90 jyldary Qazaqstandaǵy qylmys áleminiń serkesi dep aıyptalyp, birneshe márte túrmege qamalǵan, Eýropada jasyrynyp júrip, Ispanıada jumbaq jaǵdaıda kóz jumǵan, qylmys áleminde «Ryjıı Almaz» degen laqap atqa ıe Nesipbaı Násenovtiń ákesi, tarıh ǵylymdarynyń doktory Bolatbek Násenov «Abaı» portalyna suhbat beripti. Oqyrman nazaryna sol suhbatty usynamyz.

– Bolatbek aǵa, siz jalpy jurtqa «Ryjıı Almaz» atty búrkenshik esimmen belgili bolǵan Nesipbaı Násenovtiń ákesi ekensiz. Nesipbaıdyń balalyq shaǵy qalaı ótti?

– Nesipbaı 1961 jyly dúnıege keldi. Biraq taǵdyrdyń jazýymen balamnyń balalyq shaǵy menen bólek jerde ótti. Nesipbaı bir jasqa tolǵan jyly sheshesi Bıken ekeýmiz aıyrylysyp kettik. Árıne, bastapqyda balamdy qımaı jıi barýshy edim. Oǵan Nesipbaıdyń naǵashylary qarsy bolyp, «balaǵa endi keletin bolsań, ońdyrmaımyz» dep ses kórsetti. Nesipbaı osylaısha meniń tárbıemnen bólek jerde ósti. Men Nesipbaıdyń habaryn 1981 jyly ǵana aldym. Ol kezde Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetiniń qarjy bóliminde qyzmet isteıtinmin. Nesipbaıdyń sheshesi Bıken Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetiniń qarjy bólimine «…Bes jyldan beri ulyń Krasnoıarskide túrmede jatyr. Naýqas eken. Aqsha qajet» dep hat jazyp jiberipti. Mende qaltamnan alyp bere qoıatyn aqsha bolmady. Biraq qoldan kelgen kómegimdi aıamadym. Dereý Máskeýdegi Qarjy mınıstriniń orynbasary marqum Maslennıkov pen Odaqtyń Kirister men shyǵystar basqarmasynyń bastyǵymen sóılesip, sol jigitterge bar shyndyqty aıttym. Solardyń kómegimen Krasnoıar aımaqtyq mılısıasynyń bastyǵy general-leıtenantpen telefon arqyly sóılestim. Ol kisi: «Ulyńyzdyń densaýlyǵy nashar. Týberkýlez dertine shaldyǵypty. Minezi úshin jalǵyz adamdyq kamerada otyr eken. Qazir gospıtálǵa jatqyzdym. Balańyz jazyqsyz sottalǵanǵa uqsaıdy. Jýyq arada bosatyp qalarmyz», – dedi.

– Nesipbaıdyń túrmege ne úshin túskenin bilesiz be?

– Bishkektiń vokzalynda bir jigit bireýdiń sómkesin tartyp áketse kerek. Sol kezde bir top jigitpen Nesipbaılar vokzalda júripti. Mılısıa dereý bulardy ustap, tergeı bastaıdy. Aqyry eshqandaı tireýi joq bolǵandyqtan Nesipbaıdy Qyrǵyz eliniń Ystyqkól aýdandyq halyq sotynyń úkimimen bes jylǵa sottap jiberedi.

– Ulyńyzben eń alǵash qalaı kezdestińiz?

– Krasnoıar aımaqtyq mılısıasynyń bastyǵymen sóıleskennen keıin Nesipbaıǵa hat jazdym. Odan maǵan úsh bettik jaýap keldi. Hatty oqyp otyrsańyz, jylaǵyńyz keledi. Óleńdetip turyp sezimin bildiripti. «Men sizdiń tiri ekenińizdi bilgen joqpyn. Maǵan «ákeń óldi» dep aıtyp edi. Túrmeden shyqqan soń sizge kelsem, qabyldaısyz ba?» depti. Osylaısha ol 1986 jyldyń kúzinde maǵan keldi. Jaǵdaıy óte aýyr eken. Bizben jarty jyldaı birge turdy.

– Balalaryńyz Nesipbaıdy qalaı qabyldady?

– Men balalarǵa bárin túsindirip aıttym. Olar qarsy bolǵan joq. Túrmeden kelgende Nesipbaıdyń jaǵdaıy óte aýyr edi. Qalaǵa tirketip, «Qalqaman» yqshamaýdanyndaǵy aýrýhanaǵa ornalastyrdym. Qoldan kelgen kómegimdi berdim. Ol kezde men Qarjy mınıstrliginde Kirister men shyǵystar basqarmasynyń bastyǵy, kollegıa múshesi edim. Balalarym jas, eliktegish bolǵandyqtan jataqhana áperýdi durys kórdim. Osy oıymdy Nesipbaı da quptaı ketti.

– Nesipbaı jeke ketken soń nemen shuǵyldandy?

