KÓKSHE MUŃY...

 

Kókshetaýdyń shyńdaryna shyraı bergen kekili,

Men shyǵarǵan osy mynaý otty jyrlar sekildi?..

Qus jastyqtaı tekshelengen qatpar-qatpar tastary,

Antalady jan-jaǵymnan, qýandy ma, jelpindi.

 

Jaratqannyń sheberligi –aý, jymdastyryp qalanǵan,

Kózdiń qurtyn toıdyrýǵa, qudiretten jaralǵan.

Sylqylymen, syldyrymen erkelegen bulaqtar,

Sulý Kókshe has sulýdaı, shashyn jaıyp, taranǵan.

 

Sahnalardyń bıshisindeı aq baltyrly qaıyńdar,

Jaz shyqqaly jasyl jelek japyraqtar jaıdyńdar.

Ánmen balqyp, myń buralǵan bıshi sulý arýdaı,

Myna meni ózderińe ǵashyq etip qoıdyńdar.

 

Úndestigim tabıǵatpen tamasha edi, tylsym-aý!

Sulýlyqtan jasqandym ba, kerek edi qymsynbaý.

Úndesip te, úılesip te turyp sonsha,

Nege men –

Qaımyqqanym?..

Sulý Kókshem,

Sulýlyǵyn usyndy-aý!..

 

Áýlıekóldiń betindegi kórip sulý beınesin,

Aq qaıyńdar buratylyp, al kep turyp bılesin!

Estigeli «satyldy» – dep sulý arý Kóksheni,

Jeke batyr kúrsinedi, kótere almaı keýdesin...

 

 

MUŃ BASQANDA

 

Shydamadym,

Janymdy muń basqanda,

Qaraı-qaraı zaryqtym,

Muńdy aspanǵa.

Shirkin-aı!

Osyndaıda muńdasyńmen,

Ne jetsin, aqtarylyp, syrlasqanǵa!

 

Qylaý tústi,

Jaryqshaq,

Pák kóńilge,

Turǵany, kele almaı, bir kámilge...

Bárin istep turǵan, ol –

Júregim-aý?

Baǵynbaıdy,

Ol sondaı

Esh ámirge.

 

Kóńilge,

Keledi eken,

Qaı-qaıdaǵy,

Ertteýli shetterinen,

Joq jaıdaǵy.

Keı-keıde men mundalap shaqyrady,

Zıraty atalardyń shalǵaıdaǵy.

 

Barǵanda zırattarǵa –

Muń basqanda,

Aq sharby bult qalqıdy muńdy aspanda.

Tap osy sát!

Máńgilik ózgermesten

Jazylyp qalar eken qaı dastanda?!

 

Osy sát,

Arýaqtarmen muńdasqanda,

Ne jetsin,

Dymyń qalmaı syrlasqanǵa!

Jalǵannyń neshe tústen jaralǵanyn,

Boıaýlap

Kempirqosaq saldy aspanǵa.

 

Joq eken,

Arasynda aq, qarasy,

Úndesken boıaýlardyń joq darasy.

Kómkergen,

Tóńkerilip,

Kókjıekti,

Óń berip,

Kempirqosaq tur,

Qarashy!

 

Keı-keıde,

Kóńilińdi muń basqanda,

Júredi bulttar kóship kók aspanda.

Bir kúni aýnap qalsam,

Jer jastanyp

Shań basyp qalar ma eken bul dastan da?..

 

 

AJDAHA

 

Mynaý buldyr dúnıe jamandatyp,

Jaz shyqsa da, tolassyz «borandatyp»:

«Qylańdy» bılik bastap berip edi,

Sonysy keter me eken «ylańdatyp»?..

 

«Buldyrdan» ótý móldir dúnıege,

Buıyrmas mynaý teksiz, sum júıege:

Onda da túkirer em betterine,

Kezdeser bolsam eger O dúnıede!

 

Sóılemekpin ultymnyń minbesinde,

Shyqpaqshymyn bılikpen tildesýge:

Qaıda tartyp barady,

Qaramaı ma –

Qazaqtyń shyqqan tegi irgesine?!

 

«Egemendik» aldyq dep qýanbaǵan,

Qý bılik qýantsa da jubanbaǵan:

Sum júrek sezgeni-aý, bul «baqyttyń» –

Alystan aıla ekenin «qylańdaǵan»...

 

Bul quldyqty bireýler úlesim der,

Qul bolýǵa kónbeseń –

Kúresińder!

Ajdahanyń arany ashylypty,

Nesine aıta berem, bilesińder...

 

Qýanbaqpyz –

Aldymen qaraly bop,

Jeńiske jetpekshimiz –

Jaraly bop.

