الماتى ما، الما-اتا ما؟
وڭتۇستىك استانامىزدىڭ اتى تۋرالى "الماتى ما، الما-اتا ما؟" دەگەن تالاس-تارتىس وقتىن-وقتىن كوتەرىلىپ ءجۇر. قالانىڭ قازىرگى اتى "الماتى"-نى قولدايتىندار دا، كەڭەس وداعى كەزىندەگى ورىسشا اتاۋى "الما-اتا"-نى قولدايتىندار دا بار. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەر وعان "المالى" نەمەسە "المالىق" دەگەن سياقتى اتاۋلاردى قولدانۋ تۋرالى ويلارىن ايتادى.
بۇل تاقىرىپتاعى داۋ بەلگىلى اقىن، جازۋشى جانە قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ الماتىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرۋىنە بايلانىستى تاعى ورشىگەندەي بولدى. اقىن "ۆەچەرنيي الماتى" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا "الماتى" اتاۋىن كەڭەس وداعى كەزىندەگى "الما-اتا" اتاۋىنا قايتا وزگەرتۋدى قولدايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، قالانىڭ كەڭەس وداعى كەزىندەگى اتاۋى "قوناقجايلىلىق پەن ءتۋريزمنىڭ سيمۆولى بولعان". شىعارمالارىن ورىس تىلىندە جازاتىن اقىن "الماتى" اتاۋى شەتەلدىكتەرگە ايتۋ قيىن دەپ سەنەدى.
سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل پىكىرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىزۋ تالقى تۋدىردى.
وسىعان بايلانىستى "الماتى ما، الما-اتا ما؟" دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە قالانىڭ بۇل اتتارىنىڭ قاي كەزدەردە قولدانىلعانى تۋرالى قىسقاشا اقپارات ۇسىنامىز:
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، قالانىڭ ورىس تىلىندەگى اتاۋى 1921 جىلى "ۆەرنىي"-دان "الما-اتا" دەپ وزگەرتىلىپ، 1993 جىلعا دەيىن قولدانىستا بولعان. ال، قالانىڭ "الماتى" اتاۋى قازاق تىلىندە 1921 جىلدان بۇرىن دا، كەيىن دە قولدانىلىپ وتىرعان. 1993 جىلدان كەيىن ەكى تىلدە دە "الماتى"-عا وزگەرتىلدى.
ءبىر قىزىعى، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ سۇحباتىنان كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە ءتۇرلى پىكىر جازعانداردىڭ ىشىندە تاريحي مۇراعاتتارداعى قالا اتاۋىنىڭ قاي كەزدە باسپاسوزدە قالاي قولدانىلعانى تۋرالى سۋرەتتەردى جاريالاعاندار دا بولدى. مىسالى، اباي مىرزا ەسىمدى Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىن قولدانۋشى 1921 جىلدان بۇرىنعى قالانىڭ ورىس تىلىندەگى اتاۋى "ۆەرنىي" دەلىنسە دە، ءقازاقتىلدى باسپاسوزدە 1891 جىلى جانە 1915 جىلى "الماتى" دەپ جازىلعان مۇراعاتتاردى جاريالادى. نۇرجان جەتپىسباي ەسىمدى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشى دا قالا اتاۋى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردى جاريالادى. پكىر جازۋشىلاردىڭ كەيبىرى قالانىڭ اتى "المالى" نەمەسە "المالىق" بولعانىن قۇپتايتىندارىن ءبىلدىردى. سونىمەن قاتار، تاعى ءبىراز پىكىر جازۋشىلار وڭتۇستىك استانامىزدىڭ "الماتى" دەگەن اتى ورتا عاسىرلاردا دا سولاي اتالعانىن ايتادى.
ال، كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەسكى زامانداردا وسى جەردە، ياعني كەرۋەن جولى — جىبەك جولىندا الماتى ساۋدا مەكەنى ورنالاسقان. 1854 جىلى ەسكى قالا قالدىقتارىنان الماتى (ۆەرنىي) قالاسى پايدا بولدى. گەوگراف پەتر سەمەنوۆ-تيان-شانسكييدىڭ الماتى اتاۋى تۋرالى جازباسىندا دا "ءوزىم كوكسۋعا بارا جاتقان جولىمدا 11 تامىزدا (1886 جىل) مەن ىلە ارقىلى ءجۇرىپ وتىرىپ، تامىزدىڭ اياعىندا ىلەدەن ارعى ولكەگە، ۆەرنىي بەكىنىسىنە نەمەسە جەرگىلىكتى تۇرعىندار ايتاتىنداي الماتى قالاسىنا جەتتىم" دەپ جازعان.
