قاسىم-جومارت توقايەۆ "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنە سۇحبات بەردى. سۇحباتىندا ەلدەگى ەكونوميكالىق احۋال، نازاربايەۆتىڭ مەمۋارى، رەسەيدەگى پرەزيدەنت سايلاۋى سەكىلدى ءتۇرلى ماسەلەلەر ءسوز قوزعالدى. سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسىن Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
وتكەن جىل نەسىمەن ەسىڭىزدە قالدى؟
– وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، بارشا وتانداسىمدى تاعى دا جاڭا جىل مەيرامىمەن قۇتتىقتايمىن!
2023 جىل ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى وقيعالارعا تولى جىل بولدى. ءبىز نەگىزگى ساياسي رەفورمالاردى اياقتاپ قالدىق. كونستيتۋسيالىق سوت جۇمىسىن باستادى. ءماجىلىس جانە بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارى جاڭا ەرەجە بويىنشا سايلاندى. العاش رەت اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن سايلادىق. اۋىل جانە اۋداندىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن سايلاۋ جالعاستى. بىلتىر 700-گە جۋىق اۋىل اكىمى سايلاندى.
ءبىز ءادىل جانە باسەكەلى ەكونوميكا جۇيەسىن قۇرۋعا كىرىستىك. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە مونوپوليادان ارىلتۋ، ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ، بيزنەستى قولداۋ، ينۆەستيسيا تارتۋ جۇمىستارىمەن مىقتاپ اينالىستىق. الەۋمەتتىك سالادا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر بىرتىندەپ شەشىلە باستادى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءبىلىم وشاقتارى، ونىڭ ىشىندە، «جايلى مەكتەپتەر» بوي كوتەرۋدە. اۋىلداردا دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى سالىنىپ جاتىر. الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال توپتاعى ازاماتتارعا كەشەندى تۇردە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك كودەكس قابىلداندى. زياندى ەڭبەك جاعدايىندا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار ءۇشىن ارنايى تولەماقى ەنگىءزىلءدى. تابيعاتتى قورعاۋعا جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ولاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا تونەءتىن قاۋىپ-قاتەرگە قاتىستى ۇستەمەاقى تولەنەتىن بولدى. مەديسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، مەكتەپتە، كوللەدجدە جانە بالاباقشادا جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگتەردىڭ جالاقىسى ءوستى. ۇلتتىق قوردان بالالارعا قارجى بەرۋ ماسەلەسىن رەتتەيتىن زاڭ كۇشىنە ەندى. نەگىزگى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى، ونىڭ ىشىندە ينفلياسيا دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ ەڭ تومەنگى جالاقىنى انىقتايتىن ادىستەمە قابىلداندى.
وسى جۇمىستىڭ ءبارى 2024 جىلى دا جالعاسادى. ءبىز تياناقتى جانە جوسپارلى ارەكەت جاسايمىز، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز العا ۇمتىلامىز. بۇل – ايرىقشا ماڭىزدى جىل بولماق. ويتكەنى وسى كەزەڭ ەلىمىزدىڭ الداعى بەس جىلداعى دامۋىنا نەگىز بولادى.
– ال جاڭا جىلدان نە كۇتەسىز؟ ەلىءمىزدىڭ الدىندا قانداي مىندەتتەر تۇر؟
– مەن وتكەن قىركۇيەكتەگى جولداۋىمدا جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشەتىءنىءمىزدى ايتتىم، 2029 جىلعا قاراي جالپى ىشكى ءونىمدى قازىرگىدەن ەكى ەسەگە ارتتىرۋ ماسەلەسىن باستى ستراتەگيالىق ماقسات رەتىندە بەلگىلەدىم. كوپ ۇزاماي ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى وتەدى. وندا ەلىمىزدىڭ بىلتىرعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ قورىتىندىسى شىعارىلىپ، الداعى جۇمىستىڭ امال-تاسىلدەرى ايقىندالادى.
ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىستارى يدەولوگيا سالاسىنداعى ماسەلەلەردى، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ ءىسىن، قوعامنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جايىن تالقىلايتىن ءتيىمدى پىكىرتالاس ورنىنا اينالدى. بۇعان دەيىن جازدىگۇنى شاقىرىلىپ كەلە جاتقان قۇرىلتايدىڭ وتىرىسىن بيىل ءسال ەرتەرەك، كوكتەمدە وتكىزەتىن شىعارمىز.
وسىلايشا، بيىل ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جانە گۋمانيتارلىق سالالاردا اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى ءبىرىنشى توقساندا-اق ايقىندالادى.
ءبىز ۇلت مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، سىندارلى ءارى ساليقالى سىرتقى ساياساتتى جالعاستىرامىز. 2024 جىلى ەلىمىزدە ءبىرقاتار اۋقىمدى سامميت، فورۋمدار وتەدى. قازاقستان بىرنەشە بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمعا، اتاپ ايتساق، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسكە، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا، ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتەدى.
دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىن وتكىزۋ دە ەلىمىز ءۇشىن ايتۋلى وقيعا بولماق. بايراقتى باسەكە ۇلتتىق سپورت پەن سالاماتتى ءومىر سالتىن ءدارىپتەۋ جاعىنان دا، ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرى سانالاتىن باۋىرلاس حالىقتاردىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىسىن ارتتىرۋ تۇرعىسىنان دا ماڭىزدى ەكەنى ءسوزسىز.
ەل تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار تۇلعالارعا قۇرمەت كورسەتۋ ءداستۇرى ەلىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىن نىعايتا تۇسۋگە زور سەپتىگىن تيگىزەءدى. بيىل ايگىلى عالىم قانىش ساتبايەۆتىڭ تۋعانىنا 125، داڭقتى باتىرلار ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن راقىمجان قوشقاربايەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. سونىمەن قاتار تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا – 800 جىل. مەملەكەتتىلىگىءمىزءدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن ايگىلەيتىن وسى ايتۋلى داتاعا وراي كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋلەر قولعا الىنادى. بيىل قازاقستان تاريحىنىڭ كوپتومدىعىن ازىرلەۋ جۇمىستارىن دا اياقتايمىز. بۇل – وزىمىزدەن 200-دەن استام، شەتەلدەن 60-قا جۋىق مامان جۇمىلدىرىلىپ، تىڭعىلىقتى جاسالىپ جاتقان ۇلكەن شارۋا.
