قازىرگى قازاق قوعامىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – بايقوڭىر عارىش ايلاعى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمەلەر. اسىرەسە، شالت مىنەزدى، كەي كەزدەرى وزگەلەرمەن ءبىر ءوزى قارسى شىعىپ، كەي ساتتەردە وزىنە-وزى قايشى كەلىپ جاتاتىن تالعات مۇسابايەۆ. ول – ق ر  حالىق قاھارمانى، ول – رف اسكەري اۋە كۇشتەرىنىڭ زاپاستاعى گەنەرال-مايورى، ول – «انتيگەپتيل» قوزعالىسى جەتەكشىلەرىن اۋرۋ دەگەن، ول – بولاشاق تۇلەكتەرىنىڭ بىلىمىنە ءشۇبا كەلتىرگەن. وسى ارەكەتتەرى ءۇشىن قوعامدىق ورتادا تالاي رەت سىبالعان، سىنالعان دا.

ءجا، اڭگىمە اۋانى مۇلدە باسقادا ەدى عوي. سول تالعات مۇسابايەۆ مىرزا باسشىلىق ەتەتىن كوميتەت (اەروعارىش) جاقىندا تاعى ءبىر جەرسەرىگىن اۋەگە ۇشىراتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن.

دالىرەك ايتساق، بۇگىن الماتى قالاسىندا وتكەن باسپاسوز-كونفەرەنسياسى بارىسىندا ق ر ينۆەستيسيا جانە دامۋ مينيسترلىگىنە قاراستى اەروعارىش كوميتەتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ەركىن شايماعامبەتوۆ «قازعارىش اگەنتتىگىنىڭ تاعى ءبىر سپۋتنيگىن ۇشىرۋ» جوباسى دايىندالاتىنىن مالىمدەگەن. شايماعامبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، جاڭا KazSat جوباسىنىڭ جالپى بيۋدجەتتىك سوماسى – 40 ميلليارد تەڭگەنى قۇراپ وتىر. ياڭني، بۇل 213 ميلليون اقش دوللارىنا پارا-پار دەگەن ءسوز. ايتپاقشى، اتالمىش سوماعا – مامانداردى ازىرلەۋ قۇنى دا قوسىلىپ ەسەپتەلگەن.

«ازىرگە وتاندىق ءموبيلدى بايلانىستىڭ وپەراتورلارى شەتەلدىك سپۋتنيكتەردى جالداۋعا ءماجبۇر. دەگەنمەن 2017 جىلعا قاراي KazSat سپۋتنيگى تولىعىمەن ىسكە ءتۇسىپ، وتاندىق اقپارات بەرۋ رەسۋرستارىن جەلىمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتەتىن بولادى. جوباعا ازىرگە 40 ميلليارد تەڭگە جۇمسالعان»، - دەيدى ەركىن شايماعامبەتوۆ.

سوزىنە سەنسەك، كوميتەتشىلەر بۇل جوبا ءوزىن-وزى جەتى جىلدا اقتاپ شىعاتىن بولادى دەيدى. ارينە، تەوريالىق تۇرعىدان سولاي بولاتىن دا شىعار.

الايدا تاجىربيە نە دەيدى؟ ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىعان دەيىن KazSat-تىڭ قانشاسى ۇشتى؟ قانشاسى ۇشپاي قالدى؟ كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ءىز-تۇسسىز جوعالىپ كەتتى.

