Qurmetti saıt oqyrmandary! Ótken jyldyń sońyna qaraı «Qamshy» portalynda «Sırat» romanynan úzindi jarıalanyp edi. Sol kezde oqyrmandar romannyń jalǵasyn suraǵan bolatyn. Osyǵan oraı  shyǵarmanyń taǵy eki taraýyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.

Qyran ózeni taý jańǵyryqtyra kúrkireıdi, tas domalata dúrkireıdi...

Kók taıǵaq shyńdy, qý qaraǵaı quzdy taý basynan barshyn búrkitteı sorǵalaıtyn Qyran ózeni – altaıy qyzyl túlkige tóbeden shúıiletin Altaı aqıyǵy ispettes. Qysta qalyń qar men jazda taban muz jamylǵan bıikterden bas quraǵan kidi ózen etektegi Qara Ertistiń erke bir salasy edi. Etekke qaraı entelegen erkin sý bir burylysty tusynda Sarysúmbe qalasyn qaq jaryp ótedi.

Qala jylda kóktem men jaz basynda asaý Qyrannyń azýly ótinde qalady. Jaǵasyna jaqyn tigilgen jappa men tas úılerdi jańqa qurly kórmeı aǵyzyp áketetini bar. Adam shyǵyny da bolyp turady. Biraq osy ózen alqyna tasyp, aq kóbik shashyp jatqanynda alynbas birer qamal bar. Ol baıaǵy Sháriphan kópiri – «Dýtyn kópir». Ol baıaǵy Gomından ókimeti turǵyzǵan abaqty – «Tas túrme». Ekeýi de jyl saıyn mal men jannan «qurbandyqsyz» kóńili kónshimeıtin Altaı Qyranynyń jaǵasyndaǵy jartasty bıiginen oryn alǵan.

Qysta da ortasy qatpaıtyn, jazda da tynysh jatpaıtyn Qyrannyń jıegindegi «Tas túrme» ishinde Sovettiń barlaýshysy – aqıqatynda Shyǵys Túrkistannyń Altaı óńirine «arnaýly agent» qyp jiberilgen Ǵalı Estaev jatyr edi.

Ǵalıdyń abaqtyda otyrǵanyna bes aıdyń júzi boldy. Tergeý bes aıdyń ishinde bes kúnge de toqtamady. Ótken jyldyń jeltoqsany basynda «tyńshy» dep Gomından ókimeti tutqyndaǵannan beri – «ólmegen qulǵa shyqty jaz». Qazir 1944 jyldyń kóktemi – kókegi.

Kókshýlan Qyran qara barqyndana tasyp jatyr. Onyń taýdy buzyp, tasty ýatyp aqqan tolqyndy shýyly «Tas túrmege» de jetip tur. Túrme taq tóbesi at arqan aýmaqty, tastaqty jota ústine salynǵan. Jota irgesin ireı aqqan ózen zirkireıdi. Jalpaq tastan qalanǵan úsh birdeı úlken abaqty úıi men kúzet úıin jaqtaı ıile jań qorshaǵan, úsh jerden kúzet munaralary qoıylǵan. Al tústigin ózenniń ógizdeı tolqyny jalaǵan, Qyranǵa tik qulaǵan qara jartas tórt qabat úıdeı qorǵandaǵan edi.

Qıa jartas ústine qalanǵan ońashalaý 3-shi túrme – asa qaýipti saıası tutqyndar qamalatyn abaqty. Abaqty asty – kezinde qytaılar qara jartasty tiginen qashap otyryp jasaǵan tas bólmeler – tas zyndandar. Ǵalı bes aı boıy tas bólmede buralyp jatty. Bes aı boıy baýyryna tósengen, jambasyna jastanǵan aǵash úgindisiniń ústinde bıt pen búrgeniń jemi boldy. Bes aı boıy jalǵyz kisilik «tas qapshyqtyń» tutqynynda súıeginen syz, ókpesinen muz ótti.

Jastyq bula sezim biraq moıyǵan joq, aqtyq sara sana biraq jańylǵan joq. Alǵashqy aıtqanynan tanbady. Qaısar táni tozdy, qumbyl jany shydady. Buǵan tergeýshi Bulǵynov Raqymjan men fýkojań Lý Lı2 ne istemedi deısiń?! Azap pen mazaqtyń myń túrlisin tanytty. Ózi týyp-ósken Sovet eli NKVD, NKGB dese táni emes, jany túrshigetin mekemeden gomındandyq Qytaı polısıasy da kem túsken joq. Sovettik orystar, gomındandyq qytaılar – bul biletin ekeýdiń tergeýi men tamuǵy tamyrlas eken.

