تاريحشى، ارحيتەكتور حايرۋللا عابجاليلوۆ الماتىداعى جەر سىلكىنىسىنە قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىردى. ول الماتىنىڭ استىندا ۇلكەن سۋ قويماسى بار ەكەنىن ايتادى.

– 1960 جىلى جاپوندار كەلىپ، الماتىنىڭ استىنان ۇلكەن سۋ قويماسىن تاپقان. ەگەر جەر وپىرىلىپ كەتسە، استىنا ءتۇسىپ كەتۋلەرىڭ مۇمكىن دەگەن. الماتى قالاسى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس تاۋ – الاتاۋدىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان. بۇل ايماقتا 9 باللدان جوعارى جەر سىلكىنىسى بولادى. تالدىقورعاندا 7 بالل جەر سىلكىنىسى بولعانىمەن، ول سەيسميكالىق ايماق ەمەس. سەيسميكالىق بەلسەندى جەرلەر دەپ 9 بالل جانە ودان جوعارى باللدى جەر سىلكىنىسى بولاتىن جەرلەردى ايتادى. الماتى سول ءتىزىمنىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعان قالانىڭ ءبىرى. الماتىنىڭ ءبىر كوشەسىندە 9 بالل، ەكىنشى جاعىندا 10 بالل، ءبىراز تەرەڭىرەك جەرىندە 11-12 بالل سانالاتىن جەرلەر دە بار. مىسالى، رايىمبەك كوشەسىنىڭ تومەنگى جاعىندا سونداي جەرلەر بار. سىلكىنىس قۋاتى توپىراقتىڭ قۇرامىنا بايلانىستى. 1970 جىلداردىڭ اياعىندا رسن-2 دەگەن قۇرىلىس ەرەجەسى شىققان بولاتىن، ول قالانىڭ ىشىندەگى ءىرى جىلجىمالى پليتالاردىڭ كارتاسى سىزىلعان قۇجات. سول كەزدەرى الماتىدا جاندوسوۆ پەن تيميريازيەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا 9 قاباتتى "دەتسكيي مير" دۇكەنىنىڭ جوباسىن سىزعالى جاتىر ەدىك جانە قازىرگى انقارا ءقوناقۇيىنىڭ ورنىندا كازپوترەبسويۋز عيماراتىنىڭ فۋندامەنتىن قۇيىپ، قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. ءبارى جاڭا ەرەجە بويىنشا توقتاتىلدى. بۇل ەرەجە بويىنشا، قاي جەردە قۇرىلىس سالۋعا بولادى، قاي جەرگە بولمايتىنى جەر قىرتىسىنىڭ جارىلعان سىزىعى كارتاسىندا كورسەتىلگەن بولاتىن. سول سىزىق تيميريازيەۆ كوشەسىنىڭ بويىمەن ساتبايەۆ كوشەسىندەگى رەسپۋبليكا الاڭىنان ءوتىپ، كوكتوبە جاققا كەتەتىن. بۇرىن قاي جەردە قانداي قۇرىلىس بولۋى كەرەك ەكەنىن قالانىڭ قۇرىلىس كەڭەسى شەشەتىن، سولاردىڭ شەشىمى نەگىزىندە گوريسپولكوم جەر بەرەتىن. زامانبەكتەن كەيىن شالباي قۇلماحانوۆ اكىم بولىپ كەلگەن سوڭ ءبارىن ءوز قولىنا الىپ، تەك اكىم عانا شەشىم قابىلدايتىن بولدى، – دەيدى ارحيتەكتور.

سونداي-اق، عالىم قۇرىلىس سالۋعا بولمايتىن جەرلەردە كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ تولاسسىز سالىنۋىن سىنعا الدى.

– قاتتىراق جەر قوزعالىپ، پليتالار جىلجىعاندا ۇيلەر جەر استىنا كەتەدى دەگەن جەرلەردىڭ بارىنە ۇيلەر سالىپ تاستادى. ولار «كەرەمەت» شاعىن اۋدانى، «انكارا» قوناق ءۇيى. سول كەزدەرى تولە بي كوشەسىنەن جوعارى سايراننان باستاپ اۋەزوۆ پەن جاندوسوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا دەيىن قيعاشتاپ «اۋىل» دەگەن ءمونوليتتى 9 قاباتتى ۇيلەردەن تۇراتىن اۋدان سالىنا باستاپ ەدى. ءبىراق توقتاپ قالدى. ەندى سول ءۇي سالۋعا بولمايدى دەگەن جەرلەرگە ءزاۋلىم عيماراتتار سالىنىپ تاستالدى. اناۋ «التىن وردا»، قاپشاعايعا دەيىن ەسەپسىز ءۇي سالىنىپ جاتىر. وندا كىم تۇرادى، قالاي تۇرادى، قالاي سۋ جۇرەدى – ونى ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق. تىعىز قۇرىلىس سالدارىنان اۋا دا اينالماي قالدى. ءقازىر سول نورمالاردى بىلەتىن ادامدار سىرتتا ءجۇر دە، شەشىمدى ايتقانى زاڭ بولاتىن بايبەككە ۇقساعاندار شەشەتىن بولدى، – دەيدى ول.

ال سەيسميكالىق ايماقتارداعى ۇيلەردىڭ ماتەريالى قانداي بولۋى كەرەك، قانداي ساقتىق شارالارىن ەسكەرۋ كەرەك، دەگەن سۇراققا ساۋلەتشى-عالىم:

– بىزدەگى ەڭ ساپالى قۇرىلىس – جەكەمەنشىك ۇيلەر بولدى. حرۋششيەۆتىڭ كەزىندە حالىققا تەزىرەك يندۋستريالىق ادىسپەن تەز-تەز ءۇي سالىپ بەرۋ كەرەك بولدى دا، دوموسترويتەلنىي كومبيناتتار مەن تەمىر-بەتون زاۋىتتار اشىلدى. وندا سەمەنتكە بەتون مەن قۇمدى ارالاستىرىپ سالاتىن. ال ءقازىر تەمىر-بەتون زاۋىتتارى قىتايدىڭ ساپاسى جوق سەمەنتىن سۋمەن ارالاستىرىپ سالا بەرەدى. بۇل ءۇيدىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى.

قۇرىلىستى ەسەپتەپ، نەشە باللعا توتەپ بەرە الادى دەگەنىمىز، قاتتى جەر سىلكىنگەندە عيمارات بىردەن قۇلاپ قالمايدى قيسايادى، جارىلادى، ءبىراق ىشىندەگى ادامدار ءتىرى قالادى دەگەن ەسەپپەن سالىنادى. جەر سىلكىنىپ جاتقاندا جەدەلساتىعا كىرۋگە بولمايدى، اياق استىنان جارىق ءوشىپ قالسا، ءليفتتىڭ ىشىندە قالىپ قوياسىڭ، شىعاراتىن ادام دا تابىلمايدى. ەسكى عيماراتتاردىڭ باسپالداق الاڭىندا تۇرۋعا بولمايدى. باسپالداق ءتورت جاعىنان جىڭىشكەلەۋ ارماتۋرامەن بەكىتىلگەن، ولارعا كەمىندە ەلۋ جىل بولعان. ەگەر شىرىگەن بولسا، ءۇزىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار. ال جاڭا عيماراتتار – مونوليتتەر، ول جەردە تۇرۋعا بولادى. ريگەلدىڭ استىندا تۇرۋعا بولادى. ەڭ مىقتى دەگەن عيماراتتار – پانەلدى ۇيلەردەن كەيىن ءمونوليتتى ۇيلەر بولىپ ەسەپتەلەدى. وعان دالەل، 1945 جىلى توكيوداعى جەر سىلكىنىسى كەزىندە پانەلدى ۇيلەردىڭ بۇزىلماستان قۇلاعانىن كوردىك. 1979 جىلدىڭ باسىندا الماتىدا 7،2 بالل جەر سىلكىنىسى بولعان. سول كەزدە ءبىر ءۇي قۇلاپ، جارىلعان جوق ەدى. ءقازىر قىتايدىڭ قولمەن مايىسا سالاتىن ارماتۋراسىمەن سالىنىڭ جاتقان جاڭا ۇيلەردىڭ ساپاسىنان حابارىم جوق. قۇرىلىس سالاسى كوررۋپسياعا ۇشىراعاننان كەيىن مەن بۇل سالادان كەتكەنمىن، – دەگەن كەڭەسىن ايتتى مامان.