1. 2006 جىلى تۇڭعىش رەت قازاقستاندىق KazSat-1 عارىشتىق جەرسەرىگى ۇشىرىلدى. باقانداي 10 جىل بويى ەكسپلۋاتاسيادان كەيىن ۇشىرىلعان جەر سەرىگى 2 جىل عارىشتا تۇرىپ، ىستەن شىققان بولاتىن. ايتپاقشى ونىڭ قۇرىلىسىنا 65 ميلليون دوللار جۇمسالعان. «قازسات-1» سپۋتنيگىن جاساۋ شارتىنا (كونتراكتىسىنە) قازاقستان تاراپىنان «ۇلتتىق يننوۆاسيالىق قور» (ۇيق اق) قول قويعان، ياعني عارىش قىزمەتىنىڭ كاسىبي ماماندارى ەمەس، ال رەسەي تاراپىنان حرۋنيچيەۆ اتىنداعى فگۋح گكنپس (وتە مىقتى زىمىران-عارىشتىق فيرما، الايدا ونىڭ الگىندەي سپۋتنيكتىك جۇيە جاساۋ تاجىريبەسى بولماعان).

2. 2011 جىلى KazSat-2 جەرسەرىگى ۇشىرىلدى. وكىنىشكە وراي بۇل جولى دا ساتسىزدىك قازعارىشتىڭ جانىنان تابىلدى.

3. 2014 جىلى KazSat-3 جەرسەرىگى ۇشىرىلدى. بارلىعى بايقوڭىردان ۇشىرىلعانىمەن، رەسەيدە ازىرلەنگەن بولاتىن.

تاۋەلسىزدىك العان شيرەك عاسىردا ميلليارد دوللارلاپ قارجى قۇيىپ وتىرعان قازعارىش نە تىندىردى؟ دالاعا شاشىلعان قارجىدان قازاققا قانداي پايدا بار؟

الەمدىك تاجىربيەدە دامىعان ەلدەر عارىش سالاسىنا جىلىنا ميللياردتاعان قارجى بولەدi. ماسەلەن، سوڭعى بiرەر جىلدا اقش – 16،8 ملرد، جاپونيا – 5 ملرد، جۇڭگو – 1،5 ملرد، رەسەي – 1 ملرد. دوللار جۇمساعان. قايتارىمى بولماسا، كاپيتاليستەر سونشا قا­را­جات جۇمساماس ەدi.

ال بىزدە شە؟ ماسكەۋ جىل سايىن استاناعا بايقوڭىردى جالعا العانى ءۇشiن 115 ميلليون دوللار تولەيدi. عارىش ايلاعى مەن بايقوڭىر قالاسىنىڭ ين­فراقۇرىلىمىن دامىتۋعا 170 ميلليون بولەدi. قايتەيىك ەندى؟! قازاقستان عا­رىش سالاسىن دامىتۋعا تىرىسىپ-اق جاتىر. الايدا بiزدiڭ العاشقى عارىش سالاسىنداعى قادامدارىمىز ءساتتi بولمادى. ءوزىمىزدىڭ جەرسەرىگىمىزدى ۇشىرعىمىز كەلىپ، رەسەيدەن كومەك سۇراپ ەدىك، ولار ءبىر زىمىران جاساپ بەردى. ول دا كەيىن جوعالىپ كەتتى. كەيىن تاعى، تاعى سولاي.

ايتپاقشى، ەل بولىپ ەگەمەندىك العانىمىز بەن، بايقوڭىرداي عارىش ايلاعىمىز بولعانىمەن، ءبىر قازاقتىڭ ۇلانى اۋەگە كوتەرىلمەدى-اۋ، دەپ جۇرگەنىمىزدە ايدىن ۇشاتىن بولدى. دەگەنمەن، ول دا مۇڭ ەكەن. عارىشكەر-سىناقشى، اۆياسيا پولكوۆنيگi ايدىن ايىمبەتوۆ پەن ۇشقىش-سىناقشى مۇح­تار ايماحانوۆتاردى رەسەي­لiكتەر وزدەرiمەن بiرگە تەك تۋريست رەتiندە ۇشۋىنا عانا قازاقتان 130 ميلليون دوللار سۇرايدى. ەگەر عارىشكەر-جiگiتتەر عارىشتا عىلىمي، ەلگە پايداسى بار جۇمىسپەن اينالىسپاسا، قالايشا ميلليونداردى دالاعا شاشۋعا بولادى؟!

نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى