Jalǵasy. Basy myna siltemede.

Bul kezde qashqyn Qurmanǵalı nar qamystyń jıeginde túski as-sýyn qamdap júrgen...

Ol tań azannan turyp, túnde tusamyspen uzap ketken Bozsholaqty ákep, bódene jorǵalar jerden shylbyrmen arqandap tastady. Sosyn kóldiń teriskeı betine ósken tórt-bes túp tarlaý taldan kisi boıy qada kesip, kezdigimen bizdeı qyp ushtaǵan. Álgi súımendeı istik qadalarmen qamys arasyna kirdi. Tamyryn kól túbine jiberip, baltyryn kól sýyna malyp turǵan nar qamystyń ishine suǵyna engen qashqyn istik qadalarmen ýyldyryq shashýǵa shyqqan iri balyqtardy aýlaýǵa kiristi.

Jasynan epti Qurmanǵalı ájeptáýir balyq ta shanshyp alǵan. Mátjan kóline kókek pen mamyr basynda týlaı tasyǵan Jemniń bir qashqyn salasy quıýshy edi. Teńizden kóterilgen shoqyr, bekire sıaqty maıly balyqtar da osynaý kólge deıin jetetin, uryǵyn shashyp ketetin. Sý qaıtqan maýsymda kóbisi qashqyn salanyń qum jutqan qaırańynda qalyp qyrylatyn. Munyń syry Qurmanǵalıǵa bala jastan málim-di.

Qazir qaınap jatqan balyq sorpasyna qarap, Qurmanǵalı bir baılamǵa bekı almaı otyr. Aqjigittiń sorly sorynan alystaǵaly jol-jónekeı aýyldarǵa joq qaraǵan bop soǵyp, as-tuzyn qamdap alǵanda, soǵys taýqymetin tartqan eldiń eri moınyna ketken sıqyn da, muny qoınyna syıdyra almasyn da bildi. Kózi ábden jetti.

Bul biraq qaıda barady? Qaı óńirge bas burady. Taǵdyry muny týǵan jerine qaıta tap qylmady ma?! Túrikmen men Iran asty, aqyry aıdyndy teńizi túbinen, aqbozańdy túzi ústinen bir-aq shyqty... Edil bet – ereýildi soǵys, Esil bet – eritteýli el. Odan ári atyn ǵana estigen Sibir. Bul bir baıyrqalasa, aıaǵy jetse turaqtar túp – teristik... Sibirge baldaı batyp, sýdaı sińip ketesiń deıdi ana túrikpen túrmesindegiler.

Áı, biraq bul bara almaıdy! Sovet onda da opa taptyrmas. Sibirdi órtese de taýyp alar... Nede bolsa, týǵan topyraqta qalǵan jón. Qashqyn bolsa da kúnelter! Bálkim, sońynan da túspes, taba da almas! Talaı tusqa iz tastap, talaı shól men sordy shıyrlap ketti emes pe?! Qıan shet, qıaly bet te toqtatar! Qýǵynshylardyń da beti qaıtar!

Qurmanǵalı ári-sári oılarǵa qamalyp, ózi de sener-senbesin bilmeı otyrdy. Bir jaıǵa biraq kámil sengen: ol – búgin-erteń izin bastyryp, shıyryn sheship qýǵyn kelmesi. Jol da uzaq. Meshel Jumabaı da qashyq. Al kelse – kelsin! Jastyǵymdy ala jyǵylarmyn!

Ol aýqattanýǵa endi kirise bergende, Bozsholaq kisinep jiberdi. Qurmanǵalı oqys tiksinip qaldy. Asty qoıa salyp, jan-jaǵyna barlaı qarap, tyń tyńdady. Kól betindegi saryala qazdyń qańqyly, qamys arasyndaǵy suqsyr úırektiń suńqyly, shóp ishindegi aıǵyr shegirtkeniń shyryly, shybyn-shirkeı qaqqan qurbaqanyń shuryly ǵana estildi.

Qashqynnyń sekem alǵan kóńili ornyna tústi. Sóıtkenshe Bozsholaq qaıtadan oqyrana kisinep, qos qulaǵyn qubylaǵa tige qaıshylady. Ol bos jatqan er ústinen oqys kóterilip, álde neden sezik alǵan. «Qap!» dep qalyp, atynyń jaıdaqtyǵyna ókinip, «bálkim, ıt-qus shyǵar» dep oılady. Qolyna qoınyndaǵy qarýyn da ala qoımady... Teriskeı jaltańǵa ósken, tańerteń ǵana balyq túıregish solqyldaq qada qıyp alǵan tyrbyq-tyrbyq tarlaý tal jaqtan qarǵa qarqyldady.