الماتى تەڭىز دەڭگەيىنەن 650-1200 مەتر بيىكتىكتەگى ىلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بوكتەرىندە ورنالاسقان. قالا—ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ ورتالىعى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا. الماتىنىڭ باۋرايلارىن ىلە الاتاۋىنىڭ ۇلتتىق پاركى الىپ جاتىر. وندا كوپتەگەن تابيعي قورىقتار بار.
ال، قالانىڭ كونە تاريحىنا كەلسەك، ب.ز.د. 10-9 عاسىرلاردا قولا داۋىرىندە قازىرگى قالا اۋماعى ەرتەدەگى جەر وڭدەۋشىلەر مەن مالشىلاردىڭ قونىسى بولدى.
ب.ز.د. 7 عاسىردا ساق داۋىرىندە الماتى ساقتاردىڭ، كەيىننەن ۇيسىندەردىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بولعان. وسى كەزەڭنەن كوپتەگەن قورعاندار مەن قونىستاردىڭ ورىندارى قالعان؛ ولاردىڭ اراسىندا ەرەكشەلەنەتىن «ساق پاتشالارىنىڭ» قورعاندارى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى — ەسىك قورعانى، وندا «التىن ادام»، جالاۋلى قازىناسى، قارعالى ديادەماسى، جەتىسۋلىق «كوركەمدىك قولاسى» — شامدار، قۇرباندىق شالاتىن ورىن، قازان سياقتى كونە ءداۋىر جادىگەرلەرى تابىلعان. ساق جانە ءۇيسىن داۋىرىندە الماتى اۋماعى قازاقستان جەرىندە قۇرىلعان ەرتەدەگى مەملەكەتتەردىڭ ورتالىعى بولعان.
ال، 10-14 عاسىرلاردا «ۇلكەن الماتى» اۋماعىنداعى قالالار ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدا بايلانىسىنا قاتىستى. الماتى ساۋدا، قولونەر جانە اۋىلشارۋاشىلىق ورتالىعىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇعان دالەل — وسى جەردە تابىلعان 13 عاسىردىڭ 2 كۇمىس ديرحەمى. بۇل ديرحەمدە العاش رەت قالانىڭ اتى اتالادى.
دەرەكتەر بويىنشا، الماتىنىڭ 2،5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنى ايتىلادى. قالا تۇرعان جەردى ەجەلدەن قازاق ۇلتىن قۇراعان تايپالار مەكەن ەتكەن. ىلە الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە الماتۋ قالاسى تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتەر راشيد ءاد-ديننىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. بابىر شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان قيراعان المالىك،، الماتۋ قالالارى تۋرالى جازادى. مۋحاممەد حايدار دۋلاتي جانە شاراف اد-دين يەزدي ءوز شىعارمالارىندا الماتۋدى اتاپ كەتكەن. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر قازىرگى الماتىنىڭ ورنىندا ەرتەرەكتە ساقتار، كەيىنىرەك ءۇيسىن، ورتا عاسىرلاردا دۋلات تايپالارى ءومىر كەشكەن ەلدى مەكەندەر مەن قالاشىقتار، المالىق پەن الماتۋ قالالارى (ەكەۋى ەكى باسقا قالا) بولعاندىعىن دالەلدەپ وتىر. بۇل قالالاردىڭ قيراعان قۇرىلىستارىن 1251-59 جىلى فرانسۋز كورولى ليۋدۆيگتىڭ ەلشىسى جانە جۇڭگو ساياحاتشىسى چجان دە ءوز كوزدەرىمەن كورگەندىكتەرىن جازعان. الماتۋ قالاسىنىڭ اتى جازىلعان كۇمىس اقشالار، ساقتاردىڭ 25 بارىس بەينەسىمەن بەزەندىرىلگەن "جەتىسۋ قۇرباندىق تاباعى"، عاجايىپ "قارعالى ءتاتىسى" بۇل جەردىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار وركەنيەتتى ولكەنىڭ ورتالىعى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
