ساۋد ارابياسى مەن رەسەيدىڭ باستاماسىمەن ءبىر نەشە جىل ىلگەرى قۇرىلعان  وپەك-كە مۇشە جانە مۇشە ەمەس مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ وداعى "وپەك+" مۇشەلەرىنىڭ 6 ناۋرىز 2020 جىلداعى ۆەناداعى كەزدەسۋىندە كەلىسىمى بويىنشا، ساۋد ارابياسى مۇناي ءوندىرۋ كولەمىن بيىلعى ءبىرىنشى توقساننىڭ سوڭىنا دەيىن مۇناي ءوندىرۋدىڭ جالپى كولەمىن تاۋلىگىنە 1،7 ملن. باررەلگە ازايتۋعا شاقىرعان ەدى. الايدا، رەسەي بۇرىنعى جاعدايدى ساقتاپ قالۋدى قوشتادى. ناتيجەسىندە كەلىسىمگە قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ەشقايسىسى ءساۋىر ايىنان باستاپ مۇناي ءوندىرۋدى تومەندەتپەيتىن بولدى.  (كەلىسىم نەگىزىندە قازاقستان مۇناي ءوندىرۋ بويىنشا مىندەتتەمەسى تاۋلىگىنە 1،843 ملن.باررەل بولۋىن ورىندادى ءارى وسى كەلىسىمگە قوسىلدى). الەمدىك ەكونوميكادا وپەك وداقتاسارى داعدارىس كەزىندە الەمدە شيكىزات ءوندىرىسى مەن ەكسپورتىن كۇرت شەكتەپ، مۇناي باعاسىن كوتەرىپ وتىرعان. وعان 2014 جىلعى جاعداي مىسال بولادى. كەلىسىمنىڭ بۇزىلۋىنا وراي، ساۋد ارابياسى كەلەسى ايدان باستاپ، قازىرگى تاۋلىگىنە 9،7 ملن باررەل مۇناي ءوندىرىس كولەمىن 10-12 ملن باررەلگە دەيىن ارتتىراتىنىن جانە  مۇناي باعاسىن تومەندەتەتىنىن دە ايتتى.  بۇل مالىمدەمەدەن كەيىن، مۇناي باعاسى بىردەن  30%-عا (Brent ماركالى مۇناي باعاسى 31،5 دوللارعا،  WTI ماركاسىنا 30،30 دوللارعا) قۇلدىرادى. مۇنداي بىردەن قۇلدىراۋ 1991 جىلعى پارسى شىعاناعىنداعى سوعىستان كەيىن قايتالانباعان جاعداي.

قازاقستان قانداي كۇيدە، ەندى نە بولادى؟ - دەگەن سۇراق بارشا ازاماتتاردى الاڭداتىپ وتىرعانى انىق. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ  44 پايىزى مۇناي مەن گاز سالاسىنان كەلەتىن ەلىمىز ءۇشىن قارا التىننىڭ نارىقتاعى باعاسىنىڭ جوعارى بولۋى ءتيىمدى ارينە. ويتكەنى، ۇكىمەت 2019 جىلدىڭ 23 قازان كۇنگى «2020-2022 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى» زاڭ جوباسىن ماقۇلداعاندا مۇناي باعاسىن  باررەلىنە 55 دولل. باعامعا نەگىزدەلگەن. بيۋدجەتكە ساي، تۇسىمدەر دە قوماقتى كورسەتىلگەن. مىسالى: 2020 جىلداعى تۇسىمدەر 11،3 ترلن تەڭگە، 2021 جىلى – 12 ترلن تەڭگە، 2022 جىلى – 12،8 ترلن تەڭگە سوماسىندا بەلگىلەنگەندى. وسى ءۇش جىلدىق شىعىستاردىڭ دا اۋقىمى كەڭ ءپىشىلدى. مىسالى، 3 جىلدىق كەزەڭدە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەگى الەۋمەتتىك بلوكتىڭ شىعىستارى 20 ترلن تەڭگەنى قۇرايتىن بولدى. ونىڭ ىشىندە 2020 جىلعا 6 ترلن تەڭگە جوسپارلاندى. شىعىستاردىڭ نەگىزگى بولىگى مۇعالىمدەر مەن مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن ۇلعايتۋعا، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جاقسارتۋعا جانە ايماقتاردى دامىتۋعا باعىتتالعان. ماسەلەن، اۋىلدىق ەلدىمەكەندەردى تازا اۋىزسۋمەن، سۋ بۇرۋ قىزمەتتەرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق ءتۇرعىن-ۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى نىساندارىن جانە كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا قوسىمشا قاراجات كوزدەلگەن. ماسەلەن، 2020-2022 جىلدارعا دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە ارنالعان شىعىستار 4،7 ترلن تەڭگە،  «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ جوباسىن ىسكە اسىرۋعا 2،2 ترلن تەڭگە، ونىڭ ىشىندە 2020 جىلعا 390 ملرد تەڭگە كوزدەلگەن بولاتىن.