Qara qarǵanyń qarqylynan keıin ǵana boıyna qaýip kirdi. Álde qandaı jamandyqty júregi sezip, tula boıy sýyna, jaýyrynyna ıne suǵyp alǵandaı salqyn ter shyqty. Atymen ara qashyqty, tý syrtyn bergen qopa qamysty, kók shalǵyn kómkergen jan-jaǵyndaǵy jaltań jazańdy asyǵys oılap ótti. Bozsholaqqa umtylǵanymen de, ashyq alańqaı qaýpiniń zor ekenin baǵamdap úlgerdi. Qaýipti kúńgeı jaqtaǵy betegeli beleńnen kútip, qapyda qalǵanyn bildi. Kóldiń qamysyn panalap, batys pen teriskeıden jasyrynyp kep qalǵan jaýdy kózben kórmese de, jazbaı tanydy. Olardyń bunyń qımylyn kútip, Bozsholaqqa qaraı qozǵalsa, shúrippeni basyp qalaryn da búkpesiz túsindi.

Qashqyn qýlyqqa kóshti. Eri ústine qaıta otyryp, eńkeıe berip, baqyrashtan balyq alyp jatyp, mańaıyn barlady. Teriskeı bettegi nar qamystardyń basy alystan qozǵalyp, o jaqtaǵy qýǵynshylardyń alysyraqta, al batys bettegi qamystyń qozǵalysy men sybdyrynan bu jaqtaǵylardyń jaqyn ekenin anyqtap aldy. Eptep qana oń qolyn qoınyna júgirtip, altyatar orys tapanshasyn sýyrdy. Sýyrǵan boıda ún-túnsiz shalqalaı qulap, aýnap-aýnap túsip, taıaq tastam jerdegi ný qamysqa qaraı jer baýyrlaı berdi.

Munyń osy bir kútpegen qıǵash qımylyn kesh qaraýylǵa alǵan batys bettegiler tars-turs atqan. Jylandaı ysqyrynǵan oq ataýly jer baýyrlaǵan jandy bas kótertpeýge tyrysty. Syzdy jerge ystyq qorǵasyn men jez sylp-sylp engen. Jantalasa qozǵalǵan Qurmanǵalı da qamysqa enip úlgerdi, biraq búıirinen jaralanyp ta qaldy.

– Eı, bandy! – degen Meshel Jumabaıdyń tanys daýysy estildi. – Endi eshqaıda qashyp qutyla almaısyń. Qorshaýda qaldyń. Qolyńdy kóterip shyq!

– ... Bul úndemeı qaldy.

Sol jaq búıirden qadalǵan qorǵasyn kók baýyryn tesip ketken edi. Jeńil kúpi ishinen búıirin qolymen basyp, qamys ishine taǵy da birer qadam ilgerileı jyljyp, qaıyra burylyp jatty. Jarasy janyna bata tústi. Jeıdesiniń jyly qanǵa shylana túskenin sezdi.

Myltyq pen tapansha daýsynan úırek-qazdar kól betinen dalpyldaı kóterilip jatqany, qanatynyń sýyly estildi.

– Eı, ıttiń balasy! Bandıt! Qutylam dep oılama! Tekke áýire bolasyń, tapanshańdy tastap, qolyńdy kóterip shyq! – degen Meshel Jumabaıdyń qarlyǵyńqy daýsy taǵy tarǵyldana shyqty.

Munyń jaýabyn kútken tynyshtyq ornady. Kólbaqalar shuryly men shegirtkeler shyryly ǵana qulaq túbinen shýlady. Qurmanǵalı baýyryn kótermek bolyp edi, beli aýyrlap, bebeý qaqtyryp jóneldi. Óziniń kókbaýyr ǵana emes, besatar oǵy qara baýyryn da qabat jaralaǵanyn bildi. Jany alqymyna kelgenin tánimen de, janymen de sezindi.

– Qurmanǵalı! – degen salmaqty ún muny taǵy eleń etkizdi. – Men Muqanmyn, aýdandyq mılısıa bastyǵymyn. Ómirińe kepildik beremin... Qolyńdaǵy qarýyńdy tasta! Meniń qasymda Almatydan arnaıy kelgen Ǵalı Estaev degen KGB-nyń adamy bar. Ol kisi de kepildik beredi.