Bárinen de janyna batqany: sovettik orystar da, gomındandyq qytaılar da qaıran qazaqty qara qazaq balasynyń óz qolymen qınatyp, óz qolymen sorlatyp otyrǵany... Dáp osy joly alys Altaı taýynyń bir túkpirindegi «Tas túrme» ishinde kózi ábden-aq jetti. Barmaq shaınaǵannan, býyn syndyrǵannan basqa ne laj bar?! Bul Sovet ókimetine, ol Qytaı ókimetine shyn berilgen. Bettese ketse – bir-birinen kekti kózderin alyspastaı, beldese ketse – bir-birinen túkti bilekterin jazyspastaı. Biri Sovetti qoldasa, biri Qytaıdy barlaıdy. Munyń bir túsingeni – bir qazaqtyń balasyn kókparǵa tartqan kók serkedeı, arǵy men bergi betke bólip tastaǵany. Al azattyq dep arpalysqanyn qyzyl orys ta, qara qytaı da oq ótine baılapty: Qazaqstandaǵy qazaqtyń qarý ustar uldaryn nemisterge qarsy aıdapty, Shyǵys Túrkistandaǵy qazaqtyń qaımana azamatyn gomındanǵa qarsy qoıypty. Qara qytaıdyń ózin aq qytaı – gomından, qyzyl qytaı – gonsandan-kommýnıst  dep bólý arqyly bul jaqtaǵy azattyqqa umtylǵan az ǵana qazaqty da bólip, qara qazaq balasynyń qolymen ot kósep otyr. Ol da baıaǵy stalındik Sovet... Ol da baıaǵy maolyq qyzyl Qytaı... Eki túıeniń arasynda qysylǵan qazaqtyń keri belgili: eli ereýildi, jeri jerýli; eri erústi túzde, ezi elústi ishte.

Mynaý Altaı Sarsúmbesindegi Raqymjan men Qasypbaı, anaý Tarbaǵataı Sháýeshegindegi Aıtqazy – túrme toryǵan qarǵyly tóbetter. Bulardyń buǵaýyna ilikkeli de bes aıdyń júzi boldy. Kún kózin kórmegeli de bes aıdyń júzi... Jerasty jalǵyz kisilik kamera. Jerasty jalǵyz kisilik karser. Kóziniń bolaty jelinip, tas qarańǵy «tas qapshyq» shyradaı janyp turǵan janaryn sý qarańǵy tartqyzǵan. Buǵan endi kún men tún birdeı, aı men juldyz ajyraǵysyz.

Barlaýshy úshin bar álem kúńgirt.

* * *

Teńizdegi erimes muzdaı, túzdegi ezilmes tuzdaı azamat edi. Qazir qur súlderi ǵana qalǵan. Eti joq sińiri sozylýly, maıy joq súıegi saýdyraýly. Ǵalı ózin «Aljır» lagerinde kózimen kórgen tutqyndar sekildi sezinedi. Olardyń biraq budan bir aıyrmashylyǵy bar edi. Janarlary jaryq dúnıeni jaltaqtaqsyz kóretin. Bul bolsa – sýqarańǵy... Qaraqattaı kózderi biraq jansyz emes, jan-jaǵyna jazyqsyz jaýtańdaıdy.

Temir esik júıkege tıer shyqyrly shıqylmen ashyldy. Tutqyn Ǵalı tistenip áreń shydady. Aýyr esik shyńǵyrǵan shıqylmen qaıta jabyldy. Tutqyn tuqymǵa qaldyrǵandaı tórt-bes azý tisterimen taǵy da tistendi. Shıqylǵa shıryqqan júıkesi shydap baqty. Ishke eki-úsh adam kirgenin tý syrtymen sezdi.

Muny tómendegi jerasty kamerasynan joǵarydaǵy suraq bólmesine Qasypbaı ákelip edi. Qazir kózi kórmese de, úsh aıdan beri bul terezesiz kamera buǵan tanys edi. Búgin de maı shamnyń jaryǵynan kúńgirt shyǵar... Al myna kirgender kim boldy eken?