وسىنداي ماڭىزدى وقيعالاردان بولەك، كۇندەلىكتى اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىستار دا از ەمەس. بۇل جىلدىڭ ەل تاريحىندا قانداي ورىن الاتىنى بارشا ازاماتىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىنە دە بايلانىستى. مەن جاڭاجىلدىق قۇتتىقتاۋىمدا بيىل ءبارىمىز تۇتاس ۇلتتىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە كۋا بولاتىنىمىزدى ايتتىم. ءبىراق وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىز ءبىر ەل بولىپ، بىلەك سىبانا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
– قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنان بەرى تۋرا ەكى جىل ءوتتى. قاڭتار قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا داۋىرگە جول اشقان بەتبۇرىستىڭ بەلەسى بولدى. ءسىز بۇعان دەيىنگى ءسوزدەرىڭىزدە، سۇحباتتارىڭىزدا سول قايعىلى وقيعاعا ناقتى باعا بەردىءڭىز. دەگەنمەن، ءالى دە ءبىرقاتار سۇراق بار. قاڭتار وقيعاسىنا ءارتۇرلى تۇسىنىكتەمە بەرەتىندەر دە كەزدەسەدى. الماعايىپ كۇندەردەن بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ءقازىر ءسىز سول وقيعانى قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟ ونىڭ باستى سەبەبى نەدە جانە وعان نە تۇرتكى بولدى دەپ ويلايسىز؟
– مەن بۇل تۋرالى كوپ ويلاندىم، ءالى دە ءجيى ويلانامىن. مەنىڭشە، ءقاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنا جىلدار بويى قوردالانعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالار، جالپى توقىراۋدىڭ بيلىك پەن قوعامدى ازدىرىپ-توزدىرۋى سەبەپ بولدى. بۇل – ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت.
مەن 2019 جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن مەملەكەتىمىز ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا، قوعامدىق ومىرگە ەركىندىك سيپات بەرۋگە، ەكونوميكانى مونوپوليادان ارىلتۋعا بەت بۇردى. رەفورمالاردى ازىرلەۋگە جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا قوعام وكىلدەرى، بەلسەندى ازاماتتار، ساراپشىلار قاتىستى. ءتۇرلى ديالوگ الاڭدارىندا، سونىڭ ىشىندە، مەنىڭ ۇسىنىسىممەن ارنايى قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىندا كوپتەگەن باستاما كوتەرىلىپ، جان-جاقتى پىسىقتالدى.
اشىعىن ايتسام، وسى جاڭا باعدارىمىز كەيبىر ىقپالدى ادامدارعا مۇلدە ۇناعان جوق. ولار بۇل وزگەرىستى ەلىمىزدە ابدەن تامىر جايعان جۇيەگە جانە بيلىك قۇرىلىمىنداعى وزدەرىنىڭ «ەرەكشە مارتەبەسىنە» تونگەن قاتەر دەپ قابىلدادى. مۇنداي ادامدار ەلدەگى وزگەرىسكە استىرتىن، كەيدە ءتىپتى اشىق قارسىلىق بىلدىرە باستادى. اقىر سوڭىندا رەفورمانىڭ بەتىن قايتارىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى بۇرىنعى قالىپقا ورالۋ ءۇشىن ءبارىن تاس-تالقان ەتۋگە شەشىم قابىلدادى.
جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردان تۇراتىن بۇل توپتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارعا دا، قىلمىس الەمىنە دە وراسان زور ىقپالى بولدى. سوندىقتان بيلىكءتى كۇشپەن باسىپ الۋعا بەل بۋدى. تەرگەۋ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، ولار 2021 جىلدىڭ ورتاسىنا تامان دايىندىققا كىرىسكەن. سوسىن ۇكىمەت سۇيىتىلعان گازدىڭ باعاسىن كۇرت ءوسىرۋ تۋرالى جان-جاقتى ويلاستىرىلماعان، قۇقىقتىق نەگىزى جوق شەشىم قابىلدادى. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ارانداتۋشىلاردىڭ ايتاعىنا ىلەسكەن جۇرت شەرۋگە شىقتى.
سول كەزدە ۇكىمەت مەنىڭ تاپسىرماممەن ارناۋلى كوميسسيا قۇردى. ونىڭ مۇشەلەرى قوعام وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن بىردەن ايماققا باردى. ءبىراق نارازىلىق شەرۋلەرى ەكسترەميستىك سيپات الدى. ونى قاسكويلەر دەرەۋ ءوز مۇددەسىنە پايدالاندى.
باس پروكۋراتۋرانىڭ تەرگەۋىنەن قاڭتار وقيعاسىنىڭ بىرنەشە تولقىنمەن وربىگەنىن كورۋگە بولادى.
شەرۋلەر الدىمەن ماڭعىستاۋ وبلىسىندا باستالدى. كوپ ۇزاماي باسقا دا وڭىرلەرگە جايىلدى. ورتالىق بيلىك جانە اكىمدىكتەر جاعدايدى رەتتەۋگە تىرىسقانىمەن، ەل ىشىندەگى احۋال شيەلەنىسىپ كەتتى. ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر مەن ديالوگكە تولقۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار ەش مويىن بۇرمادى.
كوپتەگەن ايماقتا العاشقى قاقتىعىستار باستالدى. مۇنىڭ ءبارى ارنايى دايىندالعان جانسىزدارى ارقىلى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرۋعا تىرىسقان قاسكويلەر ءۇشىن «ىزدەگەنگە سۇراعان» بولىپ شىقتى. وسىنداي اسا كۇردەلى جاعدايدىڭ وزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كۇش قولدانباي، سابىر ساقتادى. بۇل – ەكىنشى تولقىن.
جەتەكشىلەرى ىمىرالاسقان توپتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن جانە لاڭكەستەرمەن، ونىڭ ىشىندە سىرتتان كەلگەن لاڭكەستەرمەن بايلانىسى بار قىلمىستىق توپتار ورشەلەنە ىسكە كىرىسكەندە ءۇشىنشى تولقىن باستالدى. ولار ارناۋلى تەحنولوگيانى، ارانداتۋشىلار مەن قاراقشىلاردى پايدالانىپ، بەيبىت شەرۋلەردى جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاستىردى. ۇرىپ-سوعۋ، قيراتۋ، ورتەۋ، وزگەنىڭ مۇلكىن قاساقانا جويۋ بەلەڭ الدى. دۇربەلەڭ كەزىندە قارۋلى راديكالدار مەن لاڭكەستەر ءبىر مەزەتتە، ءبىر عانا بۇيرىقپەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جانە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ عيماراتتارىنا، قارۋ-جاراق دۇكەندەرىنە، قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى مەن اسكەري بولىمدەردىڭ قويمالارىنا شابۋىل جاسادى. مۇنداي وقيعا الماتىدا عانا ەمەس، ءبىرقاتار وبلىس ورتالىعىندا دا بولدى. قاڭتار وقيعاسى كەزىندە ءۇش مىڭنان استام قارۋ قولدى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ونىڭ ىشىندە اۆتومات، پۋلەمەت، ءتىپتى گراناتومەت جانە باسقا دا اتىس قۇرالدارى بار. وعان قوسا، كولىك ينفراقۇرىلىمى جانە تەلەكوممۋنيكاسيا نىساندارى شابۋىلعا ۇشىرادى. قاراقشىلار مەن لاڭكەستەر ءوزارا ۇيىمداسىپ، بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ارەكەت جاساعانىن تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى.
قاسكويلەردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولعان جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەكسترەميستەر، قىلمىستىق توپتار جانە اسىرە دىنشىلدەر بىرگە قيمىلدادى. ولاردىڭ ماقساتى ەل ءىشىنە ۇرەي تۋعىزۋ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىن تۇرالاتۋ، كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمنىڭ ىرگەسىن شايقاۋ، اقىر سوڭىندا بيلىكتى باسىپ الۋ ەدى.
سول كەزدەگى احۋال وتە كۇردەلى بولدى، ەلىمىز قۇردىمعا كەتۋگە شاق قالدى. بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن بارلىق ىس-ارەكەتتى كۇندىز-تۇنى جانە ساعات سايىن تىكەلەي ءوزىم باقىلاپ وتىردىم. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى اقوردا رەزيدەنسياسىنا ءتۇرلى شابۋىل جاسالعالى جاتىر، سوعان جۇك كولىكتەرى پايدالانىلادى دەگەن اقپارات جەتتى. ماعان باس ساۋعالاپ، رەزيدەنسيادان كەتۋ، ءتىپتى شەتەل اسۋ تۋرالى ۇسىنىس بىرنەشە رەت ايتىلدى. ءبىراق مەن بۇعان ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىم. تەلەديدار ارقىلى جاساعان مالىمدەمەلەرىمنىڭ بىرىندە قانداي جاعداي بولسا دا جۇمىس ورنىمدا قالاتىنىمدى اشىق ايتتىم. ەكى اپتا بويى تاپجىلماي، اقوردادا بولدىم، كۇن-تۇن دەمەي، شۇعىل جينالىستار وتكىزدىم. سول الاساپىران كۇندەردە مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ، ەلدەگى زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ەڭ باستى مىندەت ەدى.
– قازاقستانعا رەسەيدىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرىن شاقىرۋ قانشالىقتى دۇرىس شەشىم بولدى؟ ءبىزدىڭ مەملەكەتتى سول كەزدە رەسەي قۇتقارىپ قالدى دەگەن پىكىر كورشى ەلدە ءجيى ايتىلادى.
– ايماقتاردا جاپپاي تارتىپسىزدىك بەلەڭ الىپ، جەرگىلىكتى بيلىك دارمەنسىزدىك تانىتقاندا، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا جۇگىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاقستان ونىڭ بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن عانا قىسقا مەرزىمگە ەنگىزۋدى سۇرادى. بۇل جەردە مىنا جايتقا باسا ءمان بەرۋ كەرەك. ءبىز بۇل قۇرىلىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە رەسەيگە ەمەس، ۇجىمدىق ءقاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا جۇگىندىك.
سول كەزدە وسى ۇيىمنىڭ ءتوراعاسى ارمەنيا ەدى. بيىل ۇقشۇ-عا قازاقستان ءتوراعالىق ەتەدى. قۇرىلىم جاساعى، شىن مانىندە، بىتىمگەرلىك ءرول اتقارىپ، قاسىرەتتى كۇندەردە ەلدى جايلاعان جۇگەنسىزدىكتى توقتاتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. ۇيىمعا مۇشە-مەملەكەتتەرمەن كەلىسىلگەندەي، بۇل بىتىمگەرلىك كۇشتەر الدىن الا ەشقانداي تالاپ قويماستان، ونىڭ ۇستىنە مەرزىمىنەن بۇرىن قازاقستاننان سىرتقا شىعارىلدى.
ۇقشۇ بىتىمگەرلىك كۇشتەرى لاڭكەستىككە قارسى وپەراسيالارعا قاتىسقان جوق، بىردە-بىر وق اتقان جوق. ارمەنيا جاساعى «اقساي» نان زاۋىتىن جانە «الماتى سۋ» مەكەمەسىن، بەلارۋس جاساعى جەتىگەندەگى اەرودرومدى، تاجىكستان مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى الماتى قالاسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىن، رەسەي جاساعى ءۇشىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى مەن تەلەكوممۋنيكاسيا نىساندارىن كۇزەتتى. وسى ماڭىزدى نىساندارعا لاڭكەستىك شابۋىلدار جاسالۋى مۇمكىن دەگەن ءقاۋىپ بولدى. سوندىقتان بىتىمگەرلىك كۇشتەر سولاردى كۇزەتۋگە جىبەرىلدى. ەڭ باستىسى، سول ارقىلى ءوز كۇشتەرىمىزدى لاڭكەستىككە قارسى وپەراسياعا جۇمىلدىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
– دەمەك بۇل جۇزەگە اسپاي قالعان مەملەكەتتىك توڭكەرىس قوي. ەندەشە قاڭتار وقيعاسىن حالىق كوتەرىلىسى، ءتىپتى ريەۆوليۋسيا دەپ اتاپ جۇرگەندەرگە نە ايتار ەدىڭىز؟
– باستاپقىداعى بەيبىت شەرۋلەر جاپپاي تارتىپسىزدىككە، ورتەۋ مەن قيراتۋعا ۇلاسقان قايعىلى وقيعالارعا بۇكىل الەم كۋا بولدى. كىم بەيبىت شەرۋگە اۆتومات، تاپانشا جانە سۋىق قارۋ ۇستاپ بارادى؟! نيەتى دۇرىس ادام اسكەري قىزمەتشىلەردى ۇرىپ-سوعىپ، ولتىرە مە، ولاردى ءتىرى قالقان ەتىپ، اكىمشىلىك عيماراتقا شابۋىل جاساي ما؟! بەيبىت شەرۋدە دۇكەندەر مەن بانكتەر قيراتىلىپ، تونالىپ، كولىكتەر ورتەلە مە؟! بيلىك ورگاندارىنىڭ عيماراتتارى مەن پوليسيا بولىمدەرىنە جاسالعان شابۋىلدى ايتپاي-اق قويايىن. وسىنداي جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ سالدارىنان ءۇش ميلليارد دوللارعا جۋىق شىعىن كەلدى.
قاڭتار وقيعاسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن بۇرمالاپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق. تۋراسىنا كوشسەم، بۇل حالىق كوتەرىلىسى بولدى دەگەن پىكىرلەر قىلمىستىق ارەكەتتەردى اقتاۋ ءۇشىن ايتىلۋدا. بارىپ تۇرعان بۇزاقىلاردى باتىرعا بالاپ، جۇرتتى ارانداتاتىن ءارى جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي سىڭارجاق پايىمدار قىلمىستىق پسيحولوگيانىڭ قوعام ساناسىنا سىڭۋىنە اكەپ سوقتىرادى. مۇنداي اڭگىمەلەر – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە جانە حالىقتىڭ جايماشۋاق ومىرىنە قاتەر توندىرەتىن جاپپاي تارتىپسىزدىككە شاقىرۋمەن پارا-پار. بۇل – وتە قاتەرلى ءۇردىس. سوندىقتان وسىنداي جۇگەنسىزدىكتى سىنعا الۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ۇستانىمى ورتاق بولۋى كەرەك. مەن بۇعان سەنىمدىمىن.