كۇتپەگەن جەردەن مۇناي باعاسىنىڭ ءتۇسىپ كەتۋى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جوسپارلاعان جۇمىستارىن ورىنداۋعا قول بايلاۋ بولارى انىق. ءتىپتى، زات باعاسىنىڭ، قىزمەت كورسەتۋدىڭ، شەتەلدىك ۆاليۋتانىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلەتىنى تۇسىنىكتى. ءقازىر اقشا ايىرباستاۋ ورىندارىندا دوللار 392-402 تەڭگە اينالاسىندا ساۋدالانىپ جاتىر. وسىعان وراي، مەملەكەت باسشىسى شۇعىل جيىن وتكىزىپ، بيۋدجەت شىعىندارىن قىسقارتۋ، وڭىرلەردە حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ، ەلىمىزدىڭ قارجى-ۆاليۋتالىق نارىعىن تۇراقتاندىرۋ، رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى   بيۋدجەتتەردى وڭتايلاندىرۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتتى. اڭگىمە وسى ايتىلعان دۇنيەلەر ورىندالا ما؟ -مىنە بۇل وزەكتى سۇراق. وعان وڭ نە تەرىس جاۋاپ بەرۋدەن ىلگەرى فاكتورلارعا تالداۋ جاساپ كورەيىك. وڭ فاكتور رەتىندە ۇكىمەتىمىز بەن ۇلتتىق بانكتىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ كورەتىن بولساق، ەكى نەگىزگى اكتيۆتەرگە كوزىمىز تۇسەدى. ولار: ۇلتتىق قورداعى ۆاليۋتا اكتيۆتەرى جانە مەملەكەتتىك التىن ۆاليۋتا قورى. مەملەكەت وسى ەكەۋىنە "قول سالۋ" ارقىلى قارجى نارىعىنا ينتەرۆەنسيا جاساپ «ەركىن ايىرباس باعام ساياساتىنا» قايشى كەلىپ، دوللار باعامىن باقىلاۋعا الۋى، وسى ارقىلى ينفلاسيا دەڭگەيىن بەلگىلى شەكتەن اسىرماۋى مۇمكىن. ال تەرىس فاكتور رەتىندە مىنالاردى ايتۋعا بولادى:

 - كورونا ۆيرۋسىنىڭ ءالى دە دەندەپ بارۋى، الەمدىك ەكونوميكانى بارىنشا السىرەتىپ بارادى. بۇل ءوز كەزەگىندە تاۋار تاپشىلىعى مەن قىمباتشىلىعىنا ۇرىندىرۋى انىق.

 - جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ شاتقاياقتاپ تۇرۋى، قارا التىنعا دەگەن سۇرانىستى ازايتىپ جىبەردى.

 - اقش-تىڭ مۇناي ەكسپورتى  جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. 2019 جىلدىڭ كوكتەمىندە الەمدىك نارىققا كۇنىنە 3،6 ملن باررەل مۇناي جەتكىزە باستاعان اقش-تى الەمدىك ساراپشىلار، تاقتاتاس ريەۆوليۋسياسىنىڭ ناتيجەسىندە 2024 جىلى مۇناي ءوندىرىسى 70%-عا، ال سۇيىتىلعان تابيعي گاز ساۋداسى 75%-عا ءوسىرىپ، تاۋلىگىنە 9 ملن باررەلگە جۋىق مۇناي وندىرەتىن ءىرى نارىققا اينالادى دەپ بولجاۋدا. بۇلاي بولعاندا، ۆاشينگتون ەنەرگەتيكالىق گەوساياساتقا ەتەنە ارالاسىپ، رەسەي مەن ساۋد ارابياسىنىڭ جاعدايى قيىنداتۋى مۇمكىن.  

 - ەۋروپا ەلدەرىندە ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىنىڭ ۇلەسى ارتىپ وتىر.

 - گەوساياسي جاعدايلار شيلەنىسىپ، بولجاپ بولمايتىن جاعدايلار قالىپتاسىپ وتىر.

 - ەلىمىز ۇكىمەتىنىڭ بۇل توسىن جاعدايعا دايىندىعى جوق ەكەنى انىق. سەبەبى، بيۋدجەتتى 55 دولل. باعاممەن قاراستىرعان. ءتىپتى، "ب" جوسپارى بار دەگەن كۇننىڭ وزىندە 40 دولل. باعاممەن قاراستىرعان بولار (رەسەي وسى باعاممەن قاراستىرعان).