Salqyn da syz bólme men moınyndaǵy buǵaý, qolyndaǵy kózir, aıaǵyndaǵy kisen arasyn qosqan qos qabat shynjyr temirlerdiń yzǵarynan ba, tula boıy titirep ketti. Tisi-tisine tımeı saqyldady. Sonda da soqyr sezimmen álde kimniń ózine tóne túsip, qadala qaraǵanyn sezindi. Sol-aq eken tońǵanyn tıyp, boıyn jıyp aldy.

– Ózi... Dál ózi eken, – degen álde bireýdiń daýysy shyqty. – Kózinen tanydym... E-e-e, qazaǵym-aı! Qalaı ǵana ózgertip jibergensińder?!

Ǵalıdyń qulaǵyna álde ókinish, álde aıaýshylyq bildirgen tanys daýys estildi. «Iapyr-aý, qaıdaǵy tanys ún?!» degen oı tumanytqan sanasyna synadaı qadaldy.

– I-i-m! «Jansyz» ekenin jazbaı tanydym ǵoı, myrza! Qansha moıyndamasa da, Sovettiń silimtigi ekenin sezgem... – Bul daýys Raqymjandiki ekenin Ǵalı birden bildi. Bes aı boıy janalǵysh ázireıili Raqymjan men fýkojań Lıdi, jantyq Qasypbaıdy bul tanyp boldy ǵoı.

– Álgi fýkojań Lıdiń arqasy ǵoı, – degen Qasypbaı-jantyq úni taǵy qosanjarlasa ketti. – Myrza, Lı Sháýeshekke meni jiberip, Aıtqazydan munyń shekaradan qashan ótkenin, Sháýeshekte kimdermen baılanys jasaǵanyn, ózin qalaı ustaǵanyn – bárin aldyrtty ǵoı... Ózi de bir sum eken, sózi shıki bolsa da, isi men izi qylaýsyz. Olar Sháýeshekten Altaıǵa barýyna amalsyz ruqsat beripti, – dep baıandaı jónelip edi, Raqymjan:

– Já, dilmarsyma! – dep jekip tastady.

Ǵalı bolsa, eń alǵash til qatqan beıtanys adamnyń tanys daýsyn qaıdan ǵana estip edim dep, oıyna túsire almaı dal.

– Ǵalı! Ǵalı! Sen Altaıǵa emes, Úrimjige nege barmadyń? – dedi osy bir sátti kútkendeı jumbaq daýys. Sonda ǵana Ǵalı Dálelhan Kógedaevty daýsynan tanydy. Júregi de qatty qozǵalyp qaldy. Ǵalı: «Meniń anam Úrimjide ekenin saǵan aıtyp úlgermegen ǵoı, seniń Sovetiń...» degen Dálelhan sózin estigen de joq, «Bul qaıdan júr? Oral qalasynda – Sovet Odaǵynda – Qazaq SSR-de edi ǵoı...– degen suraqtar sanasyn silkilep ótken. – Bu qalaı? Qalaı bop ketti?!»

– Úrimjige Altaı arqyly barǵysy kelgen shyǵar... – Raqymjan óz kúdigin jetkizdi. – Hadý-ýańdaı apamyzdy Alla saqtapty-aý!

– Ǵalı Mýtıev... Aty-jónin de ózgertpegen. Maǵan biraq solaı tanysty ǵoı: «Mýtıev» – oryssha famılıa, jalǵan... Shyndyǵyn anyqtadyńdar ma? – Dálelhan daýysy qaıta estildi.

Ǵalı ishteı shıryǵyp, sanasy jyldam saýyǵyp aldy.

– Ony anyqtaı almadyq, – degen Raqymjan daýsy shyqty.

– Iá, onyń endi keregi de joq. Bul – batystyń qazaǵy, – dedi endi Dálelhan daýysy nyq estilip.

Ǵalı biraq úndemegen kúıi melshıdi. Bar syry ashylǵanyn túsindi. Endigi jasyrynbaq pen jaltarýdyń jóni de joq. Biraq Dálelhan aıtpaqshy, munyń ózi de «endi keregi joq»... Sonda bul syr ashpaı ketkeni abzal.

– Ǵalı! – dedi Dálelhan daýsy. – Meni tanyǵan shyǵarsyń?

– Joq!

– Já, jumbaqtamaı-aq qoıalyq. Men Dálelhan Kógedaevpyn.

Ǵalı úndemedi.

– ...Soqyr bolsań da, daýysty aıyrar shamań bar shyǵar.

– Podpolkovnık myrza! – degen Qasypbaı úni jaǵyna shyqty. – Bul bárin de aıyrady. Búrge men bıttiń tysyryn sezedi.

