بەلگىلى رەجيسسەر، قازاقستان كينەماتوگرافيستەر وداعىنىڭ ءتوراعاسى ەرمەك تۇرسىنوۆ facebook پاراقشاسىندا "پرەزيدەنتپەن كەلىسەتىن ماسەلەم قايسى؟" دەپ اتالاتىن جازبالار سەرياسىن جاريالاۋدى باستاعان. ول جەردە قازاق كينويندۋسترياسى، مادەنيەت، ونەر سالارىنداعى كەلەڭسىزدىكتەر مەن قيعاشتىقتار تۋرالى ويلارىن ايتقان. جازبانىڭ ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ تولىق نۇسقاسى تومەندە ۇسىنىلىپ وتىر.

پرەزيدەنتپەن كەلىسەتىن ماسەلەم قايسى؟

ءىىى - ءبولىم

باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟ قايدام. ونسىز دا ءىس بارىسى ايدان انىق بولاتىن. دالمە-دال.

ماعان الدەنەنى اسىرەلەۋ، بىرەۋگە جالا جابۋ، ونى عايباتتاۋ، سوسىن ءاتى-جونسىز نيكتىڭ ارتىندا جاسىرىنىپ وتىرۋ ءتىپتى دە قاجەت ەمەس. نەمەسە وسى ماتەريالداردى الدەبىر تەلەگرام-ارنا سەكىلدى «جۋىندى توگەتىن شۇڭقىرعا» قوتارا سالۋ دا كەرەك ەمەس. قارسى شىعاتىنداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتاتىنىن بىلە تۇرا وسىلاي اشىق الاڭعا شىقتىم. سەبەبى، مۇنداعى ايتقانىمنىڭ ءبارى – شىندىق. ال شىندىقتى ايتۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. مەن ەشقانداي مۇددە كوزدەمەيمىن. لاۋازىمعا يە ەمەسپىن، مانساپقا ۇمتىلمايمىن، جاعدايىنا الاڭدايتىنداي قارت اتا-انام ەندى جوق، بالالارىم مەملەكەتتىك قىزمەتتە ەمەس، ماعان ساياسي ۇپاي جيناۋ تۇككە دە كەرەك ەمەس، جاسىرىن دا، اشىق تا بيزنەسىم جوق، ەشقانداي پارتيانىڭ دا، قارجىلىق توپتىڭ دا مۇشەسى ەمەسپىن... قىسقاسى، جاسىراتىن دا تۇگىم جوق، جاسىرىناتىن دا ءجونىم جوق. سوندىقتان شىندىقتى اشىپ ايتۋعا تولىق مۇمكىندىگىم بار.

بۇگىنگى ايتپاعىم: «قازاقفيلم» پرەزيدەنتى ارمان اسەنوۆ پەن ۇلتتىق كينوستۋديانىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى قانات تورەبايعا نە ىستەدى؟

مادەنيەت مينيسترىمەن ارامىزدا جانجال تۋىنداعان سوڭ، اقتوتى راحمەتوللا قىزى «ءقازاقفيلمدى» «جاۋ» سانايتىنىن اشىق ايتتى. ەگەر ستۋديا – جاۋ بولسا، ونىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ تۋرالى ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى قانداي يدەيانى دا مينيسترلىك تۇپ-تامىرىمەن جويىپ وتىردى، كەز كەلگەن باستاماعا قارسى شىعا بەردى، بۇعان قوسا ا.ت.اسەنوۆتى كينوستۋديا پرەزيدەنتى قىزمەتىنەن الىپ تاستاۋعا بارىن سالدى. اقىرىندا الدامشى جولمەن جاقىندا ول ماقساتىنا جەتتى دە.