وسى ايتىلعان فاكتورلاردى تارازىعا تارتىپ قاراساق، تەرىس فاكتورلاردىڭ سالماعى باسىم. ءتىپتى، "وڭ فاكتور"-دەپ ايتىپ وتىرعان قورلارعا "قول سالۋ" مەن  ينتەرۆەنسيا ساياساتى شىنداپ كەلگەندە شاراسىزدىقتىڭ كۇيى عانا.

حالىق اراسىندا مۇناي باعاسى بوشكەسىنە 20 دوللارعا تومەندەپ، تەڭگە وتە قۇنسىزدانىپ كەتەدى. ءتىپتى، ءبىر دولل. 900 تەڭگەگە دەيىن ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن قاۋەسەتتەر ايتىلۋدا. ءبىراق، مەنىڭ ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىم: مۇنداي دارەجەگە جۋىق جىلدار ىشىندە، تۇسە قويماۋى مۇمكىن. ويتكەنى، مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىس ءالى دە باسىم. سەبەبى، الەم بالامالى ەنەرگەتيكا كوزدەرىنە تولىق وتكەن جوق. دامۋشى ەلدەر ءالى دە كوپ. ءبىراق، كورونا ۆيرۋس سالدارىنان الەمدىك ەكونوميكا زارداپ شەگۋىن جالعاستىرسا، وندا مۇناي باعاسى 20 دوللارعا ءتۇسۋىنىڭ  ىقتيمالدىعى بار. الايدا، ۇزاق مەرزىمگە جالعاسپاۋى بەك مۇمكىن.

مۇناي باعاسىنىڭ قۇبىلۋى ۇلتتىق ەكونوميكامىزدى شايقالتىپ، تۇراقسىزدىق تۋدىرىپ، ساياسي جانە الەۋمەتتىك شيلەنىستەرگە باستاپ، ەلىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەرى انىق. بۇل باسى ءبۇتىن تۇسىنىكتى دۇنيە. سوندىقتان ەلىمىز ۇكىمەتى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە بارۋى ءتيىس. ونىڭ العاشقى ساتىسى - شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ. بۇنى ەلىمىز ۇكىمەتى ايتىپ جاتىر. ءبىراق، ءالى دە ارىلا الماي كەلەمىز. ونىڭ باستى تەتىگى بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋدا جاتىر. بيۋدجەت بويىنشا مەملەكەتتىك اپپارات، قورعانىس، سوت جانە قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىنا قارجى كوپ بولىنەدى. ودان سوڭ،  ءبىلىم مەن عىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك قولداۋلار باعىتىنا قارجى بولىنەدى. سوڭىندا يندۋستريالى-يننوۆاسيالىق باعدارلامالاردى قارجىلاندىرۋ تۇرادى. وسىنىڭ ءبارى دە ماڭىزدى سالالار. الايدا، شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋدىڭ بىردەن-بىر جولى عىلىم مەن ءبىلىمدى دامىتۋ. مەملەكەت وسى سالاعا شىنايى، دۇرىس جاعداي جاساپ، قارجىلاندىرسا، يندۋستريالى-يننوۆاسيالىق دامۋ ستراتەگياسى ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋ باعىتىندا جۇمىس جاسايتىن بولادى. سوندا، شەتەلدىك ۆاليۋتاعا ەمەس، تەڭگەگە بايلانعان ەكونوميكا ومىرگە كەلەدى.

قورىتا ايتقاندا، مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى الەم جانە ەلىمىز ەكونوميكاسىنا سوققى بولارى انىق. ءبىراق، ەلىمىز ۇكىمەتى، شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن ارىلاتىن، شىنايى باسەكەلەستىك قوعام جاساۋعا تالپىناتىن شىعار. بۇل داعدارىس، سول جاڭعىرۋدىڭ باسى بولماسىنا كىم كەپىل؟

مەنىڭ 2014 جىلى جازعان "اقش رەسەيدى كۇيرەتە مە؟" - اتتى ماقالامدا:  "اقش-تىڭ قىسىمىمەن ساۋد ارابيا 1985 جىلى مۇناي ءوندىرۋدى بارىنشا ارتتىرىپ، باعاسىن كۇرت تومەندەدى. ...كەڭەس وداعىنىڭ مۇناي ەكسپورتىنان جىل سايىن ءتۇسىپ وتىرعان 30 ملرد. دولارىنىڭ 10 ملرد. دوللارىن كەمىتىپ كەتتى". وسى ماقالادا اقش كەڭەس وداعىنىڭ مۇناي سالاسىنا سوققى بەرۋ ارقىلى ونى ىدىراتقاندىعى تۋرالى جازىلعان. قازىرگى جاعداي دا،  سوعان ۇقساپ بارادى. سوڭى قالاي بولار ەكەن؟....

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ۇستازى،

ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

قاستەر سارقىتقان