– Myrza, – dedi Raqymjan da, – bul bir Sovetke berilgen ıt eken. Aıtqanynan qaıtqan emes. «Tóremin» deıdi uıalmaı, Kógedaılarǵa týyspyz deıdi shimirikpeı... Qalǵanyn ózińiz bilesiz. Sovet de izdep jatqan joq. Qunsyz neme ǵoı.

– Sovet qurbandyqqa shalǵan ǵoı, shamasy... Orysqa qaıdaǵy bir qaımana qazaq kim? Qazaq – qunsyz... Qazaq – qurbandyq... – dedi Dálelhan daýsy.

Ǵalıdyń tula boıy shimirikti. «Qunsyz qurbandyq eken-aý!..» degen oı qamshydaı osyp ótti.

– Endi tanıtyn shyǵarsyń? Oraldy esińe al! Meniń jazyp bergen hatym da esińde bolar... Ony qalaı umytarsyń? Ol hat qaıda?

Dálelhan daýysynda zil men qataldyq qatar bilindi. Áli de eki oıly bolyp otyrǵan Ǵalı hatty suraǵanda, kóndeı qurysa qaldy. Ne bolsa da tanymaǵansyp, moıynǵa almaýǵa bekidi.

– Tilińdi jutyp qoıdyń ba, tyńshy? Sóıle! – dep keketken Qasypbaı úni jetti.

– Taǵy da tisin qaǵý kerek! – Bul – Raqymjan daýsy.

– Aqymaq bolmańdar! Sender de bir, «aıt!» dese ars etken alypsoq tóbetter de bir... – degen Dálelhannyń jaqtyrmaǵany estildi. – Barlaýshyny uryp-soǵyp kóndire almaısyń, bul saǵan ury-qary emes, taıaqtan qorqatyn. Jany da seskenbes... Ǵalı, meni sheshem Hadý-ýań Sovetten suratyp aldy, Sovet konsýldigi arqyly... Sen sheshemniń Úrimjide bolǵanyn bilmeısiń ǵoı. Men seni Shyǵys Túrkistanǵa ótpegen shyǵar dep em, sóıtsem Aq Jaıyq boıy men Almatynyń oıynan Altaıdyń basyna bir-aq shyǵypsyń. «Aýrýyńdy jasyrǵanmen, ólimiń – áshkere» degen, Sovet seni satyp jiberdi. Endi kergýdiń de, kergilesýdiń de qajeti joq. Men ótken  qyryq úshinshi jyly Sovetten oralǵam. Sodan Altaı aımaǵyna búgin tabanym tıip tur. Úrimjiden munda aımaqtyq polısıanyń tergeý bóliminiń bastyǵy bop keldim. Seniń isińmen ázirde ǵana tanystym.

Ǵalı oılanǵan kúı tanytyp, Dálelhandy jaýapsyz qaldyrdy.

– Buǵan sóz ótpeıdi, oq qana ótedi, – degen Raqymjan daýysy Ǵalıǵa áser ete qoımady.

– Podpolkovnık myrza, bes aı boıy bylq eter emes, dinsiz Sovet qoı... – Qasypbaı úninen lajsyzdyq bilindi: «Kápir!»

Ǵalı:

– «Kápirdi» qaıtesińder qınaı berip, – dep qaldy. Bul sóz aýzynan oqys shyǵyp ketip edi.

– Áli de oılan, – dedi Dálelhan daýsy.

– Bes aı erkelegeni de jeter! – degen Raqymjannyń raqymsyz daýsy qabat shyqty.

– Qysqart, porýchık! – dep, Dálelhannyń daýysy zekı estildi.

Bir sát bári de úniz qaldy.

– ...Meniń baǵana aıtqanymdy buljytpaı oryndańdar! Bul áli, sender oılaǵandaı, ıt kemirgen súıek emes... Lımen ózim sóılesem, – degen Dálelhannyń daýsy buıryqty qatqyl shyqty.

Temir esik buralqy qanshyqtaı qańsylaı ashyldy, qıqyldaı qaıyra jabyldy. Tutqyn Ǵalıdyń tozǵan júıkesi taǵy syr berdi: jaǵy jybyrlap, tisi shyqyrlady.

– Eı, soqyr sorly! – degen Raqymjan Bulǵynovtyń zyǵyrdany qaınaǵan daýsy estildi. – Seniń kúniń báribir sanaýly... Dálelhan qutqaryp qala almaıdy!