9 ماۋسىم كۇنى ارمان اسەنوۆتى كينوستۋديانىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى قانات تورەبايمەن بىرگە تاعى دا شۇعىل ەلورداعا شاقىرتتى. ەكەۋىنە دە ا.ر.رايىمقۇلوۆا مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ب.تەمىربولات پەن ۆيسە-مينيستر ن.داۋەشوۆتىڭ كوزىنشە ەكى ارىز جازۋدى ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەتكەن. ءبىرى – جۇمىستان شىعۋ تۋرالى، ەكىنشىسى – جاڭادان تاعايىنداۋ تۋرالى. مينيستر كينوستۋديانىڭ ەكى باسشىسىن دا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن ءبارى كەلىسىلگەنىنە جانە جۇمىسقا دەرەۋ كىرىسۋ قاجەت ەكەنىنە سەندىرگەن. ءسويتىپ، ا.اسەنوۆ پەن ق.تورەباي ارىزدارىن جازىپ، ءمينيستردىڭ ۋادەسىنە تولىق سەنگەن كۇيى قايتا ۇشىپ كەتكەن.

ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. شىلدە ايى تۋدى. مينيسترلىكتەن الماتىعا ءالى ەشكىم اياق باسقان جوق. ناتيجەسىندە كينوستۋديا جۇمىسى توقتاپ قالدى. ادامدار نە جالاقىسىن الا الماي، نە دەمالىسقا شىعا الماي ءجۇر. كينوستۋديا ءتىپتى كوممۋنالدى شىعىنداردى دا وتەي الماي وتىر: سۋدى توقتاتىپ تاستاعان، قىزمەتكەرلەردى ۇيلەرىنە جىبەرگەن. ۇجىمنىڭ «ەندى نە بولادى؟» دەگەن سۇراعىنا ەشكىم جاۋاپ بەرە الار ەمەس. ا.اسەنوۆ تە، ق.تورەباي دا بىرنەشە رەت مينيسترلىككە حابارلاسىپ، جاعدايدى ءتۇسىندىرۋىن سۇراعان. ناقتى جاۋاپ ءالى بەرىلگەن جوق. ول ول ما، بۇلاردىڭ ورنىنا جاڭا ادامدار تاعايىنداماق ەكەن دەگەن ازىرگە ناقتىلانباعان اقپارات شىقتى...

بۇعان الىپ-قوسار ءسوزىم جوق. تەك قاراپايىم ەتيكالىق نورمالاردىڭ شەگىنەن شىققان جاعداي ەكەنىن عانا ايتقىم كەلەدى. مۇنداي ادىستەردى ۇساق الاياقتاردىڭ تىلىندە ءقازىر «سان سوقتىرۋ» نەمەسە «لاقتىرىپ كەتۋ» دەپ اتايدى. مۇنداي ىسپەن جوعارعى مەملەكەتتىك بيلىك وكىلىنىڭ – مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءوزى اينالىسىپ جۇرگەنى ىڭعايسىز، ارينە. باسقاسى – ۇيرەنشىكتى جايت قوي...

وسى ايتىلعاندارعا قوسارىم نە؟

بىلەسىزدەر مە، شىعارماشىلىق ورتا قاشاندا داۋ-دامايسىز بولمايدى. ءبىراق بۇرىن، زاماننىڭ ءتۇزۋ كەزىندە، ۇرىس-كەرىستىڭ ءوزى باسقاشا – شىعارماشىلىق سيپاتتا ەدى. جۇرت فيلمدەرگە، يدەيالارعا، جۇمىستىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىنە، مىندەت پەن ءستيلدى ءتۇسىنۋدىڭ ءار الۋاندىعىنا وراي داۋلاساتىن. ايتىساتىن، ۇرسىساتىن، رەنجىسەتىن...