Ajdaha júre berse shiderlenbeı,

Qalamyz-aý,

Adamnyń –

Haramy bop!

 

Ezilgen elden ósken qul bolsaq ta,

Qul bolyp qalǵymyz joq bolashaqta.

Sheshim sol –

Ant beremiz Qazaq Jerin –

Qanymyz sarqylǵansha qorǵamaqqa!

 

Egemendik desek te, sapar alys,

Bult úıirilse, qalaısha jata alamyz?!

Belovejde syılanǵan bostandyqty,

Bolashaqqa qalaısha aparamyz?..

 

Til men jer qasterlenbeı,

Kóktemeımiz,

Tórine bolashaqtyń óktemeımiz.

Jaý bılik bersin qaıtyp tonaǵanyn,

Ketse, ketsin!

Jol áne –

Úndemeımiz...

 

Ǵumyr ótpek aıanysh-óksikpenen,

Baıýdy maqsat etken qaq-soqpenen:

Bıliktiń azǵyndatqan kórt –

Urpaǵyn,

Ómir baqı úshkirtip, ushyqtaýmen...

 

Tizeden tur qazaǵym!

Sanańdy oıat!

Bolmady ajdahada eshbir toıat!

Osylaı jata bersek buqpantaılap,

Qazaqty tuzdaı qurtyp, kózin joıat!

(Oý, qazaǵym, qazaqtyń bárin oıat!)

 

QAZAQTYŃ ANASY – JER-ANA!

(Qazaqtyń marselezasy – ánurany)

 

Kókpeńbek aspany,

Azattyq –

Dastany,

Qazaqtyń ańsaǵan atady aq tańy!

Kıeli qasıet qonǵan Jer-Anaǵa,

Maqsat sol –

Jolatpaý,

Dosyńnan basqany!

 

Urany –

«Abylaı!»

Qurany –

«A, Qudaı!»

Qazaqtyń basyna qaraly kún týdy-aı!

Bastaıyq sherýmen jer qorǵaý maıdanyn,

Baýyrlar sapqa tur, bolmaıyq eki udaı!

 

Ejelden ult edik,

Erkindik ańsaǵan,

Basqynshy jaýlaryn qylyshpen jamsaǵan.

El qorǵaý,

Jer qorǵaý –

Paryzy

Aıanbaı

Eren kúsh, ereýli naızasyn jumsaǵan!

 

Bulttandy túıilip, kók aspan qaraıyp,

Qapyda qalmaıyq,

Atqa qon halaıyq!

Alynbas qamal joq biriksek al qane,

Birtutas somdalyp alańǵa baraıyq!

 

Buzaıyq –

Buǵaýdy!

Qýaıyq –

Túnekti!

Erleri qazaqtyń,

Qaıdasyń júrekti?!

Qantógis –

Bóten is,

Beıbit İs bastaıyq!

Áýeli Allaǵa baǵyshtap tilekti.

 

 

JÚREKPEN SYRLASÝ

            (Muń elegıasy)

 

Júregim,

Jylamashy,

Bilem, bilem –

Laılapty tunyǵyńdy qaıǵy kileń.

Tegińniń bile tura náziktigin,

Qońsy qoný neńdi alǵan, muń elimen?

 

Ketesiń óz-ózińnen muńǵa batyp,

Qaıtpeksiń,

Batyp turyp,

Ýyn tatyp?!

Ne istersiń qubylmaly bul kóńilge,

Alyp-ushyp,

Ketti áne

Taǵy satyp!

 

Keýdemniń «Buzamyn!» –dep, – tas qamalyn»,

Júregim deısiń keıde «bulqynamyn»

Sezim ol –

Turaǵy joq,

Jalǵyz ózim...

O, nesi-aı!

Nemeneme julqynamyn?

 

Keýdemniń qıratpasam tas qamalyn,

Qalmapty tańdaý mende,

Basqa amalym.

Júrek, sezim, kóńilge,

Osy úsheýge

Bilmeppin,

Ózi ekenmin –

Baspananyń!

 

Júregim,

Jalǵyzdyǵyń –

Túrmedesiń,

Ne istersiń,

Táńir isi –

Kúrmegesin.

Súıip turyp, artynan ursatynym –

Yrqyma kónip keıde,

Júrmegesin.

 

Kóńilim qulazysa –

Urandaısyń,

Janaza shyǵaratyn qurandaısyń...

Júregim-aý,

Júregim!

Qaıtsem ekem?

Aýyryp qalmaı taǵy tura almaısyń...

 

 

ARYLÝ...

 

Aspanymda kúr-kúr etip, qara bulttar keristi,

Naızaǵaıyn jarqyldatyp birin-biri peristi.

Qaq aıyrǵan qara aspandy qyzyl-jasyl jasyndy,

Kórip-baǵyp turǵan edi, dirildegen jer ústi.

 

Shaıqasýǵa nemenege kerek boldy jer ústi?

Qara aspanda qara bulttar nemeneni bólisti?

Shatur-shutyr tıyshtalyp, jańbyrlatyp, nóserlep,

Tentekter-aı!

Qara jermen aǵyl-tegil kóristi.

 

Jer-Ana da kópten jaýyn kórmeı ábden shóldepti,

Qara aspan da meıirimmen aq jaýynyn seldetti.

Astan-kesten, qas-qaǵymda óte shyqqan osy sát,

Nege, nege?

Nege meniń kóz jasymdy kóldetti?..

 

Tabıǵat ta qalǵandaıyn kóńilimdeı jeńildep,

Maýjyraıdy rahattanyp, turǵandaıyn jelindep.

Adamzatpen bar ǵoı shirkin, olardyń da úlesi,

Shurqyrasyp, jylqylar da, júr ǵoı áne, tebindep.

 

Marqum ájem ol da mendeı jylapty,

Jylap turyp, Jaratqannan maǵan ǵumyr surapty.

Qýanyna yrym etip, sanap kókek daýysyn,

Óz-ózinen ǵumyr jasyn bile tura urlapty.

 

Jastyq shaqtan qalǵan eken talaı qımas estelik,

Nesin aıtam, neler beınet, ne bir qyzyq keshpedik!

Nege bolsyn Jaratqannyń qoıyp qoıǵan shegi bar,

Aıtýǵa da bolmaıdy eken «bıledik – dep, – tóstedik»...

 

 

TÚISİNÝ

 

Jeke-dara juldyzdardy kórgende,

Tań sibirlep,

Tún etegin túrgende –

Shet qalyppyn,

Juldyzdardan alystap,

Jetemin dep ortasyna júrgende...

 

Qaıtem usaq juldyzdardy,

Barǵanda?

Bytyratyp,

Qudaı shashyp alǵan ba?

Baram, baram, jerde uzaq júrmespin,

Sholpan juldyz aspanda gúl jarǵanda.

 

Shoq juldyzdar,

Turǵan anaý,

Jarqyrap,

Júrýshi edim kópten beri baqylap –

Qashty eken nege aspan tórinen?

Nege ómir súredi eken,

Jalqylap?

 

Anań qara!

Temirqazyq,

Úrkerdi,

Tań atqanda neden olar úrkedi?!

Jeti juldyz –

Aǵaıyndy qaraqshy,

Nege olar kúnnen betin búrkedi?

 

Birtutastyq joq eken-aý,

Aspanda?

Alalyq bar,

Qaralyq bar asqanǵa...

Neni kútip,

Qaraılaımyn aspanǵa

Ne beredi myna maǵan tosqanda?

 

 

AI KÓRİNDİ...

Qaıdan keldi áýeni,
Muń daýystyń?
Yrǵaǵy sharyqtaǵan myń aýysty.
Sumdyǵyn-aı!
Sumdyǵyn,
Shydamadym
Apyr-aý, 
Taǵatymdy kim taýysty?!

Jel úrlegen qýraıdyń bozdaýy ma?
Daýyldyń qamys basyn qozǵaýy ma?
Yshqynady,
Ysyldap,
Ysqyrady
Ordasyn jylandardyń qorǵaýy ma?

Keı-keıde syńsyǵany –
Joqtaý áni,
Qoshtasqan qımastyqpen,
Anyq máni.
Apyr-aý!
Myń qubylyp,
Sorǵalaıdy
Boıaýsyz qý jalǵannyń joq qoı sáni.

Talqandap,
Oı-sanama oıran salǵan,
Mynaý ún,
Jandylardyń esin alǵan!
Astan-kesten sapyryp kóńilimdi,
Bar eken ne aqysy mende qalǵan?!

Surapyl tur áýenniń yrǵaǵynda,
Jaǵaǵa tolqyndardyń urǵanyndaı.
Shyryldap,
Boztorǵaıdyń bir orynda,
Arbalyp ábjylanǵa turǵanyndaı.

Mynaý ún,
Myń qubylyp,
Myń egildi,
Bulbuldaı kómeıinen án tógildi.
Sol eken qudireti yrǵaǵynyń – 
Muzdaǵan júregimnen seń sógildi...

Muzdaǵan júregimniń,
Muzy eridi,
Sorǵalap tamshylardan sóz órildi.
Jyrymnyń móldirligi sodan bolar,
Tunyǵynan shaǵylyp,
Aı kórindi...

 

ELEGİZÝ...

 

Atyldy,

Júregimnen quıyn-daýyl,

Bilemin endigimde bolmas damyl.