– Dálelhanyńdy tanymaımyn! Onyń ne dep sandyraqtap ketkenin ózderiń estidińder, meniń ne degenimdi de bilesińder. Men ólimge daıynmyn! – dedi Ǵalı da qasarysyp.

– Oǵan asyǵa berme, «asyqqan – saıtannyń isi», – degen Qasypbaı daýsy qıtyǵyna qaıta tıdi.

– Tájikelesip qaıtemiz, sender kúshtisińder! «Kúshtiniń k... dıirmen tartady», – dep bul da buǵa almady.

– Álgi tóreńe «tóleńgitiń edim» dep júrme! – degen Raqymjannyń eskertýi estildi.

– Ózim de tóreniń tuqymymyn... Seniń tóreńe til bezeı almaspyn.

– Mine, munyń jón!

Bul joly tyńshyny «tas qapshyqqa» túsirmedi. Shynjyrlaryn saýdyrata dedektetip tysqa alyp shyqty. Kúshti kún sáýlesinen munyń sýqarańǵy janary álde qandaı jaryqty ańǵardy. Bes aı degende túzge tuńǵysh shyqqanyn osy bir syzattan sezindi.

Qyran ózeniniń tasyǵan gúrilin qulaǵymen estidi. Altaı taýdyń káýsar aýasyn keýde kere jutty.

– Jaryq jalǵan-aı!..

Óziniń de kútpegen daýsy oqys shyǵyp ketti.

* * *

Sýalǵan janary túbin kún sáýlesi sýyrdy. Sýqarańǵy tartqan janarynda jumbaq jasyn oınady bilem, bulyńǵyr dúnıege belgisiz bir syzat tústi. Álgi syzat sálden keıin surǵylt tartty.

Mańdaıyn kúnge berip, júzin jaryq pen jylýǵa jalata shalqaıǵan Ǵalıdy Qasypbaı judyryǵymen túıip jiberdi. Kókten túsken kóktem qýatyna kózi men júzin tosqan tyńshy shalqaqtaı baryp, shatqaıaqtaı jyǵyldy.

– Oı, kóterem sorly-aı! – dep kelip, Qasypbaı qoltyǵynan demedi. – Nemenege shalqaqtaısyń, aqymaq!

– Áı, Qasypbaı, toqtaı turshy! – dep ótindi yńyrshaǵy shyqqan Ǵalı. – Bes aı boıy kún kórmedim ǵoı, soqyr bolsam da sáýlesin sezineıin!

– Kún seniń ne teńiń?! Sýqarańǵy emespisiń... sorly-aý!

– ... – Ǵalı úndemedi.

– Senderdiń báriń de sýqarańǵysyń... Sovettikter – sýqarańǵy, – dedi Qasypbaı sózin juta almaı. – Qazaqtar – soqyr...

– Sondyqtan da soıyldasyp jatyrmyz, – dep bul da býlyǵyp qaldy.

Ary qaraı ekeýi de ernin qımyldatqysy kelmegendeı, № 2 túrmege bet túzedi. Tutqynnyń tutylyp qalǵan janaryna kók nury quıylyp, taramys tánine qýat berip, qara túnek bulyńǵyrlana kúńgirttenip, álsiz surǵylt syzat sút túske engen. Soqyr kózinen jas jylymshylaı aǵyp, janarynda jasýdaı sáýle júgirdi. Ǵalı óziniń birjolata saýsoqyr bolyp qalmaǵanyn sezindi.

Ony álde bir jaryq kameraǵa ákep tyqty. Kamera ishinde taǵy bireý bar ekenin bul anyq ajyratpasa da aıyrdy. Jaryq túsip turǵan tereze jaqty tuman tústengen saǵymdy sáýleden aıyrǵan Ǵalı álde qandaı úmitpen solaı qaraı qabyrǵa jaǵalap qozǵaldy.

Kisi boıy bıikke ornalasqan temir torly terezeden kókek shýaǵy sebezdegen edi. Ǵalı shýaqqa tar mańdaıyn tósep, kóz aıasy shymyrlap, kirpigin keıde ashyp, keıde qamastyryp uzaq turdy. Boıyna da bir qýat júgirip, táni talmaýsyrady. Janaryna jumbaq bir jaryq oralyp, kúrt kórip ketpese de, álgi bir álsiz sáýleden aırandalǵan álem paıda boldy.