– وندا ازاماتتار بيلىكتىڭ ىس-ارەكەتى ۇنامايتىنىن قالاي بىلدىرە الادى؟
– ەلىمىزدە بيلىكتىڭ ىس-ارەكەتىنە جاريا تۇردە كەلىسپەۋشىلىك بىلدىرۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. ازاماتتار ءوزىن تولعاندىراتىن ماسەلە تۋرالى اشىق ايتا الادى. مەن مەملەكەتتىك ورگانداردان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنا سايكەس، قوعامنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋدى تالاپ ەتىپ كەلەمىن. ەلىمىزدە بەيبىت جينالىستاردى رەتتەيتىن دەموكراتيالىق سيپاتتاعى زاڭ بار. جاقىندا پەتيسيالاردى تاپسىرۋ جانە قاراۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى.
سوندىقتان ءبىر نارسەنى انىق بىلۋگە ءتيىسپىز. بەيبىت شەرۋگە تىيىم سالىنبايدى، ال جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە قاتاڭ توسقاۋىل قويىلادى. ەلىمىزدە زاڭ مەن ءتارتىپ قانا ۇستەمدىك قۇرۋعا ءتيىس. بۇل – مەن ءۇشىن مىزعىماس قاعيدا. دەموكراتيانىڭ بەسىگى سانالاتىن باتىس ەلدەرىنە قاراڭىزدار، ەشكىم دە كوشەدە جاپپاي ءتارتىپسىزدىك جاساعان، مەملەكەتتىك ورگاندارعا شابۋىلداعان ادامنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، وبەكتەپ وتىرمايدى.
پوليسيا جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىرۋشىلاردى، ياعني بيلىكتىڭ زاڭدى تالاپتارىنا قارسى شىعۋعا ۇندەگەن، قارۋ-جاراق اكەلىپ تاراتقان، جاعدايدى ۋشىقتىرىپ، ادامداردى كۇش قولدانۋعا، ماڭايداعىنىڭ ءبارىن قيراتۋعا، ورتەپ-تالقانداۋعا ازعىرعان ادامداردى انىقتاپ، اشكەرەلەدى. ال تارتىپسىزدىككە كەزدەيسوق قاتىسقان، بىلمەستىكپەن ارانداپ قالعان ادامداردىڭ بۇزاقىلارعا قاتىسى جوق. ولارعا مەنىڭ باستاماممەن راقىمشىلىق جاسالدى. بۇعان دەيىن سوتتالعان 1205 ادامنىڭ 1095ء-ى وسى راقىمشىلىققا ىلىكتى. ال جاپپاي ءتارتىپسىزدىكءتى ۇيىمداستىرعاندار مەن لاڭكەستىك ارەكەتى، مەملەكەتكە ساتقىندىعى، بيلىكءتى كۇشپەن باسىپ الۋعا تىرىسقانى جانە باسقا دا اۋىر قىلمىس جاساعانى ءۇشىن سوتتالعاندار جازاسىن تولىعىمەن وتەيتىن بولادى.
– كەلەسى سۇراق سىزگە ۇناماۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل ساۋالدى قويماسقا تاعى بولمايدى. ءسىز 2019 جىلى پرەزيدەنت لاۋازىمىنا سايلانعاننان كەيىن ەلىمىزدە قوسارلانعان بيلىك جۇيەسى قالىپتاستى-مىس دەگەن ءسوز تارادى. كەيبىرەۋلەر ءبىزدىڭ ساياسي جۇيەمىزدى يراننىڭ، سينگاپۋردىڭ جۇيەسىمەن سالىستىردى. شىنىمەن دە، سول كەزدە ەلىمىزدە ەكى بيلىك ورتالىعى ورناعانداي كورىندى. راسىمەن سولاي بولدى ما؟
– توتەسىنەن قويعان سۇراعىڭىزعا تۋرا جاۋاپ بەرەيىن. كونستيتۋسياعا سايكەس، پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندايدى، مەملەكەتىمىزدىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارىن، قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ جوعارى باسشىلىعىن تاعايىندايدى جانە ولاردى قىزمەتىنەن بوساتادى. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى سانالادى.
الايدا بازبىرەۋلەر قوسارلانعان بيلىك جۇيەسىن ورناتۋعا تالپىنعانى، ءتىپتى، مۇنداي ارەكەتتەردى ادەيى ءارى مۇقيات ۇيىمداستىرعانى راس. «بيلىك ءترانزيتى» كەزىندەگى احۋالدى ساياساتتاعى ايلاكەرلەر ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ، قوسامجارلانعان بيلىك ورتالىعىن قۇرۋعا تىرىستى. ەلىمىزدە پرەزيدەنت ءارى جوعارعى باس قولباسشى لاۋازىمى ءبىر بولەك، بۇرىنعى پرەزيدەنت يەلەنگەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى لاۋازىمى ءبىر بولەك بولدى. وسى ەكى لاۋازىمنىڭ يەلەرى ءبىر مەزەتتە قاتار قىزمەت اتقاردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل جاعدايدىڭ بيلىكتە قاتاڭ تەكەتىرەس تۋعىزباي قويماسى انىق ەدى.
مۇنى از دەسەڭىز، ءدال وسى جاعداي قاڭتار داعدارىسىنا اكەپ سوقتىرعان العىشارتتىڭ ءبىرى بولدى. ويتكەنى ىمىرالاسقان قاسكويلەر وزدەرى ويلاپ تاپقان قوسارلانعان بيلىك، ياعني «تاندەم» يدەياسىن دارىپتەپ، ونى ءوز مۇددەسىنە پايدالانعىسى كەلدى. كەيبىر لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇرىنعى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ مارتەبە جاعىنان ەلباسى پرەزيدەنتتەن جوعارى تۇراتىنىن ايتقانى ەستەرىڭىزدە شىعار. كەيبىر شەنەۋنىكتەر بىرەسە انا، بىرەسە مىنا كابينەتتى جاعالاپ ءجۇردى. ولار ويناقتاپ ءجۇرىپ، اقىرى وت باستى. مەن كەيىنىرەك نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆقا ونىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ساياسي قيتۇرقىلىعى ەلىمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعارا جازداعانىن اشىق ايتتىم.
قالاي دەسەك تە، مەملەكەتتە ۇلكەن جانە كىشى پرەزيدەنت دەگەن بولماۋى كەرەك دەپ سانايمىن. «كەتتىڭ بە – قايىرىلما!» بولاشاقتا ەل تىزگىنىن ۇستايتىن ازاماتتار وسى جاعدايدان ساباق الىپ، مۇنداي نارسەدەن قاشىق بولۋعا جانە تەك قانا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ويلاۋعا ءتيىس.
وكىنىشكە قاراي، ىشكى ساياسي داعدارىسقا بايلانىستى تۋىنداعان سىن ساعاتتا نەگىزگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسشىلارىنىڭ بەتپەردەسى سىپىرىلىپ، ولاردىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگى، قالا بەردى ساتقىندىعى اشكەرە بولدى.
