل ەركەكتىڭ سۇيىكتى ءىسى اراق-شاراپ ءىشۋ، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن توستاعانى قولىنان تۇسپەيدى. ءبىر ىشكەندە ءبىر قۇمىرانى تۇگەل تاۋىسادى، تەڭدەسى جوق ىشكىش. كولەمى ءۇش ءجۇز مۋعا جەتەتىن ەگىستىگى بار، ونىڭ جارتىسى  تارى، سوندىقتان ءريۋدىڭ ىشكىشتىگىنەن  وتباسى جاپا شەككەن ەمەس.

بۇل نەگە شىجىعان  كۇن استىندا  جالاڭاش جاتىر دەسەك، ونىڭ مىنانداي سەبەبى بار. بۇل كۇنى ريۋ ىشكىش جولداسى سون سەنسەيمەن  بىرگە (بۇل  اق جەلپۋىشپەن جەلپىنىپ وتىرعان كونفۋسيي جولىن ۇستانۋشى) بولمەدەگى جەلدىڭ وتىندە بامبۋك جاستىققا  جاستانىپ، دويبى ويناپ وتىرعاندا قىزمەتشى كىرىپ، «سىزگە حوۋدوۋدزي عيباداتحاناسىنان ءدارۋىش كەلىپ تۇر» دەيدى. «نە، حوۋدوۋدزي؟» دەگەن ريۋ كىشكەنتاي كوزىن  سىعىرايتتى. سودان سوڭ   سەمىز دەنەسىن  قوزعالتىپ، «كەلسىن مۇندا» دەدى. سون سەنسەيدىڭ جۇزىنە قاراپ: «ءيا، الگى بوۋشيۋ (ءدىن ادامى) عوي!»  دەگەندى قوستى.

حوۋدوۋدزيدەگى  بوۋشيۋ  ورتا ازيادان كەلگەن  ءدارۋىش ەدى. عاجايىپ شيپاگەرلىگىمەن اتاعى شىققان ول بۇل ايماقتا دا داڭقتى.  ماسەلەن، چيان دەگەن كىسىنى سۋقاراڭعىلىقتان قۇتقارسا، ونىڭ ەمىن قابىلداعان سۋەشي دەگەن بىرەۋ ىسىكتەن قۇلان تازا ايىعىپتى دەگەن اڭگىمەلەر بۇكىل ەلگە جايىلعان.  بۇل ءسوز ريۋ مەن ونىڭ جولداسىنا دا جەتكەن. جات جۇرتتىق ءدارۋىش  ريۋگە نە ءۇشىن كەلدى ەكەن؟ ريۋ ونى شاقىرۋ تۋرالى ويلاماعان-دى. تەگىندە ريۋ قوناقجاي ادام ەمەس.  ءبىراق ۇيىندە كىسى وتىرعاندا بىرەۋ قوناققا كەلە قالسا جىلى شىرايمەن قارسى الاتىن. قوناقجاي بوپ كورىنگىسى كەلەدى دە. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءدارۋىش اتاقتى عوي. ريۋ سودان بولار، ونى قابىلداۋعا بەل بۋدى.

—  نەگە كەلدى ەكەن؟

—  ساداقا سۇرايتىن شىعار.

ەكەۋى وسىلاي دەسىپ تۇرعاندا  ىشكە ۇزىن بويلى، كوكشىل كوزدى، كەلبەتتى ءبىر ءدارۋىش كىردى. سارى جامىلعى ورانعان، بۇيرا  شاشى يىعىنا تۇسكەن. قىپ-قىزىل شيۋبي ۇستاپ  باياۋ عانا بولمەنىڭ ورتاسىنا باردى.  امانداسقان جوق، ەش ءتىل قاتپادى. ريۋ ءوزىن قولايسىز سەزىنىپ، ساسقالاقتاپ:  

—  سىزگە نە قاجەت؟ —  دەدى. ءدارۋشى ايتتى:

— سەن ەكەنسىڭ عوي، ىشىمدىككە اۋەس؟

— سولاي بولار.

ريۋ جالتارعانداي  بوپ  ءدۇدامال جاۋاپ بەرىپ، شىعار جول ىزدەگەندەي سون سەنسەيگە قارادى. سون سەنسەي دويبى تاقتايىنداعى تاستاردى سىرعىتىپ جاتقان. بەينەبىر جولداسىنىڭ قاراعانىن سەزبەگەن سىڭايلى.

— سەن سيرەك اۋرۋعا شالدىعىپسىڭ. سونى بىلەسىڭ  بە؟ — دەدى ءدارۋىش.

ريۋ «اۋرۋ» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە تاڭدانىپ، جاستىعىن سيپالاپ:

— اۋرۋ دەيسىز بە؟ — دەدى.