بۇگىندە ەگەسىمىز وزگەشە سيپات الدى. وعان «ىرىپ-شىرىگەن» دەگەن سيپاتتاما مەيلىنشە ءدال كەلسە كەرەك. وسىنىڭ بارىنەن ءوز باسىم، جۇمسارتىپ ايتقاندا، قورلانامىن. دراماتۋرگيادان ءدارىس بەرگەن ۇستازىم، ەشقاشان ەسىمنەن شىقپاس ۆالەرسەمەنىچ فريد ايتقانداي، ءوزىمدى ۇنەمى «ىلعالدى ىڭعايسىز حالدە» جۇرگەندەي سەزىنەمىن. ۇنەمى سۋعا شايىنعىڭ كەلىپ تۇرادى... مۇنىڭ ءبارى – بازارداعى باج-بۇج دەڭگەيىندەگى توپاس تارتىستار، تۇككە تۇرعىسىز بىرەۋلەر مەنى دە سوعان قالايدا ارالاستىرماق. سونىڭ بارىنە زايا كەتكەن جۇيكە-اي. تۇپتەپ كەلگەندە، ۋاقىت-اي قور بولعان. ونى قايتارا المايسىڭ عوي...

ەندى ويلانىپ وتىرمىن: وسىنىڭ بارىنە مەنىڭ ارالاسا بەرگەنىم ءجون بە؟ ماعان مۇنىڭ نە كەرەگى بار؟ ەكىنشى جاعىنان، مۇنداي بىلىقتى سىرتتاي باقىلاپ، قۇر قاراپ تۇرۋعا دا بولمايدى. جۇرەك سىزدايدى. ستۋديا ءۇشىن دە، جاستار ءۇشىن دە، جالپى ءىس ءۇشىن دە. سوسىن جاد دەگەن بار ەمەس پە؟ «ال شاكەن شە، سۇلتان، ءماجيت، ابدوللا شە؟» دەپ ويلاناسىڭ... وسى ءبىر ەشكىمگە قاجەتى جوق باقىتسىز ستۋديادا تالاي تەر توككەن، ونەر تۋدىرعان جۇزدەگەن، مىڭداعان تانىمال ەمەس، ءتىپتى مۇلدە بەلگىسىز ەڭبەكقور ادامدار شە؟ سولاردىڭ ءبارىن دە ىسىرا سالۋ كەرەك پە؟

ءبىراق مەن نە ىستەي الامىن؟ ەل پرەزيدەنتى ەمەسپىن عوي. ءتىپتى، ءقازىر تۇسىنگەنىم بويىنشا، پرەزيدەنتتىڭ دە قولىنان ءبارى كەلە بەرمەيتىن سياقتى. ورىنداۋشى دەڭگەيىندەگى كەمىرگىشتەر قايدان بولسىن تابىلادى. كىمدى «تىقپالاۋ» كەرەك، كىمدى سۇيرەلەۋ كەرەك، ءارى قاراي قاي جولمەن جۇرگەن دۇرىس – ءبارىن سولار شەشەدى. مىنە، ءقازىر دە ءارى-سارى حالدەمىز. الدىمىزدا ەكى-اق جول تۇر. نە كەرتارتپالىقتىڭ، ۇرلىقتىڭ، ناداندىقتىڭ جانە بەيشارالىقتىڭ يىرىمىنە وسىلاي باتا بەرەمىز، نە قالايدا ۇلتتىق كينونى قۇتقارۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. ءبارىمىزدىڭ ورتاق مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى – وسى كينو.

مەن ءۇشىن ءبىر نارسە انىق: ءقازىر بۇل – باياعى مەن دۇنيەگە كەلگەن، مەن ەر جەتكەن ەل ەمەس. مەن شەكسىز سۇيەتىن ەل ەمەس. ماعان ءبارىن بەرگەن ەل ەمەس. بۇل – ەندى قالايدا باسقا كەڭىستىك. ءتىپتى مۇنىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ ايتۋ دا قيىن. بۇل – الەم كارتاسىنداعى الدەبىر گەوگرافيالىق نۇكتە. ءىسى بۇلىڭعىر، ءسوزى تايعاناق ارسىزدار مەن جىلپوستاردىڭ عانا ءومىر سۇرۋىنە قولايلى تۇسىنىكسىز ءبىر ايماق. بيىك مىنبەرلەردەن ادەمى مالىمدەمەلەر ايتىلىپ جاتادى، كەيدە سولارعا سەنگىڭ دە كەلەدى. ءبىراق...

ءبىراق سەنۋ ءۇشىن دە ءبىر نەگىز كەرەك قوي. ەگەر مۇندا مادەنيەتتىڭ جۇرناعى دا قالماسا، قايدان نەگىز بولسىن. ەشقانداي نەگىز جوق. وسى ماڭىزدى مىندەتتى ورىنداۋ سەنىپ تاپسىرىلعان ادامدار سول ءىسىن دۇرىستاپ اتقارمادى. ولاردىڭ اتقارا الۋى دا مۇمكىن ەمەس-تى. ولار تىرىسىپ تا اۋرە بولعان جوق...

ءقايبىر جىلعى جاڭاوزەن، كەشەگى قورداي، ارىس، قاراعاندى، مالوۆودنوە دەگەندەر، مايداننىڭ العى شەبىنەن جەتكەن اقپارداي سەزىلەتىن بىزدەگى جاڭالىقتاردىڭ كۇندەلىكتى لەگى – وسىنىڭ ءبارى ەلدەگى مادەنيەت ساياساتىنىڭ وراشولاق جۇرگىزىلۋىنىڭ سالدارى دەپ ويلايمىن.

قايتالاپ ايتايىن: ءسىزدىڭ مادەنيەت دەپ جۇرگەنىڭىز – مادەنيەت ەمەس. ماڭدايشالاردى اعىلشىنشا جازۋ وركەنيەتكە جەتتىك دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءومىر ءسۇرۋدىڭ جاڭا ءستيلى سانالا باستاعان وزگەرىستەر، كوشەلەردە ءورىپ جۇرگەن شەتەلدىك ماشينالار، سىرتتان اكەپ ۇستىمىزگە جاپسىرىپ العان كيىمىمىز، جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتقان ءساندى-مىس اندەر، جات ۇلگىلەردىڭ قوراش كوشىرمەسى عانا ەكەنى ايدان انىق اۋەنسىماقتار... جانە وسىلارمەن قاتار – جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى سۋيسيدتەن كوش باستاپ تۇرعانىمىز، دەندەگەن جەمقورلىق، كرەديت ينەسىنە تاۋەلدى بوپ ۇلگەرگەن حالىق، جاپپاي تارتىپسىزدىك...

سەبەبى – مادەنيەت سالاسىنداعى مەملەكەت ساياساتىنىڭ ستراتەگياسى جوق. قوعام تاپتار مەن الەۋمەتتىك توپتارعا، كاستالار مەن ستاتۋستارعا ءبولىنىپ، بولشەكتەنىپ كەتتى. ولاردى نە بىرىكتىرە الادى؟ تەك مادەنيەت قانا. مۇنىمەن كىم اينالىسۋى كەرەك؟ اقىلعا سالساق – مادەنيەت قايراتكەرلەرى. ولار قوعامنىڭ مورالدىق، ءتىپتى پسيحيكالىق تۇرعىدان دا ساۋ بولۋىنا جاۋاپتى. ءقازىر ادامنىڭ ىشكى ەموسيالىق ۆاكۋۋمى نە بولسا سونىمەن تولتىرىلۋدا. كىسى ءوزىن ورتاق دۇنيەنىڭ بولشەگىمىن دەپ سەزىنبەيدى. سول سەبەپتى دە ول وزبىر، مەنمەن، كەكشىل بولىپ بارا جاتىر. وزگەنىڭ ءومىرى تۇگىل، ول ءوز تىرشىلىگىنە دە وي جۇگىرتپەيدى. وعان زاڭ جوق. سوندىقتان دا – سۋيسيد كوپ. سوندىقتان دا – اتىس-شابىس كوپ. سوندىقتان دا – شەتكە كەتۋ كوپ. سوندىقتان دا – جەمقورلىق پەن ۇرلىق كوپ. وسى ءبىر ءوزىن جاپانداعى جالعىزداي سەزىنەتىن جانى جارالى سورلىنى ءوز ۆاكۋۋمىندا وڭاشا قالدىرماۋ كەرەك. ونى ەموسياعا تولى قولايلى ورتاعا ەنگىزگەن ابزال.

ال مادەنيەتتى ءقازىر نەمەنەگە اينالدىرىپ جىبەردى؟ ونەر مەن ادەبيەتتى شە؟ ساۋىق-سايرانعا اينالدىردى. ساۋىق-سايراندى سۇرقاي سۇرىقسىزدىقپەن «بۋدانداستىرىپ» ەدى، اقىرىندا ودان ىرجىڭ-تىرجىڭ تۋدى. ءبىراق بۇل – بوستەكى كۇلكى، قۇر ىرجاقاي. ەش ءمانى جوق. ال بوستەكى كۇلكىدەن سوڭ قاشاندا ادامنىڭ ءىشى بوساپ، قۇر كەۋەك بوپ قالادى، كۇيزەلىسكە تۇسەدى. ال تابيعاتتا بوس تۇراتىن جەر بولمايدى. ادام تابيعاتى دا سولاي. بوس جەرگە لاستىق، ورەسكەل وسپادارلىق ءۇيىر كەلەدى.

...مۇنىڭ ءبارى وسى ەلدەگى مادەنيەت پەن يدەولوگياعا جاۋاپ بەرەتىن جاۋاپتى ادامداردىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىنىڭ ارقاسىندا بولدى جانە بولىپ تا جاتىر. ءبىزدىڭ يدەولوگتار مادەنيەت تۋرالى، يميدج قالىپتاستىرۋ تۋرالى ايتسا، تەك ءبىر-اق نارسەنى – ەلدىڭ شىنايى مازمۇندى بەينەسىن ەمەس، جارنامالىق كەلبەتىن جاساۋدى عانا ويلاپ وتىرعانى. مەيلى، مۇنداي پىكىرىممەن ازشىلىقتا بولايىن، ءتىپتى جالعىز قالايىن – ءبىراق مەن شىنىندا دا وسىلاي ويلايمىن.

بارىم وسى.

ەندى نە بولادى؟

مەن كىمگە جۇگىنەرىمدى دە بىلمەيمىن. وسى ەلدىڭ مادەنيەتىنە جاۋاپ بەرەتىن ادامنىڭ بارىمەن سويلەسىپ شىقتىم. ەشتەڭە وزگەرمەيتىنىنە دە كوزىم جەتتى. قالعانى تەك اللا عانا، ءبىراق زارىم وعان دا جەتپەي قالا ما دەپ قورقامىن.

مەنىڭ جادىمدا قالعان ەل مەن سول ەلدە ناعىز مادەنيەتتى قالىپتاستىرعان ادامداردىڭ – ءبارىنىڭ دەرلىك بۇ دۇنيەدە جوق ەكەنىن مويىنداماسقا لاجىم جوق. ولاردىڭ ورنىنا باسقالار – ايعاي-شۋى كوپ، ءوزىمشىل، ايلاكەر، ءبىلىمى شامالى، ءبىراق ارسىز، وزبىر جانە وزىنە تىم سەنىمدى بىرەۋلەر كەلدى. ولاردىڭ «مادەني جاساعىنا» سىرتتاي قاراپ تۇرساڭ، سايقىمازاعى بار، ساۋىققويى بار، باۋكەسپە ۇرى-قارىسى بار، شىنجىرلانعان ايۋى بار سىعان توبىرىن كورگەندەي بولاسىڭ. ولاردى كورگەن سايىن، وتكەندى قاتتى ساعىنامىن. سول ءداۋىردى نەمەسە زاماندى ەمەس، جوق، سول ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن تۇلعالاردى اڭسايمىن. ءبىراق ۋاقىتتى كەرى اينالدىرا المايمىن، ويتكەنى، ول – وتكەن شاق. ءوزىم سول شاققا قايتىپ بارا المايمىن، ەڭ وكىنىشتىسى – ول جاقتان ءوزىم بىلەتىن اياۋلى جانداردى بەرى قايتارا دا المايمىن. ءتىپتى ءبىر بولىگىن بولسا دا – ءجانتوريندى، نوعايبايەۆتى، بوكەيەۆانى، توقپانوۆتى، سۇلتانبايەۆتى... تىلەندييەۆتى، باعلانوۆانى، جۇبانوۆتى... سيماشكونى، بوكەيدى، ابدىراشيەۆتى، كەكىلبايەۆتى، مۇحامەدجانوۆتى، سانبايەۆتى، بەلگەردى... ساناپ تاۋىسا الماسپىن، ءسىرا؟!