Buryshtan buǵan tańdana qarap, saban ústinde jatqan Qabı5 aqyryn ǵana jótkirindi. Ǵalı biraq Qabıǵa moıyn da burǵan joq. Terezege telmirgen kúıi tura berdi. Qabı sonda da tilge tartýǵa tyrysty.

– Oý, týǵan! Bermen kel! Otyr!

Anaý biraq selt etpedi. Súıegine ǵana ilinip, túri arýaq bop qalǵan aqsóńke tutqynǵa tańdanysyn jasyra almaǵan Qabı:

– Baýyrym-aý, óziń qazaqpysyń, qalmaqpysyń?! Qý súıegiń ǵana qalypty ǵoı, – dedi.

Ǵalı taǵy da tis jarmady.

– Iá! – dedi Qabı ózimen-ózi sóılesken jyndy adamsha: – «Eki eli aýyzǵa – tórt eli qaqpaq». Jón-jón... Senbegeniń de jón. Sendim degenshe, óldim de... Qasyń qasyńnan shyqqan, jaýyń janyńnan tabylǵan zaman-aı! Amalyń qaısy?!

Qabı da únsiz qaldy. Jaryqtaý kamera ishinde tynyshtyq ornady. Saýdyraǵan súıegi sińirine ilikken, uzyn boıly Ǵalı da belden soqqan jylandaı kıreleńdep, buryshtaǵy saban men aǵash úgindisi jaıylǵan jerge jatty. Jeri jer emes, tóselgen qara tas edi, jambasynan yzǵary jetti. Ol biraq qyń degen joq.

Beıtanystyń qımylyn baqqan Qabı da qozǵalmady. Kameraǵa Qasypbaı ıterip kirgizgen jazalynyń saýsoqyr ekenin Qabı endi ǵana bildi. Tutqyn óli kózin kóp aýdaryp-tóńkermeı, álde qandaı jaqqa telmire, qara kózderin qashaýdaı qadap qaraıdy eken.

Qabı buryndary estýshi edi, qytaılar qolaıyna jaqpaǵan tutqyndy jer astyndaǵy qarańǵy zyndanǵa aılap qamap, sýqarańǵy soqyr etip tastaıdy eken. Ondaı jerasty jaılary Úrimji men Quljada ǵana emes, osy Altaıda da bar eken desetin. Bálkim, bul da sondaı zaǵıp... Sondyqtan kún shýaǵyn saǵynǵan bolar, sondyqtan tiri pendege senbeıtin bolar, jany da jatsynǵan shyǵar.

Kún shýaǵynan kóńili kóterilip, táni jipsigen Ǵalı Estaev bir sát kózin jumdy. Ótken ómirin oılady. Álde bir tereń túısikpen taǵdyrynyń tuıyqtalyp ta qalǵanyn túısindi.

– Ǵalı, – dep edi-aý bastyǵy Mıroshın Almatydan attanarda, – saq bol! Saparyń qaýipti, sáttiligi ózińe baılanysty... – Qamqorsı sóılep, salmaqty ózine salǵan. Sóz láminen sýyq bir lep te soqqan.

Sonda-aq qaradaı seskengen Ǵalı:

– Ivan Andrıanovıch, qytaı tilinen de maqurymmyn. «Jalǵan» taǵdyrym da kúdiktileý. Qalaı bolar eken? – dep edi-aý!

– Avtobıografıańda aqaý joq. Oǵan olar senedi, senbeske sharasy joq. Tek sen «tóre» tuqymymyn degennen tanba! Pavlodardyń Baıanaýylyn aıta ber, – degen ol óz-ózin sendire. – Qytaılardyń «tóre» dese tóbe shashy tik turary belgili, biraq qazaq-qyrǵyz búlinse, tóre tuqymyna arqa súıeıtini aqıqat. Orys bizder de sóıtemiz ǵoı. Qazir o jaqta da qazaq búlinýli. Búlikti bastap otyrǵan asaý qazaqtar bolsa da, ony qoldap otyrǵan bizder. Aq qytaılardy qýsaq, ol óńir de bizdiki bolar degen úmit bar... Tipti bolmaǵanda, komýnısik rejım ornatamyz. Osy jaǵy da esińde júrsin!

– Oǵan qytaı kónse de, qazaq kóne qoıar ma? Taǵy «bandy» atanady ǵoı, – dep qalǵanyn Ǵalı ózi de bilmedi. Aıtylar sóz aıtylyp qalǵan soń, aqtalyp ta jatpady.