— ءيا.

— قالايشا؟ مەن بالا كەزىمنەن...

ءدارۋىش ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ:

— اراقتى قانشا ىشسەڭ دە ماس بولمايسىڭ عوي، — دەدى.

ريۋ ءدارۋىشتىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ، ءۇنسىز قالدى. ول راسىندا قانشا ىشسە دە ەشقاشان ماس بولماۋشى ەدى.

— بۇل اۋرۋدىڭ بەلگىسى، — دەدى ءدارۋىش ءسال جىميىپ. — سەنىڭ  ىشىڭدە اراقتىڭ قۇرتى بار. ونى الىپ تاستاماسا  بۇل اۋرۋ جازىلمايدى. مەن سەنى وسى دەرتتەن ەمدەۋگە كەلدىم.

— ەمدەلۋگە بولا ما سوندا؟

 ريۋدىڭ داۋسى كۇماندانا شىقتى، بۇنىسى ءۇشىن ۇيالىپ تا قالدى.

— ارينە، سول ءۇشىن كەلدىم عوي.

 سول ساتتە ۇندەمەي، ەكەۋىن تىڭداپ تۇرعان سون سەنسەي  دەرەۋ اڭگىمەگە ارالاستى.

— ءدارى بەرەسىز بە؟

— جوق، ەشقانداي ءدارىنىڭ كەرەگى جوق، — دەدى ءدارۋىش جايباراقات.

 سون سەنسەي  ءبۋدديزمنىڭ ەكى تارماعىن دا جاقتىرماۋشى ەدى. سوندىقتان دوۋشي،  دزوۋريو سياقتى موناحتارمەن  بىرگە بولسا، سوزدەرىنە ارالاسپايتىن، ىشىمدىكسىز تۇرا المايتىن ول  «اراق قۇرتى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ءوزىنىڭ قارنىندا دا قۇرت بار شىعار دەپ ويلادى. ءبىراق ءدارۋىشتىڭ بايىپپەن ايتقان مىسقىلدى جاۋابىن ەستىگەندە ءوزىن اقىماق سەزىنىپ، قاباعىن تۇيگەن كۇيى  ۇندەمەستەن تاستاردى جىلجىتا باستادى. ول ءدارۋىش ءريۋدى اقىماق ەتىپ تۇر دەپ ويلادى. ريۋ بولسا جولداسىنىڭ نە ويلاعانىندا شارۋاسى جوق.

— ينە پىسەسىز بە؟

— نەگە؟ ودان دا جاقسى امال بار عوي.

— دۇعا وقۋ ما؟

— جوق، دۇعا ەمەس. ءدارۋىش ەمدەۋدىڭ ءتاسىلىن ايتتى. ريۋ بار بولعانى تىرجالاڭاش شەشىنىپ، كۇن قىزۋى مول تۇسەتىن جەرگە جاتۋى كەرەك ەكەن. ريۋ بۇنى وڭاي كورىپ ەمدەلۋگە بەل بايلادى. ونىڭ ۇستىنە  اتاقتى دارۋىشتەن ەم قابىلداۋ قىزىق بوپ كورىندى.

ريۋ كەلىسىمىن بىلدىرگەندەي باسىن ءيىپ، «ال، ەمدى باستاڭىز» دەدى. تۇگەل شەشىنىپ، كۇن ساۋلەسى وتكىر تۇسەتىن جەرگە جاتتى. ءدارۋىش تاپجىلماۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، ءريۋدىڭ دەنەسىن ارقانمەن بايلاپ  تاستادى. ودان سوڭ  قىزمەتشىنىڭ بىرىنە اراق قۇياتىن قىش قۇمىرانى ءريۋدىڭ باس جاعىنا قويۋدى بۇيىردى. ەمدەۋ ءراسىمىن سون سەنسەي  دە ءوز كوزىمەن كورۋگە ىنتالى ەدى. اراق قۇرتى دەگەن نە بالە، باس جاقتاعى قىش قۇمىرا نەگە كەرەك، ونى تەك ءدارۋىش قانا بىلەدى.