اتا زاڭعا سايكەس جۇمىس ىستەيتىن ورنىقتى ءارى ءتيىمدى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار جۇيەسىن قۇرۋ اۋاداي قاجەت ەكەنى قاڭتار وقيعاسىنان ايقىن كورىندى. ءبىز ءبىر ەل بولىپ، بۇل داعدارىستى ەڭسەردىك، قيىندىققا قاسقايا قارسى تۇرىپ، ودان ءتىپتى شىڭدالىپ شىقتىق. ازاماتتارىمىزدىڭ بەكەم ءبىرلىگىنىڭ جانە بارلىق دەڭگەيدەگى بيلىك وكىلدەرىنىڭ باتىل ىس-ارەكەتىءنىڭ ارقاسىندا الاپات اپاتتىڭ بەتىن قايتارىپ، ەلدەگى احۋالدى تۇراقتاندىرا الدىق. كەيىن كەيبىر قاسكويلەر تەرگەۋ كەزىندە حالىق جاۋاپتى ساتتە جۇدىرىقتاي جۇمىلا بىلەدى، بيلىك قانداي قاتەرگە دە قايمىقپاي توتەپ بەرە الادى دەپ ەش كۇتپەگەنىن مويىندادى.
– قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءسىز تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستىڭىز. ونى باتىس تا مويىنداپ وتىر. ەندى كەشەگى كۇنگە ورالمايتىنىمىزدى اڭعارتاتىن «اسۋدان» استىق دەۋگە بولا ما؟ قايتادان كەرى كەتپەيتىنىمىزگە قانداي كەپىلدىك بار؟
– مەن ساياسي رەفورمالاردىڭ 2019 جىلى باستالعانىن ايتىپ ءوتتىم. سول كەزدە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى. كەڭەستە ماڭىزدى زاڭنامالىق باستامالار ازىرلەنىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. سايلاۋ، ساياسي پارتيالار، پارلامەنت تۋرالى زاڭدارعا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ەلىمىزدە وليگوپوليانىڭ ديكتاتۋراسى تۋرالى العاش رەت اشىق ايتىلا باستادى.
بۇل وزگەرىستەر ساياسي جانە ەكونوميكالىق مونوپوليا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەندەرگە ءقاۋىپ ءتوندىردى. سوندىقتان ولار ۋاقىت تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرىپ، بۇرىنعى كۇنىنە ورالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ باقتى. بۇدان ەش ناتيجە شىققان جوق.
قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءبازبىرەۋلەر «ەندى بيلىك قىلبۇراۋدى قاتايتىپ، رەجىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىن سالادى» دەپ قاۋىپتەندى. ءبىراق ءبىز كەرىسىنشە جاسادىق. كۇردەلى بولسا دا، دۇرىس جولدى تاڭدادىق.
ساياسي جاڭعىرۋ ۇدەرىسى 2022 جىلى تىڭ قارقىنمەن جالعاستى. رەفورمانىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى بارىنشا ءادىل ءارى تەڭگەرىمدى ساياسي جۇيە قۇرۋ بولدى. وعان قوسا، ات باسىن ارتقا بۇرۋ، ياعني ساياسي وزگەرىستەردى كەرى قايتارۋ ءمۇمكىن بولمايتىنداي، سونىمەن بىرگە رەفورمالار قوعامدىق ومىردەگى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالاتىنداي احۋال قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى ەدى. سول ءۇشىن كونستيتۋسيالىق رەفورما اياسىندا كەرتارتپالىققا ءبىرقاتار توسقاۋىل قويىلدى.
بىرىنشىدەن، ءبىز اتا زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن، كونستيتۋسيالىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى ورگان – كونستيتۋسيالىق سوتتى قايتا قالپىنا كەلتىردىك. بىرەۋلەرگە كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ اتى عانا وزگەرگەندەي كورىنۋى مۇمكىن. شىن مانىندە، ونىڭ زاتى تۇبەگەيلى وزگەردى.
كونستيتۋسيالىق سوت شەشىمدەرىنىڭ كۇشىن ەشكىم جويا المايدى. ونىڭ شەشىمدەرىنە، سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىنا قاتىستى بايلامدارىنا كۇمان كەلتىرۋگە، پرەزيدەنتتىڭ دە ەش قاقى جوق.
اتا زاڭعا ەنگىزىلۋى مۇمكىن كەز كەلگەن وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ وڭ قورىتىندىسى بولسا عانا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا نەمەسە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعارىلادى.
كونستيتۋسيالىق سوتتا ون ءبىر قازى بار ەكەنى بەلگىلى. سونىڭ التاۋىن، ياعني كوپشىلىگىن، پارلامەنت پالاتالارى تاعايىندايدى. ال ءتوراعاسىن پرەزيدەنت تاعايىنداعانىمەن، ءمىندەتتى تۇردە سەناتتىڭ كەلىسىمى قاجەت.
ەكىنشىدەن، نەگىزگى ۇستانىمدار كونستيتۋسيادا ناقتى ايقىندالىپ، ءبىرجولا بەكىتىلگەن. مىسالى، اتا زاڭنىڭ 91-بابىنا سايكەس، كونستيتۋسيادا بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى، ءبىرتۇتاستىعى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى، ونى باسقارۋ نىسانى، رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينسيپتەرى جانە وسى جەردە ايرىقشا اتاپ وتەيىن، پرەزيدەنت جەتى جىل مەرزىمگە ءبىر رەت قانا سايلانادى دەگەن ەرەجە ەش وزگەرمەيدى.
ۇشىنشىدەن، رەفورمالاردىڭ ءناتيجەسىندە ءماجىلىس جاڭا سايلاۋ جۇيەسىمەن، ياعني پارتيالاردىڭ ءتىزىمى جانە ءبىرمانداتتى وكرۋگتەر ارقىلى جاساقتالاتىن بولدى. ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگى دە ايتارلىقتاي كەڭەيدى.
ءبىر سوزبەن ايتساق، ەسكى جۇيە كەلمەسكە كەتتى. قازاقستانداعى ساياسي رەفورمالار جۇيەلى عانا ەمەس، ەشقاشان كەرى قايتپايتىن تۇبەگەيلى سيپاتقا يە بولدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. مۇنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار. سەبەبى ۇلتتىڭ ساياسي سانا-سەزىمى تۇبەگەيلى وزگەردى. جۇرتتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن بەلسەندىلىگى دەموكراتيالىق جاڭعىرۋدىڭ باستى كەپىلىنە اينالدى. توقەتەرىن ايتساق، كەرى كەتۋگە حالىقتىڭ ءوزى جول بەرمەيدى جانە ەلگە جاڭا لەپ اكەلگەن وسى وزگەرىستەردى تاباندىلىقپەن قورعايدى. مەن بۇعان بەك سەنىمدىمىن.
– دەگەنمەن، بيلىكتى سىناپ جۇرگەندەر، ونىڭ ىشىندە باتىستىڭ وكىلدەرى دە، قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن ساياسي تۇتقىندار بار دەپ جاتادى. بۇعان نە دەيسىز؟
– ساياسي قۋدالاۋ بار دەپ ايتۋ ءۇشىن سەنزۋرا، ارناۋلى زاڭدار مەن جازالاۋشى ورگاندار بولۋى كەرەك. قازىرگى قازاقستاندا مۇنىڭ ەشقايسىسى جوق. ءبىزدىڭ زاڭنامامىزدا ازاماتتاردى ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالاۋعا نەگىز بولاتىن بىردە-بىر جارلىق، بىردە-بىر زاڭ، بىردە-بىر نورماتيۆتىك قۇجات جوق.
كەرىسىنشە، رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسى نىعايا ءتۇستى. زاڭدارعا قازىلاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتەتىن تۇزەتۋلەر ەنگىءزىلءدى. القا بيلەردىڭ قاراۋىنا جاتاتىن ىستەردىڭ اياسى كەڭەيدى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتى تولىق جۇمىس ىستەپ تۇر. وعان كونستيتۋسيالىق مارتەبە بەرىلدى. مەن بىلتىر جەلتوقسان ايىندا ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى ەكىنشى جارلىققا قول قويدىم. مۇنىڭ ءبارى وسى سالادا دايەكتى ءارى تۇبەگەيلى وزگەرىس جاسالىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى – زاڭنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن، ءتارءتىپتىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ. سوندىقتان زاڭ بۇزعان كەز كەلگەن ادام جاۋاپقا تارتىلادى. ال زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ماسەلەسىنە ازاماتتاردىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمى مەن ساياسي كوزقاراسىنىڭ ەش قاتىسى جوق. زاڭ بارىنە ورتاق.
كەيبىرەۋلەر پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ ەسكەرتۋىنە قاراماستان، ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن كەسىرلىك كورسەتىپ، زاڭ بۇزادى. ونداي ادامدار ءوزىن زاڭنان جوعارى قويىپ، «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە» دەگەن ۇستانىممەن ەلگە تانىمال بولعىسى كەلەتىن سياقتى.
كوپتەگەن تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالى جۇمىس ىستەپ تۇرعان، ساياسي سەنزۋرا اتىمەن جوق ەلدە ساياسي قۋدالاۋ بار دەۋ قانشالىقتى ورىندى؟
ول از دەسەڭىز، جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، بەيبىت جينالىس وتكىزۋ ءۇشىن رۇقسات الۋدىڭ ورنىنا حابارلاۋ ءتارتىبى ەنگىزىلگەن سوڭ، قازاقستانداعى بەيبىت جيىنداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتتى.
مەن تۇيتكىلدەردىڭ ءتۇيىنىن ايقاي-شۋمەن الاڭدا ەمەس، ديالوگ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان ورىنداردا، ەڭ الدىمەن، پارلامەنتتە وركەنيەتتى جولمەن، ساليقالى تۇردە تارقاتۋ كەرەك دەپ ۇنەمى ايتامىن.
ءقازىر پارلامەنتتە ءتۇرلى كوزقاراستاعى قوعام وكىلدەرىنىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن سان الۋان ساياسي كۇشتەر بار. پارلامەنتتىك وپپوزيسيا ينستيتۋتى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى.
سوڭعى سايلاۋدا ماجىلىسكە التى پارتيا ءوتتى. ونىڭ ۇشەۋى العاش رەت دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولدى. ءتىپتى ءقازىر پارلامەنتتە وتىرعان پارتيانىڭ ءبىرى – اۋەل باستان وپپوزيسيالىق ۇستانىمداعى ۇيىم.
كوپتەگەن شەتەلدىك ساراپشىلار مەن ارىپتەستەر، سونىڭ ىشىندە باتىس ەلدەرىنىڭ ماماندارى، قازاقستانداعى دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ وزىق ۇلگىدە ەكەنىن ايتىپ، وعان قولداۋ ءبىلءدىرىپ وتىر. شىنىمەن دە، ءبىز گەوساياسي توڭىرەگىمىزدە اۋقىمدى دەموكراتيالىق وزگەرىس جاساپ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ىسىندە زور تابىسقا جەتكەن بىردەن-بىر ەلمىز.
– الەۋمەتتىك جەلىدە پرەزيدەنت كونستيتۋسياعا قاتىستى رەفەرەندۋم وتكىزىپ، 2026 جىلى تاعى دا سايلاۋعا ءتۇسۋدى جوسپارلاپ وتىر دەگەن قاۋەسەت تاراپ جاتىر. بۇل راس پا؟
– بۇل – جالعان اقپارات. بۇدان بىلاي اركىم ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اتا زاڭعا وڭدى-سولدى وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ال وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە كەلگەندە، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. مەن بۇعان نىق سەنىمدىمىن. كونستيتۋسيالىق رەفورما اتا زاڭعا قالاي بولسا سولاي وزگەرىس ەنگىزە بەرۋ ءۇشىن جاسالعان جوق.
پرەزيدەنت لاۋازىمىنا ءبىر-اق رەت سايلانۋ تۋرالى ەرەجە ەندى ەشقاشان وزگەرمەيدى. بۇل تالاپ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، ءبىرتۇتاستىعى، اۋماقتىق تۇتاستىعى جانە باسقارۋ نىسانى تۋرالى نورمالار سياقتى مىزعىماستاي ەتىپ بەكىتىلگەن.
اقىرى وسى تاقىرىپ قوزعالعان ەكەن، بۇعان قاتىستى كەيبىر جايتقا كەڭىرەك توقتالىپ، ءمان-جايىن اشا كەتەيىن. مەن جەتىجىلدىق ءبىر عانا مەرزىم تۋرالى يدەيانى وسىدان 15 جىل بۇرىن جابىق پىكىرتالاستاردا ايتىپ ءجۇردىم. سول كەزدە ۇسىنىس اسا قولداۋ تابا قويمادى. ءوزىم پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن، وسى باستامامنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن ابدەن سالماقتاپ، ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنى جونىندە كوپ ويلادىم.
سۋپەرپرەزيدەنتكە ءتان وكىلەتتىكتەردى جويۋ ءۇشىن 2022 جىلى كونستيتۋسياعا ءبىرقاتار ماڭىزدى وزگەرىس ەنگىزىلدى. مەن سول كەزدە جەتىجىلدىق ءبىر مەرزىم يدەياسىن قايتا ۇسىندىم. باستاماما بۇكىل حالىق قولداۋ ءبىلدىردى. وسىمەن بۇل اڭگىمە ءتامام.
– ەكونوميكا تاقىرىبىنا ويىسساق. ءسىز بىلتىرعى جولداۋىڭىزدا ادىلەتتى قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعدارىن جاريالادىڭىز. وندا 2029 جىلعا قاراي ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ كولەءمىن ەكى ەسە ارتتىرىپ، 450 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن. الايدا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بولجامدارىنا سەنسەك، 2023-2024 جىلدارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى 3-4 پايىزدان اسپايدى. مۇنداي قارقىنمەن ماقساتقا جەتە الامىز با؟
– ارينە، بۇل – جەتۋگە بولاتىن مەجە. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ساراپشىلارى 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى قازىرگى باعامەن ەسەپتەگەندە 259 ميلليارد دوللاردان اسادى، ياعني 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 15 پايىزعا ارتادى دەپ باعالاپ وتىر. بۇل – ورتالىق ازياداعى ەڭ جوعارى اقشالاي ءوسىم. جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم دە ءوسىپ كەلەدى. بۇعان قاتىستى بولجامدى كورسەتكىش بىلتىر 13 مىڭ دوللارعا جۋىقتادى.