– Seniń osy ótkirligiń – ózińe sor, – dedi bastyǵy, biraq kásibı kániligine basyp, Ǵalıǵa bir aýyz sózine bola shúılige qoımady. – «Bandy» demekshi, – dep áńgime arnasyn buryp áketti, – álgi Qunyskereı6 qaraqshy týraly da anyqtaýǵa tyrysasyń ǵoı... Onyń izi Iran mn Daǵystannan shyqpady, Shyǵys Túrkistanǵa ótip ketpedi me degen kúdik bar. Instrýksıamen jete tanystyń ǵoı, onda bári de kórsetilgen. Qazir Sovetten qashqan qaraqshy qazaqtardyń kóbisi sol óńirde júr. Alashordashylar tuqymy Ǵabbas Amantaevtan bastap, semeılik alashordashy Shákerimniń uly Zıat7 qashqyn da Altaıǵa baryp jasyrynǵan. Olar týraly da málimetterdi mol jınaýyń qajet. Olardy Gomındandyq qytaı óltirip tastaǵan bolsa, tipti jaqsy! Jaýlarymyzdy ekinshi bir dushpanymyz jaıratyp berse – dosymyz bolǵany... Jumysymyzdyń jeńildegeni. Bárinen de aılamyzdyń asqany. Al Delelhannyń haty men fotografıasyn Sháýeshekten Altaı-Saýyrǵa bararyńda jansyzdar arqyly Zaınýllın8 qolyńa tıgizedi... Hosh!

Mıroshınniń baısaldy da óktem úninen eptep maqtanysh sezimi de ańǵarylǵan edi...

«Barlaýshy Ǵalı Mýtıev» atanǵan bul sol betinde Semeı jerine jatatyn Baqty shekara beketine jetip, 1942-niń 6-qazanynda Sháýeshekke tabany tıdi ǵoı. Qazir 44-tiń kóktemi... Ýaqyt ta juldyzdaı aǵypty.

Bes aı boıy besikke tańylǵan sábıdeı, tas zyndan túbinde jambasy tesilip jatqanda talaı oıǵa batqan-dy. Tar qapas, túnek ishinde týlaqtaı qatyp-semip qalsa da, oı túbine jete almaǵan. Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyryn talaı márte qaǵyp-silkip alyp, aldaǵy kúnderinen kúderin úzbegen.

Jıyrma altyǵa osy jazda ǵana keletin jas ómiri qazaq dalasynyń batysyndaǵy Jympıty óńirinde bastalypty. Alasapyran ýaqta apyl-tapyl basypty. Balalyq shaǵynan erekshe tańbalanyp qalǵan eki-aq jaı: ákesi jaz jaılaýy Jem boıyna kóshetini – ózi Jemniń jyrtylyp-aıyrylatyn balyǵyn aýlaıtyny; endi biri – munyń 13 jasynda eldiń úrkindige ushyrap, Jem boıynda ákesiniń qyzyl juldyzdy mılısıonerdiń oǵyna ushqany... 1931 jyl edi.

Keıin Jympıtydaǵy mektep, Oraldaǵy rabfak, odan Almatydaǵy NKVD mektebiniń tyńdaýshysy, aqyry mine, Altaı aımaǵy, Sarysúmbe qapasy... Bárinen buryn Dálelhan Kógedaevtyń aldyn oraǵanyn aıtsańshy! Oralda jazylǵan hatyn suraıdy. Ony nesine suraıdy? Bul báribir onyń anasy Hadý-ýań men ákesi Álen-ýańnyń shańyraǵyna, solar arqyly abaq-kereı eliniń ıgi jaqsylarynyń tóbe shańyraǵyna jete almady ǵoı. Oǵan jetkizbedi de. Hat pen fotosýret bolsa Qyrannyń jaǵasyndaǵy álde bir jartas qýysynda tyǵýly jatyr. Onyń endi pármeni de shamaly, qundylyǵy da joq. Biraq buǵan aıryqsha qymbat.

Sol hatty jazdyryp alý úshin jáne Dálelhan tóremen ózi de «tóre tuqymy» retinde jete tanysý úshin Oralǵa barǵanda Mańǵystaýdan bir-aq shyqty emes pe?! Almatyda qalǵan Nafısa sulýdyń nemere aǵasy Qurmanǵalı qashqynmen de sol joly taǵdyrlary túıispedi me?! Túıisti. Nafısamen de sol úshin júz sháıisti: «bandy aǵań bar eken, menen jasyrdyń» dep shúılikti... Dálelhan haty sonysymen de ashshy, sonysymen de sherli.

