قازاقستاننىڭ قىتايعا قارىزى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ءجيى تالقىلاناتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. سونىڭ ىشىندە قازاقستان ءوزىنىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگىن ەسكەرمەي، قىتايدان كوپ مولشەردە قارىز الىپ، ونى قايتارۋ ءۇشىن جۇڭگو ۇكىمەتىنە كوپتەگەن ساياسي ماسەلەلەر توڭىرەگىندە جەڭىلدىكتەر جاساپ ءجۇر دەگەن اڭگىمە ءجيى قوزعالادى.

قازاقستاندىقتاردى اسىرەسە جەر ماسەلەسى الاڭداتادى. قوعامدا قىتايلار تەرريتوريامىزدى دەموگرافيالىق ەكسپانسيا كوزى رەتىندە قارايدى دەگەن پىكىر بار. ولار كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى «قوناقتار» اراسىندا ساناۋلى بولىپ قالۋدان سەسكەنەدى. وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ازاماتتاردىڭ قىتايدى ءقاۋىپتى جانە ارامزا كورشى رەتىندە قابىلداۋىنا اسەر ەتەدى.

بۇل سۇراقتار جاۋاپسىز قالماي، جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردىڭ راسيونالدىعى، قانشالىقتى نەگىزى بارى زەردەلەنۋگە ءتيىس. ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاقستاننىڭ قىتايعا سىرتقى قارىزى تۋرالى تەزيستى ءجىتى تالداۋدان وتكىزۋ قاجەت. ويتكەنى قحر وزىنە قارىز ەلدەرگە قاتاڭ كوزقاراس تانىتىپ، ولاردى بەلگىلى ءبىر ساياسي ادالدىق ءۇشىن ەسەپتەن شىعارۋعا اسىقپايتىنى بەلگىلى.

قىتايلىق قارىز قۇلدىعىنا تۇسكەن ەلدەر ءوز جەرلەرى مەن نىساندارىن جالعا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان جاعدايلار بار دا بار. مىسالى، 2017 جىلى شري-لانكا ۇكىمەتى قارىزدارى ءۇشىن حامبانتوتا پورتىن قىتايعا بەرگەن. ال ءبىر جىلدان كەيىن افريكالىق زامبيا ءوزىنىڭ استانالىق حالىقارالىق اۋەجايىن باقىلاۋدى جوعالتتى. شىعىس افريكانىڭ ەڭ ءىرى كولىك تورابى كەنياداعى مومباسا پورتىنىڭ اينالاسىندا دا قيىن جاعداي قالىپتاسقان. ول قىتايلىق ينۆەستورلاردىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى مۇمكىن.

2018 جىلى «Center for Global Development» اتتى امەريكالىق ۇيىم ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سىرتقى قارىزى تۋرالى ەسەپ جاريالاعان. اتالعان ەسەپكە سايكەس، دجيبۋتي، لاوس، مالديۆ، موڭعوليا، پاكىستان جانە چەرنوگوريامەن قاتار قىرعىزستان مەن تاجىكستان قىتايعا سىرتقى قارىزىنىڭ مولشەرى كوپ سەگىز بورىشكەر ەلدىڭ تىزىمىنە ەنگەن. 2019 جىلى قىرعىز مەملەكەتىنىڭ سىرتقى قارىزى 3،7 ملرد اقش دوللارىن قۇراسا، ونىڭ 1،7 ملرد-ى قحر-دان الىنعان. ەڭ قىزىعى، 2008 جىلى قىرعىزستاننىڭ قىتايعا قارىزى 10 ميلليون دوللاردان عانا اسقان بولسا، سوڭعى ونجىلدىقتىڭ ىشىندە ول 200 ەسەگە كوبەيىپ، مەملەكەتتىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 30 پايىزدان استامىن قۇرادى. مەملەكەتتىك قارىز المازبەك اتامبايەۆتىڭ تۇسىندا ۇلعايدى. وسى سۇراقتىڭ شەشىمىن تابۋ ماقساتىندا بۇگىندە قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى قىتايمەن كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدە. قارىزدى قايتارۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ نەمەسە ونىڭ باسقا دا جولدارى قاراستىرىلۋدا. باسقا جاعدايدا كورشىلەرىمىز شري-لانكا مەن زامبيانىڭ كۇنىن كەشۋى ابدەن مۇمكىن.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن تاجىكستاننىڭ 2،9 ملرد اقش دولارىن قۇرايتىن سىرتقى قارىزىنىڭ تەڭ جارتىسى قىتايعا ءتيىستى بولاتىن. بەرەشەكپەن ەسەپتەسۋ ءۇشىن تاجىكىستان ۇكىمەتى جۇڭگو كومپانيالارىنا ەلدەرىندەگى التىن مەن كۇمىس كەن ورىندارىن وڭدەۋ قۇقىعىن، سونىمەن قاتار تەرريتورياسىنىڭ اۋقىمدى بولىگىن بەرۋگە ءماجبۇر بولعان.

مۇنداي مىسالدار قازاقستاننىڭ جۇڭگو الدىنداعى قارىزىنا اسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن مەڭزەيدى.

ق ر ۇلتتىق بانكى مالىمەتتەرىنشە، بىلتىرعى پاندەميا كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى 2 پايىزعا ءوسىپ، 160 ملرد اقش دولارىن قۇراعان. سىرتقى قارىز گەرمانيا (2 ملرد دوللار)، وڭتۇستىك كورەيا جانە شۆەيساريا ەلدەرىنىڭ الدىندا وسكەن.