ونىڭ جىل سايىنعى ءوسىمى 1،6 مىڭ دوللار بولادى دەپ باعالانۋدا. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بولجامىنا سايكەس، 2028 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىش وتىز پايىزدان دا كوبىرەك ارتىپ، 16،8 مىڭ دوللارعا جەتەدى.
شىن مانىندە، مەن ءۇشىن ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس، ازاماتتاردىڭ تۇرمىس ساپاسىنىڭ ءىس جۇزىندە جاقسارۋى ودان الدەقايدا ماڭىزدىراق.
حالقىمىز «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەيدى. ۇكىمەت ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن قولدانا السا، جاڭا ايتىلعان جاقسى بولجامدار اقيقاتقا اينالادى. وسى ورايدا نەگىزگى ەكى باعىتقا توقتالايىن.
بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە جول اشاتىن ءبىرقاتار ناقتى مىندەتتى شەشۋ قاجەت. سونداي مىندەتتىڭ ءبىرى – اۋقىمدى ونەركاسىپ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ. قىركۇيەكتەگى جولداۋدا ۇكىمەتكە مۇنداي جوبالاردى انىقتاۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جوسپارىن ازىرلەۋ تۋرالى تاپسىرما بەءرىلدى. بۇل جوبالار ءىرى بيزنەس وكىلدەرىمەن، ينستيتۋسيونالدى ينۆەستورلارمەن جانە ساراپشىلارمەن بىرگە پىسىقتالىپ، ناقتى جۇمىس جاسالىپ جاتىر.
تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – ينۆەستيسيا تارتۋ. بۇل مىندەتتى ورىنداۋعا جەكەشەلەندىرۋ جانە اكتيۆتەرءدى قايتارۋ ناۋقاندارى دا سەپتىگىن تيگىزەدى. قوماقتى ينۆەستيسيا بولسا، ەكونوميكا قارقىنى ۇدەيە تۇسەدى جانە جاڭا مۇمكىندىكتەر پايدا بولادى. وسى ورايدا مەن جاقىندا ينۆەستيسيا شتابىن قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدىم. بۇل شتابقا ەلىمىزدەگى ينۆەستيسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جانە ينۆەستيسيالىق جوبالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اۋقىمدى وكىلەتتىك بەرىلگەن.
ەكىنشى باعىتتاعى جۇمىس ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى «ويىن ءتارتىبىن» بەلگىلەيتىن جۇيەلى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ شارالارىن قامتيدى.
مەنىڭ تاپسىرماممەن ۇكىمەت مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ قارىم-قاتىناسىن قايتا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا سالىق كودەكسىن ازىرلەپ جاتىر. سالىق جۇيەسىن جەتىلدىرگەندە تەك تولەم جيناۋ تاسىلىمەن شەكتەلىپ قالماۋ وتە ماڭىزدى. ءبىر جاعىنان، ينۆەستورلارعا قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، بيۋدجەت كىرىسىنىڭ ازايىپ كەتپەۋىنە ءمان بەرگەن ءجون. ياعني تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋ قاجەت.
جاڭا بيۋدجەت كودەكسى دە – وتە ماڭىزدى قۇجاتتىڭ ءبىرى. ءبىز «قازىنا قاراجاتىنا» دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتىپ، ونى ءتيىمدى، جونىمەن ءارى ۇنەمدەپ جۇمساۋعا ءتيىسپىز.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءىسىن جانە مەملەكەت پەن جەكە سەكتوردىڭ سەرىكتەستىگىن رەتتەيتىن جاڭا زاڭدار ەلەۋلى ءرول اتقارادى. وسى قۇجاتتار مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءىسىنىڭ اشىق بولۋىن دا قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق ەكونوميكانى دامىتۋعا قاجەتءتى قاراجات قورىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ءتيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ءقازىر بۇل سەكتوردى جاڭعىرتۋ شارالارى ايقىندالىپ، ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.
ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. الەمدەگى ەكونوميكالىق احۋال ءبىزدىڭ ەلگە دە سالقىنىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. الايدا كەز كەلگەن قيىندىق جاڭا مۇمكىندىككە جول اشادى. ۇكىمەتتىڭ جەل قايدان سوقسا دا جەلكەندى وزىنە وڭتايلى بۇرا الاتىنداي، جان-جاقتى ويلاستىرعان جوسپارى بولۋعا ءتيىس. ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن ىنتالاندىرۋ شارالارى مەن قۇرىلىمدىق رەفورمالار قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ناقتىراق ايتساق، كاسىپكەرلىك پەن باسەكەنى دامىتۋ، جەكەمەنشىكتى قورعاۋ، ءادىل سوت تورەلىگى بولۋى وتە ماڭىزدى. سوندا عانا كوزدەگەن ماقساتتارىمىزدىڭ بارىنە قول جەتكىزىپ، بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ۇلتتىق ەكونوميكا كولەمىن ەكى ەسە ۇلعايتا الامىز.
– نەسيەسىن وتەي الماي جۇرگەن ادامدار ءبىزدىڭ گازەتىمىزگە ءجيى حات جازىپ، قوڭىراۋ شالادى. جالپى، حالىقتىڭ قارىزعا باتۋى كۇردەلى ماسەلە بولىپ تۇر. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن نە ىستەلىپ جاتىر؟
– مەن ازاماتتارىمىزدىڭ قارىزعا بەلشەدەن باتقانىنا قاتتى الاڭدايمىن. سەبەبى بۇل ماسەلە جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا جانە ەلىمىزدەگى قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. مەن 2019 جىلى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قول قويعان العاشقى قۇجاتتىڭ ءبىرى قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ازاماتتاردىڭ بورىشىن ازايتۋ تۋرالى جارلىق ەدى. سول ۋاقىتتا 500 مىڭ ادامنىڭ كەپىلسىز العان نەسيەسى كەشىرىلدى. بۇل بىررەتتىك شارا بولاتىن. ال 2023 جىلى جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى. مۇنىڭ ءبارى ماسەلەنىڭ ۋشىعىپ كەتپەۋىنە ىقپال ەتتى. وسى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن بىلتىرعى جولداۋىمدا ۇكىمەتكە تىڭ شارالاردى قولعا الۋدى تاپسىردىم.
نەگىزىنەن، بۇل جاعدايعا جۇرتتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىنىڭ تومەندىگى سەبەپ بولىپ وتىر. ەكىنشى جاعىنان، تۇتىنۋ نەسيەسىن بەرۋ ءتارتىبىن جانە كوللەكتور ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىن قاتاڭ رەتتەۋ كەرەك.