3

اپتاپ. ماڭدايدان شىپ-شىپ شىققان مونشاقتاي تەر سامايدان سورعالاۋدا. ونىڭ بۇكىل دەنەسى ارقانمەن شىرمالعان، قولىمەن تەرىن دە سۇرتە المايدى.  تەردى سىلىكپەك بوپ باسىن شايقاعىسى كەلدى، ءبىراق كوزى قاراۋىتىپ، ەشقانداي  قيمىلعا بارا المادى. تەر دە ۇيالماستان  قاباقتان سورعالاپ، مۇرىن تۇسىنان اۋىزعا اعىپ، يەكتەن تومەن قۇيىلدى.  جيرەنىشتى جاعداي.   كوزىن اشىپ، اعارىپ كۇيگەن اسپانعا، قاراسورانىڭ سالبىراعان جاپىراقتارىنا قاراپ جاتقان  ريۋ تەر اعا باستاعاندا كوزىن اشا الماي قالدى. ريۋ ومىرىندە العاش رەت تەر كوزگە قۇيىلعاندا  اشىتىپ ورتەيتىنىن ءبىلدى. قاساپقا بارا جاتقان قويداي موماقان تۇردە كوزىن جۇمىپ، كۇن شىجعىرعاندا بەتى عانا ەمەس، دەنەسى  تۇگەل ۋداي اشىدى. تەرىسى اشىسا دا، قوزعالۋ مۇمكىن ەمەس. ريۋ ەمدەلۋگە كەلىسىم بەرگەنىنە وكىندى. ءبىراق ناعىز ازاپ الدا ەكەن. ەندى ول ولەردەي شولدەدى. ريۋ  جورىققا شىققان سوۋسوۋدىڭ  (ەجەلگى داۋىردەگى قولباسشى) الدا قاراورىك  توعايى بار دەپ، ساربازدارىنىڭ ءشولىن سوزبەن باسقانى  تۋرالى  اڭگىمەنى ەستىگەن. ءبىراق ول قىشقىلتىم ءنارلى قاراورىكتى كوزىنە قانشا ەلەستەتسە دە شولدەگەنى باسىلمادى.  يەگىن قوزعالتىپ، ءتىلىن شايناپ  كوردى، اۋزىنىڭ ءىشى ءورت بوپ تۇر. ەگەر باس جاعىندا قىش قۇمىرا تۇرماعاندا بۇل ءشولدى وڭاي وتكەرەر ەدى.  قۇمىرانىڭ اۋزىنان بۇرقىراعان اراق ءيىسى مۇرنىن جىبىرلاتىپ بارادى. تاناۋىن قىتىقتاعان ءيىس كۇشەيىپ كەتتى. ريۋ قۇمىراعا قاراماق بوپ كوزىن اشتى. جوعارى جاقتان  قۇمىرانىڭ اۋزى مەن  تومپاق ءبۇيىرى عانا كورىندى. كورگەنى سول عانا بولعانمەن ريۋ ىدىستىڭ ءىشى التىنداي جىلتىراعان ىشىمدىككە  تولى ەكەنىن سەزدى. ول كەبەرسىگەن ەرنىن قۇرعاق تىلىمەن جالادى، ءبىراق سىلەكەي شىقپادى. اپتاپتان تەر دە كەۋىپ، اقپاي قالدى. بىرنەشە رەت باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتتى. ريۋ ىشىنەن ءدارۋىشتى قارعادى. سوزىنە يلانىپ، ءوزىن نەگە جان توزبەس ازاپقا سالدى ەكەن؟ بارىنەن ءشول ازابىنا شىداۋ مۇمكىن ەمەس. جۇرەگى اينىدى. ارى قاراي توزە الماس. اۋىر تىنىستاعان ريۋ باس جاعىندا وتىرعان دارۋىشكە ەمدەۋدى توقتاتۋدى وتىنبەك بوپ اۋزىن اشا بەرگەندە...

  سول كەزدە ريۋ جۇمىرلانعان بىردەڭە باياۋ عانا  وڭەشىنەن جىلجىپ، كەڭىردەگىنەن شىققانىن سەزدى. كەسىرتكە سياقتى جۇمساق نارسەلەردىڭ جۇتقىنشاعىنداعى قوزعالىسىن سەزدى. سول ساتتە شايانبالىق ءتارىزدى  جۇپ-جۇمساق قۇرتتار  جۇتقىنشاعىنان ىتقىپ شىعىپ، قىش قۇمىرانىڭ ىشىنە ءتۇستى. تاپجىلماي وتىرعان ءدارۋىش ورنىنان تۇرىپ،  ءريۋدى ارقاننان بوساتتى.

— اراق قۇرتى شىقتى، قام جەمە، — دەدى. 