كەزىندە مەن وسىندا تۇراتىن ادامداردىڭ ەلىمىزدى ناعىز لايىقتى دەرجاۆاعا اينالدىرۋعا نيەتى دە، قابىلەتى دە جوقتىعىنا رەنجىپ، اقش-قا كەتىپ قالعان ەدىم. كەيىن جاڭا قازاقستان جاساماق بولعان مارقۇم دوسىم التىنبەك (ا.سارسەنبايەۆ – بۇرىنعى مادەنيەت ءمينيسترى) قولقالاپ قويماعان سوڭ، ەلگە قايتا ورالدىم. كەلە سالا جۇمىسقا بەلسەنە كىرىستىم: فيلم ءتۇسىردىم، كىتاپ جازدىم، پۋبليسيستيكامەن اينالىستىم، ەلدى ارالادىم، ءدارىس وقىدىم، ادامدارعا كومەكتەستىم...

ەندى اينالاما قارايمىن دا، «قايتا ورالعانىم ءجون بولدى ما وسى؟» دەگەن ويعا بەرىلەمىن. تالپىنىستارىما تاتىدى ما؟ جاڭا قازاقستان تۇگىل، بۇرىنعى قازاقستان سيپاتىنان دا ايرىلىپ بىتكەن قازىرگى قالپىمىزعا قاراپ وتىرعاندا، بۇل ويلار قابىرعامدى قايىستىرادى. كەزىندە جاعداي مەنى ەلدەن ىعىستىرىپ شىعاردى، ءبىراق مەن وعان كوندىگە الدىم. ال ءقازىر وتانىم بىرتىندەپ مەنەن الشاقتاپ بارا جاتقاندا، كەسەك-كەسەگىمەن مەنەن ءبولىنىپ بارا جاتقاندا، جۇرەگىم اينيدى. قاپالانامىن. ۇرەيلەنەمىن. كەلەشەككە الاڭدايمىن. مۇنداي ساتتەردە ومىرىمىزگە بەي-جاي قاراي المايتىن كىمدەردىڭ بار ەكەنىن ويشا تىزە جونەلەمىن. شىندىققا سەنەتىن جانە ول ءۇشىن كۇرەسە الاتىنداردى ەسەپتەي باستايمىن.

وكىنىشتىسى، ولار از قالدى. وتە از…

تاعى وقىڭىز!

♦ "جالاقىسى – ايىنا 6 ملن 300 مىڭ تەڭگە". ەرمەك تۇرسىنوۆ كينەماتوگرافيستەر "داۋىن" ءتۇسىندىردى

♦ تۇرسىنوۆقا جاۋاپ: 2 ملرد تەڭگە الىپ، ەل اۋزىندا جۇرەتىن فيلم تۇسىرە الماعانىڭىزعا نە ايتاسىز؟"

♦ ەرمەك تۇرسىنوۆ: مادەنيەتكە اقشا جەتكىلىكتى ءبولىنىپ كەلىپتى