سول ءۇشىن ناقتى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. مىسالى، سوڭعى جىلدارى بانكتەر مەن ميكروكرەديت ۇيىمدارىنا قويىلاتىن تۇتىنۋ نەسيەسى كاپيتالىنىڭ كولەمىنە قاتىستى تالاپتار بەس ەسە كۇشەيتىلدى. تولەۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن بەرەشەگى بار ادامدارعا نەسيە بەرۋگە تىيىم سالىندى. سونداي-اق قارىزىن ۋاقتىلى وتەي الماعان بورىشكەرگە 90 كۇننەن ءارى ايىپپۇل سالۋعا بولمايدى. كوللەكتور اگەنتتىكتەرىنە تۇراقتى تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى.
بورىشكەرلەر قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن نەسيە بەرۋ تۋرالى زاڭناماعا ەنگىزىلەتىن تۇزەتۋلەر ازىرلەندى. بۇل ءوزگەرىستەر بانكتەرگە، ميكروكرەديت ۇيىمدارىنا جانە كوللەكتور اگەنتتىكتەرىنە تالاپتى ودان دا كۇشەيتە تۇسەدى. نەسيەلەردى كوللەكتور كومپانيالارىنا ساتۋدى شەكتەۋ ۇسىنىلادى. كوللەكتور كومپانيالارى قارىزدى وزىنە العان سوڭ ماسەلەنى رەتتەپ كورۋگە ءمىندەتءتى بولادى. بانك ومبۋدسمەنىنىڭ وكىلەتتىگى دە كەڭەيتىلەدى. ءقازىر بۇل قۇجاتتى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قاراپ جاتىر. مەن بۇل باستامانى قولداۋعا دايىنمىن.
– ءقازىر كوپتەگەن وتانداسىمىز قىمباتشىلىق بەلەڭ العانىنا، تاريفتەردىڭ ءوسىپ جاتقانىنا، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىسكەنىنە جانە ايماقتارداعى جالپى احۋالعا الاڭداپ وتىر. كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن جانە اياق استىنان تۋىندايتىن ءتۇيتكىلدەردەن باس كوتەرە الماي جاتقان قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋعا قاۋقارى بار ما؟ ءسىز ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
– كەز كەلگەن ەلدىڭ ۇكىمەتى ستراتەگيالىق مىندەتتەرى مەن كۇندەلىكتى جۇمىسىن قوسا اتقارادى. بىزدە دە سولاي. ەڭ باستىسى، ءتيىمدى جوسپارلاۋ جانە رەسۋرستاردى ورىندى پايدالانۋ كەرەك.
ۇكىمەتتىڭ قازىرگى قۇرامى بىلتىر كوكتەمدە عانا جاساقتالدى. كونستيتۋسيالىق رەفورما جاسالىپ، پارلامەنت سايلاۋى وتكەن سوڭ الدىڭعى پارلامەنتتىڭ دە، ۇكىمەتتىڭ دە مانداتى كۇشىن جويدى. كونستيتۋسياعا سايكەس بۇرىنعى ۇكىمەت جاڭادان سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتتى. سايلاۋدا ەڭ كوپ داۋىس العان «Amanat» پارتياسى پرەمەر-مينيستردىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى. ارينە، پارتيا مۇنى پرەزيدەنتپەن اقىلداسا وتىرىپ جۇزەگە اسىرعانىن جاسىرمايمىن. «Amanat» پارتياسىنىڭ سايلاۋ الدىنداعى تۇعىرناماسىنىڭ ەكونوميكاعا قاتىستى بولىگى قازىرگى ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسى نەگىزىندە جاسالدى.
بۇگىندە ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىگى ايتارلىقتاي كەڭەيدى. قىركۇيەك ايىندا قۇرىلىمى وزگەرگەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قاتىستى ستراتەگيالىق باعىتتارعا باسا نازار اۋداراتىن بولدى. ەندى اكىمشىلىك بۇرىنعىداي ۇكىمەتتى، كەيبىر مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردى جەتەلەپ جۇرمەيدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قىزمەتىنە ارالاسپاي، باستى ساياسي شتاب رەتىندە عانا جۇمىس ىستەيدى. وسىعان دەيىن ەكى ورگاننىڭ دا قۇزىرىندا بولعان ءبىرقاتار وكىلەتتىك ۇكىمەتكە بەرىلدى. ءتۇرلى سالاعا قاتىستى شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى ۇكىمەتكە جانە باسقا دا جاۋاپتى ورگاندارعا ءوتتى. ايماقتاردىڭ بيۋدجەتكە قاتىستى دەربەستىگى ارتا ءتۇستى.
ءبىر سوزبەن ايتساق، ءقازىر ۇكىمەتتىڭ ءونىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن مۇمكىندىكتەرى جەتكىلىكتى. اتقارۋشى بيلىككە جان-جاقتى ويلاستىرىلعان ءىس-قيمىل ستراتەگياسى جانە ءوز مىندەتىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن ىنتا-جىگەر عانا قاجەت. دەربەستىككە جانە قوسىمشا وكىلەتتىككە يە بولۋعا ۇمتىلعان ۇكىمەت قالاعانىن الدى. ءبىراق «الماقتىڭ دا سالماعى بار»، ولارعا قويىلاتىن تالاپ تا كۇشەيدى. ۇكىمەت مۇنى تۇسىنۋگە ءتيىس.
– ەلىمىزدىڭ وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى مەن كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ – ۇكىمەتتىڭ مىندەتى. قازىرگى ۇكىمەت بۇل مىندەتىن اۋپىرىمدەپ، ارەڭ اتقارىپ وتىر دەۋگە بولادى. اپاتتاردىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ، قىستىڭ كوزى قىراۋدا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ەلدى مەكەندەردى جىلۋمەن، جارىقپەن، سۋمەن شۇعىل قامتاماسىز ەتۋگە تۋرا كەلەدى. قالايشا وسىنداي جاعداي قالىپتاسىپ وتىر؟
– جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىنداعى جانە تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنداعى مۇشكىل احۋال – كوپ جىلعى سالعىرتتىقتىڭ سالدارى. وسى سالاداعى تۇيتكىلدەر ءبىر كۇندە اياق استىنان پايدا بولا قالعان جوق. ونىڭ ءبارى جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەر ەكەنى بارشاعا ءمالىم. وڭىرلەردەگى جىلۋ ورتالىقتارى مەن باسقا دا قۇرال-جابدىقتاردىڭ 80 پايىزى ابدەن توزعان. وتكەن جىلداردا كوممۋنالدىق شارۋاشىلىققا سالىنعان ينۆەستيسيا بۇل سالانىڭ قاجەتىن وتەۋگە جەتكىلىكسىز بولدى.
ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى نىساندارىندا بولىپ جاتاتىن كىشىگىرىم وقيعالاردى دارداي قىلىپ كورسەتىپ، جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندەگى بولماشى ولقىلىقتى «قاسىرەتكە اينالدىرۋعا» ۇمتىلاتىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلەر وتقا ماي قۇيىپ، ەلدى دۇربەلەڭگە سالىپ ءجۇر.
بۇكىل قازاقستانداعى ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدى تولىق جاڭ
پىكىر قالدىرۋ