— شىنىمەن شىقتى ما؟ — دەدى ريۋ ىڭىرانا، باسىن كوتەرىپ. بولعان جايعا قاتتى تاڭدانعان ول شولدەگەنىن ۇمىتىپ، جالاڭاش كۇيى قۇمىراعا جاقىندادى. سول ساتتە سون سەنسەي دە اق جەلپۋىشىن جەلپىپ، جەتىپ كەلدى. ۇشەۋى قۇمىرانىڭ ىشىنە ءتوندى، كەسىرتكە بالىق ءتارىزدى كۇرەڭ قۇرتتار اراقتىڭ ىشىندە ءجۇزىپ ءجۇر. ۇزىندىعى ءۇش سۋن (1 سۋن – 3،03 سم) بولاتىن قۇرتتىڭ  اۋزى، مۇرنى كورىنەدى. ىشىمدىكتى ەركىن جۇتىپ، قۇمىرا ىشىندە ءجۇزىپ ءجۇر. ءريۋدىڭ بۇل كورىنىستەن جۇرەگى اينىدى.

4

ءدارۋىشتىڭ ەمىنىڭ ناتيجەسى بىردەن كورىندى. ريۋ تايسەي  سول كۇننەن باستاپ  ىشىمدىككە جولامايتىن بولدى. اراقتىڭ ءيىسىنىڭ وزىنەن جيىركەنەتىن بولدى.  ءبىر عاجابى سودان كەيىن  ءريۋدىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرە باستادى. اراق قۇرتىنان ارىلعانىنا ءۇش جىل وتكەندە اپپاق قۋدا        ي بوپ ارىقتادى. ءجۇزى قۋارىپ، شاشى سيرەپ، اعارىپ كەتتى. ءبىر جىل ىشىندە بىرنەشە  رەت توسەككە تاڭىلىپ جاتتى. ءريۋدىڭ دەنساۋلىعى عانا ەمەس، مال-مۇلكى دا كەمىدى.  كولەمى ءۇش ءجۇز مۋعا جەتەتىن ەگىستىك دالاسى باسقالاردىڭ قولىنا ءوتتى.  ءريۋدىڭ ءوزى قولىنا سوقا ۇستاپ بەيشارا كۇيگە ءتۇستى.

اراق قۇرتىن قۇسقان سوڭ  ءريۋدىڭ دەنساۋلىعى نەگە تومەندەپ كەتتى؟ نەلىكتەن بايلىعى ازايدى؟  بۇل ەكى جاعدايدىڭ سەبەبىن ىزدەسەك،  نەگىزى ءبىر ەمەس پە ەكەن؟ وسى سۇراققا چيوۋدزان ولكەسىنىڭ تۇرعىندارى،  ءتۇرلى كاسىپ يەلەرى جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى. ولاردىڭ پىكىرى دە ءارتۇرلى. مىنا ءۇش تۇجىرىمدى سول جاۋاپتاردىڭ ىشىنەن ىرىكتەپ الدىق.

ءبىرىنشى جاۋاپ: اراق قۇرتى — ءريۋدىڭ باق-بەرەكەسى ەدى. ءبىراق ول اۋرۋدىڭ سەبەبى ەمەس. نادان دارۋىشپەن كەزدەسۋ ارقىلى ريۋ ءتاڭىرى بەرگەن باقتان ايىرىلىپ قالدى.

ەكىنشى جاۋاپ: اراق قۇرتى — ءريۋدىڭ دەرتى، بايلىعىنا  ەشقانداي قاتىسى جوق. نەگە دەسەڭىز، ءبىر ىشكەندە قۇمىرا تولى اراقتى تۇگەل تاۋىسۋ اقىلعا سيمايدى. سوندىقتان  اراق قۇرتىنان ارىلماعاندا ريۋ ءبارىبىر ۇزاق تۇرماي، ولەر ەدى. ياعني كەدەيلىك پەن اۋرۋ — ءريۋدىڭ باعى.

ءۇشىنشى جاۋاپ: اراق قۇرتى ءريۋدىڭ باعى دا، سورى دا ەمەس. ريۋ بۇرىننان ىشكىش. ونىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى — اراق. ودان ايىرىلعان سوڭ تۇگى  قالمادى. دەمەك، ريۋ — اراق قۇرتى، ال اراق قۇرتى دەگەنىمىز ريۋ. سوندىقتان ءريۋدىڭ اراقتان قاشۋى ءوزىن-وزى جويۋمەن تەڭ. ياعني، اراقتى تاستاعان كۇننەن باستاپ ريۋ ريۋ بولۋدان قالدى. ريۋ ءوزىن ءوزى جوعالتقاننان كەيىن دەنساۋلىعىنان دا، باق-بەرەكەسىنەن دە ايىرىلدى.

بۇل جاۋاپتاردىڭ قايسىسى دۇرىس، ونى مەن دە بىلمەيمىن. مەن تەك چين  ويشىلىنىڭ ديداكتيكالىق ۇلاعاتتى اڭگىمەسىن مىسال ەتتىم.

اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە

جاپون تىلىنەن اۋدارعان شارافات جىلقىبايەۆا

"قامشى" سىلتەيدى