Hatta: «Apa! Áke! Barsha týystarym! Maǵan qandaı qarasańdar, joldasymdy da sondaı kórińder. Men úshin qandaı da bir iske baratyn bolsańyzdar, bul adamǵa da sondaı qaryz is etińder! Ózim týraly osy jigitten egjeı-tegjeı bilesińder. Saý bolyńdar! Elhan. 12.VI.1942» dep Dálelhan esimi jasyra jazylǵan edi.

Osy hattyń kómegimen Altaıdyń kúngeıindegi qazaq eliniń jurt bılegen ıgi jaqsylarynyń arasyna enip, senimine kirip, odan ári ınstrýksıany Sarysúmbedegi Sovettiń vıse-konsýly Zaryp Abýzarov9 arqyly almaq edi... Sháýeshekte jergilikti polısıa jeti aı boıy Altaıǵa ketýine ruqsat bermedi. Munyń aıtqan «ańyz-ómirbaıanyna» senbegen syńaı tanytty.

Bul: «Ákem Múteı Pavlodardyń Baıanaýyl óńirinen, tóre tuqymy, baı bolatyn. Oktábr revolúsıasyna deıin Oral oblysynyń Jympıty óńirinde turǵan. 1918 jyly, ıaǵnı men týǵan jyly ataman Dýtovtyń aq orys áskeri qaldyqtarymen Shyǵys Túrkistannyń Qulja óńirine aýypty. 1919 jyly ákem qaıtys bolyp, 1926 jyly sheshem meni Soıýzǵa alyp qaıtty. Quljada Jerǵalan degen jerde turdyq. 1929 jyly «baı-qulaqty joıý» bastalǵanda sheshem baıǵus ákemniń Kárim degen inisimen taǵy da Qytaıǵa qashty. Meni keıin taǵy oralarmyz, jol uzaq, qaterli dep alystaý týystardyń úıine tastap ketken. Sodan beri olardan habarsyzbyn. Álde bireýlerden Altaı jaqqa ketti dep estigenmin... Al Sovet elinde 1938 jyly meni «Qytaıdyń shpıony» dep úsh jylǵa sottap jiberdi; atý jazasyna kespeı, jeńil ǵana sottaǵany – Qytaıǵa óz erkimen emes, kishkentaı sábı shaǵynda áke-sheshesiniń áreketinen barǵan, biraq shekara buzǵany úshin jazaǵa tartylsyn dedi. RSFSR Qylmysty isteriniń 84 babymen Eńbek kolonıasynda jazamdy ótep, soǵys bastalǵan 1941 jyly bosatyldym. Bir jyl júrip Shynjańǵa qaıtýǵa ruqsat qaǵaz aldym» degen. Almatydaǵy Qytaı konsýldyǵy munyń «ańyzy» men qujattaryna sengenmen, Sháýeshek pen Sarysúmbe polısıasy senbedi. Sońynan «kóz» ertip, «salpańqulaq» saldy. Aqyry Turdahýnmen Býryltoǵaıda tutqyndaldy.

Turdahýn – Qulja jaǵynyń uıǵyry edi. Ol Kóktoǵaıda «asyl tas» atanǵan berılıı men altyn qazýǵa kelgen Sovet geologtarynyń arteli qurylysyn uıymdastyrýǵa kómektesken-di. Altaıdaǵy qazaqtardyń azattyq kóterilisine oraı artel jabylyp, «geologtarmen birge Sovetke ketkisi keldi» degen syltaýmen, Turdahýndy tutqyndaǵan Býryltoǵaı polısıasy Ǵalıdy da tuzaqqa túsirgen. Sóıtip Kóktoǵaı, Shińgil jaǵyn jaılaıtyn Ospan batyr ordasyna jol tabam ba dep, Kóktoǵaı altyn-ken artelin jaǵalaǵan aqyrǵy úmiti de kesildi.

Tyńshynyń tyńshylyq isi de taýys-támam... Qısyq-qyńyr taǵdyry da tuıyq-uıyq!

Ǵalı jambastaǵan kúıi kúızele kúrsindi. Kózi ilinip ketken Qabı oıanyp ketti. Qapas ishi tunjyraı qalypty. Kún eńkeıip qalsa kerek. Saýsoqyr tutqynnyń jansyz janarynan jas parlap jatyr.

Asqar Altaı

Jalǵasy myna siltemede.