– Bizden ketken soń búgingi «Kúzet» sekildi zańdy fırma quryp, jumys isteı bastady. Jazyqsyz japa shekkender aryz-shaǵymyn aıtyp aldyna barady eken. Ol osylaı kóptegen azamattarǵa qol ushyn sozdy. Biraq myqty bir dókeıdiń aldyn kesip ketipti. Bir kúni maǵan Almatydaǵy Sovet aýdandyq sotynan habarlasyp, Nesipbaıdyń ústinen is qozǵalyp jatqanyn aıtty. Sýyq qarý saqtaǵany, salyq tólemegeni jáne qorqytyp-úrkitýge qatysqany týraly úsh bap boıynsha aıyp taǵylypty. Sýyq qarý degenderi bir kavkazdyq dosynyń syıǵa tartqan qanjary eken. Men sotqa: «Bizdiń úıde ondaı qanjardyń birnesheýi bar. Eger qanjar sýyq qarý bolsa, meni de sottańdar!» – dedim. Qarjy mınıstrliginde qyzmet etetindikten, salyq týraly aıyptyń da negizsiz taǵylyp otyrǵanyn dáleldep berdim. Biraq olarǵa berilgen tapsyrma Nesipbaıdy sottaý bolatyn. Sottady. Bes jylǵa qatań rejımde jazasyn óteýge jaza kesti. Aldymen Pavlodarda, keıinnen Mańǵystaýdyń túrmesinde jatty.

– Aqtaý túrmesin sanatorııǵa aınaldyratyn kezi osy ýaqyt qoı?

– Iá, ol áńgimeni men de estigenmin. Ol kezde Aqtaý kolonıasyndaǵy jaǵdaı óte nashar bolypty. Nesipbaı jazasyn óteýge barǵan soń, dostary zonany sanatorııǵa aınaldyryp jiberipti. Nesipbaı aqyry bul túrmeden qashyp ketti.

– Munan keıin Ispanıanyń Barselona qalasynda boldy emes pe?

– Iá, ol Ispanıada boldy. Oǵan halyqaralyq izdeý jarıalanyp, tipti Interpol iske kiristi.

– Shetelde osylaı bolyp jatqanda, sizderge eshkim eshteńe degen joq pa?

– Bizde nesi bar. Nesipbaı shetelde júrgende men Óli teńizge demalýǵa bardym. Ol kezde jumystan arnaıy joldama beretin edi. Stambýldyń áýejaıynda meni bir túrik «bylaı júrińiz» dep ózimen áketti. «Ne boldy?» dep surasam, «Sen terrorıstsiń» deıdi. 7-8 kabınetke kirgizip, aqyry bosatty. Artynan «Ulyńyz Ispanıada qashyp júr eken. Sol úshin tekserý júrgizdik» dedi. Sol joly qaıda barsam da, artymnan bireý erip júrdi. Olar osy saparda meni ulymmen kezdesedi dep oılasa kerek.

– Joǵaryda «Myqty bir dókeıdiń aldyń kesip ketipti» dedińiz. Ol dókeı kim?

– Munyń bári Rahat Álıevtiń isi. Áıtpese kinási joq Nesipbaıdy Interpol ne qylsyn?! Jalpy, Nesipbaıdyń ólimin uıymdastyrǵan da Rahat Álıev bolýy múmkin. Nesipbaı qaıtys bolar tusta maǵan bir jigitter keldi. «Osylaı da osylaı, balańyz aqtaldy. Biz otyz shaqty jigit baryp, aqtalýyn toılap qaıttyq. Qudaı qalasa, sol jaqtaǵy bıznesin qadaǵalaıtyn adam taýyp, ózi elge oralady» dedi. Men qýanyp qaldym. Biraq artynsha onyń kisi qolynan qaza tapqanyn estidik. Sol kezde «Rahat Álıev FSB-men kelisim-shartqa otyryp óltirtipti» degen áńgimeler de aıtyldy.

– Nesipbaıdy Almatyǵa jerledi ǵoı?

– Iá, shetelde jan tapsyrǵannan keıin Nesipbaıdy Almatyǵa ákeldi. Ol kezde men Ózbekstannyń Jyzaq qalasynda issaparda júrgenmin. «Súıek keldi» degendi estip, dereý Almatyǵa keldim. Múrdeni dostary Keńsaıǵa jerlemekshi edi, biraq qalalyq ákimshilik ruqsat bermedi. Sosyn Baǵanashyldaǵy jáne Boraldaı jaqtaǵy zırattardan oryn daıyndattyq. Adam kóp, myńnan asa jigit jınaldy. Patrúlder artymyzdan erip, ár qımylymyzdy ortalyqqa habarlap jatty. Buǵan shydamaǵan jigitter joldy jaýyp, polısıanyń kólikterin ótkizbeı tastady. Biz Nesipbaıdy osylaı jer qoınyna tapsyrdyq. Onyń mazaryn dostary bir aıdaı ýaqyt kúzetti. Sebebi dostary «Nesipbaıdyń súıegin alyp, laqtyryp tastaýy múmkin» dep kúdiktendi.

– Sizdi «Ryjıı Almazdyń ákesi» dep syılaıtyn adamdar kóp pe?

– Balamnyń bul qazaqqa qandaı jaqsylyq jasaǵanyn bilmeımin. Eldiń bári Nesipbaıdy jaqsy kóredi. Meni Nesipbaıdyń ákesi dep syılaıtyn adamdar da óte kóp. Barlyǵy da onyń batyr jigit bolǵanyn aıtady. Birde Astanaǵa bara jatyp qý dalada jol polısıasy toqtatty. Oǵan shopyr jigit meniń Nesipbaıdyń ákesi ekenimdi aıtypty. Álgi jigit júgirip kelip: «Siz shynymen Ryjıı Almazdyń ákesisiz be? Ryjıı jigittiń tóresi edi ǵoı. Toqtamaı júre berińizder», – dedi. Mundaı oqıǵalar óte kóp. Onyń qaısybirin aıtyp taýysaıyn.

Qanat Birlikuly

Derekkóz: «Abaı»