ۋالشىق، شەڭبىرەك سوزدەرى دە، قازاق   تىلىندە بولماعان سوزدەر. ۋالشىق ءسوزىنىڭ ماعىناسىن، ناننىڭ ۇگىندىسى دەپ تۇسىندىرگەندەرىمەن، ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ شىعۋ توركىنىن تۇسىندىرمەگەن. ناننىڭ ۇگىندىسى، ۇساعى، قوقىمى سوزدەرىنىڭ ەشقايسىسى ايتىلۋى جاعىنان ۋالشىق سوزىنە جۋىقتامايتىندىقتارىنا قاراعاندا، بۇل ءسوز وزبەكشە سوزدەردىڭ بىرەۋىنەن بۇرمالانعان (بالچيق، ولچيق ت.ب.) شەڭبىرەك ءسوزى – قازاقشا سوزدەردەن بۇرمالانعان (شەڭبەر جاساپ (قازاقشا)-شەڭبىرەكتەپ (شالا قازاقشا)، شاڭىراق – شاڭعىراق، جەر ۇيىعى -جەر ۇيىك، مىجىرايعان -مىجىرىق، اۋرۋشاڭ -اۋىرشاق ت.ب.)

مەرەكە    (قازاقشا)-مەيرام    (شالا    قاز-ا).    وزبەكشە: بايرام، بەرەكە (قاز-ا) – بەرەكەت (شالا قاز-ا). وزبەكشە: باراكات، ساكى (قاز-ا) – تاپچان (شالا قاز-ا). وزبەكشە: تاپچون باستاۋىش قىلاستاردىڭ وقۋلىقتارىنداعى كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ جارتىسىن وقۋلىق يەلەرى (شالا قازاقشا: اۆتورلارى) وزدەرى قۇراستىرعان. قۇراستىرعاندا قالاي قۇراستىرعان؟  وقۋلىق يەلەرىنىڭ جازعان سوزدەرى مەن سويلەمدەرىنىڭ قۇرىلىسىنا، ماعىناسىزدىعىنا     قاراي وتىرىپ، وقۋلىقتاردىڭ شالا قازاق تىلىندە جازىلعانىن كورەمىز. (جاتىن بولمە، تىيىم    سوزدەر،    ناتيجە   ساباق، دايەكسوز،سويلەمنىڭ سىزباسى،وقۋ باسىلىمى،  جول جومارتتىعى، ديالوگتى جالعاستىرىڭدار، سەنىڭ  بەرگەن جاۋابىڭ ەكى سويلەمنەن تۇرادى، ولار سويلەۋدى قۇرايدى، توسىنسىي،توپسەرۋەن،اشىقحات، كوركەمسوز، «ح» ەلىنە ساياحات، ءجۇسىپ بالاساعۇني (دۇرىسى: ءجۇسىپ بالاساعۇن)، يگۋنەكي، سىيلاسىم (دۇرىسى: سىيلاسۋ)، قۇتتىحاناڭ وسى، مەنىڭ (دوسىمنىڭ) سۇيىكتى ەرتەگىلەرىم ت.ب.). مىسال رەتىندە الىنعان وسى سوزدەردىڭ ىشىندە تۇسىنىكتى تىلدە جازىلعان ءبىر ءسوز جوق. شالا قازاق ءتىلىنىڭ جاتىن ءسوزى – ءبىر بۋىنىن (-تا) جوعالتقان «جاتاتىن بولمە» ءسوزىنىڭ بۇزىلعان ءتۇرى بولسا، سىيلاسىم ءسوزى – قازاق تىلىندەگى تۇيىق ەتىستىكتىڭ شالا قازاق تىلىندە ايتىلاتىن ءتۇرى. (اۋىسۋ – اۋىسىم، تولەۋ – تولەم، ساتىلۋ – ساتىلىم، سىيلاسۋ – سىيلاسىم، وتكىزۋ – وتكىزىم ت.ب.). ولاي بولسا، وقۋشىلارعا مەكتەپتە نەنى وقىتىپ ءجۇر؟ شالا قازاق تىلىندە قۇراستىرىلعان وقۋلىقتاردان وقۋشىلار قانداي ءبىلىم الادى؟ شالا قازاقشا وقۋلىقتاردى وقۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋدىڭ ارعى جاعىندا قانداي ماقساتتار بار؟ جاتاتىن بولمەنى – جاتىن، شاڭىراقتى (ءۇيدى) – قۇتتىحانا،كىشكەنتاي جىرانى – جىراقانا، جارىسقان اتتاردى – كەلاتقان ات، قىراتتى – قىناردا، ماقال–ماتەلدەردى – دايەكسوز، وقۋلىق كىتاپتى – وقۋ باسىلىمى، جەردى اينالا ۇشۋدى – شەڭبىرەكتەپ دەپ ۇيرەتۋ، بۇل وقۋشىلارعا ءتىل ۇيرەتۋ ەمەس، تىلدەرىنەن ايىرۋ، تىلدەرىندەگى دۇرىس سوزدەردى ۇمىتتىرۋ. سوزدىك قۇرىلىسى مەن ايتىلۋى جاعىنان قانداي تىلدەر توبىنا جاتاتىنىنا قاراماستان، قازاق تىلىنە تەز وقىپ، تەز سويلەۋدى (سكوروچتەنيە) ۇيرەتۋ ءادىسىن ءبىلىم سالاسىنا (مەكتەپتەردە) ەنگىزۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولعان. قازاق ءتىلى، سوزدەرى تەز ايتىلاتىن تىلدەر توبىنا جاتپايدى عوي. سوزدەرى وتە تەز ايتىلاتىن تىلدەر توبىنا جۇڭگو، كارىس سياقتى ۇلتتاردىڭ تىلدەرى جاتادى. جۇڭگو سياقتى ۇلتتاردىڭ تىلدىك سوزدەرىنىڭ قۇرىلىسى كوبىنەسە ەكى نەمەسە ءۇش ارىپتەن قۇرالادى. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا، وزبەك ءتىلىنىڭ سوزدەرى، قۇرىلىسىنا بايلانىستى، الدەقايدا تەز ايتىلادى. قازاق تىلىندە ەكى–ءۇش سوزبەن ايتىلاتىن كۇردەلى ەتىستىك سوزدەر، وزبەك تىلىندە ءبىر سوزبەن، دارا ەتىستىكتەر تۇرىندە ايتىلا بەرەدى. قايتىپ كەلە جاتىر – كەلەيابدي، بارا جاتىر بارايابدي ت.ب. سوندا قازاق تىلىنە قولدانۋعا بولمايتىن بۇل ءادىس قالاي ەنگىزىلگەن؟ وقۋلىقتارداعى سوزدەردىڭ ارىپتەرىن ءتۇسىرىپ جازۋ (ۇلەسەد، كەتەد، باراد، قىدى ت.ب.) ءادىسى مەن تەز وقىتۋ ءادىسى ءبىر – بىرىنە ۇقسامايتىن تاسىلدەر (ءبىرى جازۋ ۇلگىسىندە، ەكىنشىسى ايتۋ ۇلگىسىندە). سوزدەردىڭ ارىپتەرىن ءتۇسىرىپ جازۋ ۇلگىسىندە، ءتىلدى بۇزۋ ارەكەتتەرى، سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋ ەرەجەسىن (ورفوگراپيا) اشىق تۇردە بۇزعاندارىنان كورىنەتىن بولسا، تەز وقىتۋ ۇلگىسىندە مۇنداي ارەكەت كوزگە كورىنبەيتىن جاسىرىن تۇردە وتەدى. ءبىراق ەكى ءتاسىل دە، قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرىن، ءوزىنىڭ تىلدىك دىبىس ۇندەستىگىنە ساي ءبىرقالىپتى ايتىلۋىنان شىعارىپ جىبەرەدى. ارىپتەرى جەتىسپەيتىن سوزدەردى وقىتقاندا دا، تەز ايتقىزعاندا دا، سوزدەردىڭ بۋىندارىنا دۇرىس ءبولىنۋى، دۇرىس ەكپىن ءتۇسىرىلۋى بۇزىلادى. بۇنىڭ ءبارى سوزدەردىڭ دۇرىس دىبىستالىپ شىقپاۋىنا اسەر ەتەدى. ايتىلعاندا بۇزىلىپ شىعادى.

(اپ-پاي، اب-باي، بار ات، قال-ات. دۇرىسى: ا+پاي، ا+باي، با+را-دى، قا+لا+دى ت.ب.) قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن، شالا قازاق تىلىندە قۇراستىرىلعان وقۋلىقتاردىڭ (شالا قازاقشا: وقۋ باسىلىمى) كەيبىر سوزدەرىنە تاعى دا توقتالا كەتەيىك. مىسالى: (1) ناتيجە ساباق، (2) تىيىم ءسوز – ماعىناسىز سويلەمدەر. ءبىرىنشى سويلەمدە سوزدەر ورىندارىنا دۇرىس قويىلماعان جانە سوعان بايلانىستى جالعاۋلارىنان ايىرىلعان. دۇرىسى: ساباقتىڭ ناتيجەسى. ناتيجە ساباق – سوزدەردىڭ ورىندارىنا دۇرىس قويىلماۋىنان ماعىناسىزدىققا ۇشىراسا، تىيىم سوزدەر – ورتاسىنان ءبىر ءسوزى جەتىسپەيتىندىكتەن ماعىناسىز سويلەمگە اينالعان. دۇرىسى: تىيىم سالىنعان (ايتۋعا بولمايتىن) سوزدەر. تىيىم ءسوز، دانا ءسوز، شەشەن ءسوز – شالا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرى. قازاق تىلىندە دانالاردىڭ، شەشەندەردىڭ ايتقان سوزدەرىن دانالىق نەمەسە شەشەندىك سوزدەر دەيدى. ماعىناسىز سوزدەردى وقۋلىقتا نە ءۇشىن تاقىرىپتىق سوزدەر رەتىندە پايدالانعاندارى دا تۇسىنىكسىز . مىسالى:

 تىيىم سوزدەر.

1. اماناتقا قيانات جاساما.
2. ەسىكتى قاتتى جاپپا.
3. مالدى باسقا ۇرما.
4. ۇلكەننىڭ ءسوزىن بولمە.
5. تاماقتى اسىقپاي ءىش، ت.ب.

قازاق: «بالانى جاستان، كەلىندى باستان»، – دەيدى. (بالانى كىشكەنتاي كەزىنەن، كەلىندى كەلىن بولىپ تۇسكەن كەزىنەن باستاپ تاربيەلە دەگەن ءسوز). ۇلكەندەردىڭ بالالارعا ايتىپ وتىراتىن تاربيەلىك ءمانى بار سوزدەرىن، ايتۋعا بولمايتىن سوزدەر دەپ (تىيىم سوزدەر – شالا قازاقشا) بەرگەندەرى قالاي؟ سوڭعى وتىز جىلدىڭ ىشىندە، شالا قازاق ءتىلىنىڭ قازاق ءتىلىن تولىق بۇزىپ، قانداي ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن كورسىن دەگەندەرى مە؟ كولىك مەكتەبى (دۇرىسى: كولىك جۇرگىزۋشىلەرىن دايارلايتىن قىسقا مەرزىمدىك وقۋ ورىنى)، اپاتتى شىعۋ (دۇرىسى: اپات بولعان جاعدايدا شىعۋ)، باسىڭدى كي (دۇرىسى: باس كيىمىڭدى كي)، شۇعىل قاجەت (دۇرىسى: وتە قاجەت)، وزىڭنەن قاراي (دۇرىسى: وزىڭنەن ارى قاراي)، بالعىندىعى ىشىندە (دۇرىسى: شىرىندى سۋسىندار) ت.ب. تاربيەلىك ءمانى بار سوزدەرگە، جامان ادەتتەردەن (سوزدەردەن ەمەس) اۋلاق بول دەپ، تاقىرىپتىق ءبىر دۇرىس سويلەمدى جازا الماۋدىڭ ءوزى سۇمدىق قوي! وقۋلىقتار رەتىندە پايدالانۋعا كەلمەيتىن كىتاپتاردى، ءبىلىم سالاسىنا ەنگىزۋگە، ولار قالاي قول جەتكىزگەن؟ «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي»، – دەيتىن زامان جەتتى مە؟ جەتكەن شىعار. ايتپەسە باسپا ءسوز بەتتەرىندە مىنانداي ماقالالار جاريالانباس ەدى. «ءبىز وسى كۇنى كىشى قيامەتتە، اقىرزاماننىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا تۇرمىز. ونىڭ بىرنەشە بەلگىلەرى بار. سونىڭ ءبىرى ءسوز اۋىرۋلارىنىڭ اسقىنۋى. ءبارىن دۇنيە تابۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعان ءسوز ساۋداگەرلەرى كوبەيىپ كەتتى. سوزدەردىڭ دۇرىسى قايسى، قاتەسى قايسى، اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتىپ، بىلىققا بەلشەمىزدەن باتتىق»

اقىن سىبەتقالي نۇرجان. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى

5.02.2016 جىل

    شالا قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ءبىر توبى، ءوز ارا شالا قازاقشا جالعاۋلارمەن بايلانىسسا (ماعام بارۋعا كەرەك- ءتى (دۇرىسى: مەنىڭ بارۋىم كەرەك)، باعانالى بەرى (دۇرىسى: باعانادان بەرى)، سوناي دەدىمشى (دۇرىسى: سولاي دەپ ايتتىم) ت.ب.)، ەندى ءبىر بولىگى جالعاۋسىز بىر-بىرىمەن تىركەسىپ ايتىلا بەرەدى. ءبىر رەت تۇرىپ بەرەم (دۇرىسى: ءبىر رەت ورنىڭا جۇمىس ىستەيمىن)، ەرتەن جاتىپ بەرەم (دۇرىسى: ەرتەڭ ۇيدە جاتىپ دەمالامىن) ت.ب. جالعاۋسىز تىركەسىپ ايتىلاتىن شالا قازاقشا سوزدەردىڭ ءبىرتالايى، ءسوز ارالىق جالعاۋلارىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى بىرىككەن تۇسىنىكسىز سوزدەرگە اينالعان. باراتىن شىعار – بارادشىعار، كەلە جاتىر – كەلاپتى، ءبىزدىڭ كىسىلەر بىزدىڭكىلەر، ءداۋ ەكەن – داۋكەن، كەلىسىم شارت – حاتتاما، ايەلدەردىڭ وسەگى – قاتىنوسەك، كەلىننىڭ اياعى اۋىر – كەلىن اۋىراياق ت.ب. وسىعان ۇقساس شالا قازاقشا بىرىككەن سوزدەر وقۋلىقتاردىڭ ىشىندە دە از ەمەس. توپسەرۋەن، توسىنسىي، كوركەمسوز، تۇپنۇسقا، اشىقحات، ساۋالناما ت.ب. دۇرىسى: توپتاسىپ (توپ – توپ بولىپ) سەرۋەندەۋ، كۇتپەگەن سىي (سىيلىق)، كوركەمدىك سوزدەر، تۇپكى نۇسقاسى، اشىق تۇردە حات جازۋ (حاتتىڭ سوڭىنا ءاتى-جونىن اشىق كورسەتۋ)، سۇراققا جاۋاپ.

   مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتار قايتا ساراپتاۋدان ءوتىپ (شالا قازاقشا: ساراپتاما)، شالا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرىنەن تازارتىلىپ، سويلەمدەردىڭ، سوزدەردىڭ قۇرىلىسى (جازىلۋى)، قازاق ءتىلىنىڭ بۇرىنعى ەرەجەلەرىنە سايكەس دۇرىس قۇراستىرىلۋى كەرەك. 3ء-شى كىلاسقا ارنالعان وقۋلىقتىڭ ىشىندەگى (82 بەت) مىنا سويلەمدەردىڭ سوزدەرىنە قاراي وتىرىپ، وقۋلىقتى قۇراستىرعان ادامداردىڭ، سويلەمدەگى سوزدەردىڭ جاعى بولاتىنىن، وزدەرى اجىراتا المايتىنىن اڭعارۋعا بولادى. 1. مەنىڭ (دوسىمنىڭ) سۇيىكتى ەرتەگىلەرىم.

2. مەنىڭ (دوسىمنىڭ) مىنەزىم.

ءبىرىنشى جاقتان ايتىلىپ تۇرعان سويلەمنىڭ باسىنداعى ەسىمدىك سوزگە (مەنىڭ)، ەكىنشى جاققا (ادامعا) قاراتىلىپ ايتىلاتىن ءسوزدى (دوسىمنىڭ)، بالاما ءسوز رەتىندە ەنگىزگەن. ەندى سويلەمنىڭ باسىنداعى ەسىمدىك ءسوزدى، جاقشانىڭ ىشىندەگى بالاما سوزىمەن اۋىستىرىپ جازىپ كورىڭىز. دۇرىس سويلەم شىعا ما؟ 1. دوسىمنىڭ سۇيىكتى ەرتەگىلەرىم. 2. دوسىمنىڭ مىنەزىم.

سويلەمدەگى سوزدەر بىر-بىرىمەن مۇلدە قيىسپايدى. دۇرىسى: مەنىڭ (ءوزىمنىڭ) سۇيىكتى ەرتەگىلەرىم.

ونىڭ (دوسىمنىڭ) مىنەزى.

دۇرىس سويلەمدەر وسىلاي قۇراستىرىلماي ما؟ «جۇرگەن جەرىن (جولىن) تازالاپ جۇرەتىن ادامدى، جول جومارتتىعى دەيدى» (100 بەت). ەلدە جوق، ەشكىم ەستىمەگەن بۇل قانداي دانىشپاندىق ءسوز؟ مىنە، ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە وقۋلىق دەپ پايدالانىپ جۇرگەن كىتاپتارىمىزدىڭ سيقى وسىنداي.

 2020 جىل