– Qurmanǵalı, – dedi Ǵalı da anyq daýystap, – seniń Shúkirǵalı aǵańnan da habardarmyn. Ol qazir Almatyda turady. Bala-shaǵasy da aman! Tekke qan tógispeıik! Jazyqsyz qan tókpe! Orazmaǵanbet – qapylysta kóz jumypty... Oǵan bola endi kúıinbeıik! Sovet ókimeti keshire de alady. Oǵan óziń de kýásiń ǵoı, Túrikmenstanda túrmede atý jazasyn almastyrdy emes pe?! Aqylǵa kel! Aıybyńdy moıyndasań, ar jaǵy jeńil... Ómirińe kepildik te sol!

Ǵalı degenniń aýzynan bul sózderdi estigende, Qurmanǵalıdyń kóńili alaı-túleı boldy. Túbekáliden taraǵan eki uldyń biri – Shúkirǵalı aǵasynan urpaq órbip, aman-esen ekenin estigende, ezilip jatqan qos baýyry qınalysyn da umytyp: «Iá, Alla! Iá, Beket pirim! Táýba! Táýba!» dep kúbirlep jiberdi. Kózinen jas ta yrshyp ketti.

– Qurman! – dedi álgindegi Muqannyń tanys bop qalǵan qorǵasyn úni. – Ǵalı joldastyń sózi – sóz... Aqylǵa, sabyrǵa kel! Jazyqsyz qan tógilmesin! Bárimiz de bir qazaqtyń balasymyz... «Adasqannyń aıyby joq, qaıtip úıirin tapqan soń». Kim adaspaı júr deısiń?.. Bulardyń jazyǵy joq qoı! Ajalǵa at qoıyspaıyq! Qorǵasyn kim-kimdi de tabady.

Taǵy da únsizdik týdy...

Qurmanǵalı dám-tuzynyń taýsylýyna sanaýly ǵana saǵattar qalǵanyn túsindi. Meshel Jumabaıdy da op-ońaı oqqa ushyra almasyn bildi. Orazmaǵanbettiń – Oraz aǵasynyń kegin qaıtara almasy da belgili. Kek qýysqannan da opa joq. Munyń ajaly aıaǵynyń astynan shyqty. Jumabaıǵa oq tımese, jazyqsyz jandardyń biri mert ketedi. Ajal aýzynda turyp, adam qanyn júktep qaıtedi?! Qajeti joq. Qyryqqa kelip qalǵan qý basyna bir-aq medeý: aǵasynyń aman-saý otbasy... Túbek shańyraǵynyń tútini áli de tútetýli eken. Oǵan da shúkir! Tym qurysa, sol jaıynda álgi Ǵalı degennen  birer aýyz áńgime estıin!

Qashqyndy tutqıyl kelgen osy bir oı jerden julyp aldy. Sol qolymen búıirin basqan kúıi tapanshaly oń qolyn kóterip, talaı jylǵy qamys-qoǵa topanyn taptaı, nar qamysty jolbarystaı qozǵaı, aldyǵa qaraı búktise júrdi. Ilezde qý qamysty sytyrlata japyryp, jazańǵa da shyǵa berdi. Qalt toqtap, keń keýdesin kóterip aldy.

– Á, bandıt! – degen Meshel Jumabaıdyń narqospaqtaı ashshy daýsyn bul birden tanydy.

Artynsha altyatar revolver daýsy da qatarynan estildi. Sendele shyqqan Qurmanǵalıdyń keýdesinen álde bir qyzýly istik qaryp-qaryp aldy da, bul qıystaý turǵandardy da, beleńnen asyp kele jatqan úsheýdi de bir sát sholyp ótip, shalqalaı qulady.

– Al sybaǵańdy, silimtik! Qanisher bandıt!

Meshel Jumabaıdyń bul sózderin ol biraq estı almady. Qashqyn jany tez úzilip ketken edi. Meshel Jumabaı bolsa, ańyraıyp qalǵandarǵa qarap, arsyz kúlkimen qarqyldady:

– Ittiń jany – siri! – dedi qyzǵan tapanshasy uńǵysynyń aýzyn úrlep.

Bul kezde kólden úrkip ushqan qarasha qazdar qumdy kókjıekte qalyqtap bara jatty. Al shaǵalasy shýlaǵan, tolqyny týlaǵan kárli Atyraý qıanda kúńirenip, kóbigin kókke saýdy.

Asqar ALTAI