قازاقستاننىڭ ەڭ كوپ سىرتقى قارىزىن قۇرايتىن مەملەكەتتەر قاتارىندا نيدەرلاندى (44،6 ملرد )، ۇلىبريتانيا (23 ملرد) جانە اقش پەن فرانسيا (سايكەسىنشە 12،9 ملرد جانە 11،7 ملرد.) بار. ال قىتايدىڭ الدىنداعى قارىز بىلتىرعى جىلى 1 پايىزعا قىسقارىپ، 10،3 ملرد اقش دولارىن قۇراعان.

ءبىر قاراعاندا جۇڭگو الدىنداعى قارىزدىڭ قىسقارۋى ۇلكەن جەتىستىك بولماعانىمەن، جالپى ءپوزيتيۆتى تەندەنسيا بايقالادى. 2020 جىلعى كوروناۆيرۋس ىندەتىمەن بايلانىستى قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ءىرى قارىز بەرۋشى ەلدەر (بريتانيالىق قارىز 5 پايىزعا قىسقارعان) الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىمىز ازايا تۇسكەن.

دەگەنمەن، قازاقستاندىقتار ءۇشىن گەرمانيا مەن شۆەيساريا الدىنداعى قارىزدىڭ ۇلعايۋىنان، دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق ىقپالىن بەلسەندى جۇرگىزىپ جاتقان شىعىس كورشىمىزدىڭ الدىنداعى قارىزدى باقىلاۋ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان اۋىر ەكەنى تۇسىنىكتى جاعداي. ياعني، قازاقستاننىڭ قىتايعا قارىزى نيدەرلاندىمەن سالىستىرعاندا شامامەن ءتورت ەسە از بولعانىمەن، ونىڭ ءقاۋپى باسىم بولىپ كورىنەدى.

سونداي-اق ەكونوميستەردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ سىرتقى بورىشى جەكە ىشكى ونىممەن سالىستىرعاندا الدەقايدا از. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستاندىقتاردىڭ نەمەرەلەرىنە دەيىن مەملەكەتتىڭ بورىشتى وتەيتىنى تۋرالى تانىمال ميفولوگيانى جاناما تۇردە جوققا شىعارادى.

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، بۇرىنعى كسرو ەلدەرىنىڭ اراسىندا قازاقستان مەملەكەتتىك بورىش جونىنەن ونداعان جىلدار بويى تومەنگى ساتىدا بولدى. ءقازىر ەستونيا، رەسەي جانە ءازىربايجان مەملەكەتتەرىنىڭ كورسەتكىشتەرى عانا بىزگە قاراعاندا جاقسى، ال مەملەكەتتىك قارىزدىڭ جەكە ىشكى ونىمگە قاتىستى ەڭ جوعارى كورسەتكىشى ۋكراينا، قىرعىزستان، بەلارۋس، ارمەنيا جانە گرۋزيا مەملەكەتتەرىنە ءتيىستى.

سونىمەن بىرگە، مامانداردىڭ كۇردەلى ءارى شىتىرمان كورسەتكىشتەرى ەلىمىزدىڭ جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ الدىنداعى بورىشى جايلى ءالۋانتۇرلى فوبيالاردىڭ تۋىنداۋىنا الىپ كەلەدى.

بارلىق قاراپايىم قازاقستاندىقتار ءۇشىن مەملەكەتتىك قارىز تۋرالى تولىق اقپاراتتىڭ بولماۋى، اتاپ ايتقاندا ناقتى ينفوگرافيكا مەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنسىز ۇزاق ساندىق تىزبەكتى جاريالاۋ، كەزەكتى رەت حالىقتان شىندىقتى جاسىرىپ، كوزدەرىن «بايلاعىسى» كەلەدى دەگەن جاپپاي سەنىمگە الىپ كەلەدى.

وسى تۇرعىدان العاندا، مەملەكەت باسشىسى ق.توقايەۆتىڭ ق ر ۇلتتىق بانكىمەن بىرلەسىپ، ۇلتتىق ەكونوميكا جانە قارجى مينيسترلىگىنىڭ سيفرلاندىرىلعان دەرەكقورى تۇرىندە سىرتقى بورىشتىڭ ءبىرىڭعاي ءتىزىلىمىن ىسكە قوسۋ ارقىلى ەلدىڭ سىرتقى بورىشى تۋرالى مالىمەتتەردى بارىنشا جاريا ەتۋ قاجەتتىگى تۋرالى تاپسىرماسىن قۇپتاۋعا بولادى.

مەملەكەتتىك بورىش ماسەلەسىنە قاتىستى جاسالاتىن حالىقارالىق مامىلەلەردە، مەملەكەتارالىق كەلىسسوزدەر مەن قاتىناستاردىڭ نيۋانستارىنداعى تولىق اشىقتىق، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ قورقىنىشىن ازايتۋعا جانە قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىندا الەمنىڭ وبەكتيۆتى كورىنىسىن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى.

مۇنسىز ءبىزدىڭ قوعام قاۋەسەتتەر مەن بولجامدارعا سەنىپ، ءوز پەرزەنتەرىنىڭ بولاشاعىنا الانداۋشىلىق بىلدىرەتىن ازاماتتاردىڭ نارازىلىقتارىنا تاپ بولادى.

فارحاد كاسەنوۆ

ساياساتتانۋشى