Mazamdy alyp tur-aý, bir jaǵynan,

Búgingi «dos»...

Keshegi ata jaýym.

 

Táńirim qanatymdy qaıyrmasyn,

Jerimnen taǵdyrymdy aıyrmasyn.

Týy joq,

Otany joq,

Kóshe kezgen

Taǵdyry syǵandardyń buıyrmasyn.

 

Oılap qaıtem,

Qansha jyl jasarymdy,

Áli qansha taýlardy basarymdy –

Qıyn bolyp qalar-aý urpaǵyma,

Meni qoıshy,

Jasaǵam jasarymdy.

 

Osal ómir emes qoı,

Ótkergenim,

Jaqsylar bar,

Jaman da...

Jek kórgenim.

Ógizdeı órge tartqan órligime,

Aýyrlaý soqty sońǵy kótergenim.

 

Aıryldym uıqydan da,

Kulkiden de,

Jer satý qatty tıdi túrpiden de!

Júıke de tikireıtip ınelerin,

Jaman bop tur,

Jıyrylǵan kirpiden de.

 

Tejeı almaı zulymdyq yryqtaryn,

Bir eldiń bir el buzsa shyryqtaryn.

Shaıqalsa shańyraǵym qandaı elde,

Jınarmyn ýyǵynyń synyqtaryn?

 

Bozdaǵan,

Ańyraıdy qobyz úni,

Ultymnyń ne bolar-aý,

Erteń kúni?

Tań atsa sheńgelinen bosata ma,

Qudaıdyń qarǵys atqan mynaý túni?

 

 

TAǴDYRY URPAǴYMNYŃ NE BOLADY?

 

Oılaımyn,

Aspan jaıly,

Ultym jaıly,

Satylmaq bolyp jatqan,

Jerim jaıly.

Shyǵarǵan jer satýdy,

Kim de bolsa –

Allanyń qaharynan qutylmaıdy!

 

Oılaımyn,

Otan jaıly,

Bolashaqty,

Kóp oıdan qanym qaınap,

Basqa shapty.

O, Táńirim!

Jas-shaqa ǵasyrymdy,

Aıtshy kim, shyńyraýǵa, ala qashty?!

 

Kóńilim ár nársege alańdaıdy,

Oı oılaý,

Boldy –

Apat,

Ala qaıǵy!

Sananyń jeter jeri,

Kókjıekte

Ólepat surapyldar qylańdaıdy...

 

Taǵdyry,

Urpaǵymnyń ne bolary,

Taýsylsa,

Dámi-tuzy –

Kim joıary?

Jer qorǵap,

Elin qorǵar erler qaıda?!

Ultymnyń qalmaǵan ba,

Oq jonary?

 

Kún bulttanyp,

Qara aspan,

Tunjyraǵan,

Sumdyqtan aqyn otyr qaljyraǵan –

Masqara emeı?!

Anasyn kim satady?

Jer-Anasyn ǵasyrlar qansyraǵan...

 

Ne kórmedi,

Kıeli qazaq jeri,

Keshegi «Elim-aılap» tartqan sheri.

Jan alyp,

Jan berisip qorǵaǵanda,

Qazaqtyń sińgen edi qan men teri.

 

Ultymdy týǵan jerden alastaǵan,

Qaı jaýyz qasıetten qalas qalǵan?

Jeri úshin,

Tili úshin –

Ómir úshin

Bul qazaq,

Qandaı qazaq?!

Talaspaǵan...

 

 

UIaLAM OTAN ÚSHİN...

 

Uıalam,
Otan úshin jerge kirip,
Jurdaı bop,
Qasıetten, 
Ketken irip.
Saýatsyz saıasattyń saldarynan,
Júıesi ońalmastaı tur ǵoı shirip.

 

Bolary memleketti eki talaı,
Qurtty ǵoı,
Óńsheń qıqym, jalshy-malaı.
Qalanǵan irge tasy –
Jemqorlyqpen,
Taǵdyry týǵan eldiń,
Bolar qalaı?..

 

Urpaq ol –
Sanalary máńgúrttengen,
Beımálim bolashaǵy kúńgirttengen.
Aırylǵan:
Dilden,
Dinnen,
Ana tilden,
Kerek pe ondaı urpaq áńgúrttengen?

 

Jer ketti,
Ustaǵannyń qoldarynda,
Jer satqan –
Saıasattyń saldary da!
Qazaqtyń quny tústi –
Mal qurly joq,
Tektiler qorlamaıdy maldaryn da.

 

Qudaıdy qoldan jasap,
«Ýralaǵan!»,
Áńgimiz,
Shyqqan tegin suramaǵan...
Otansyz qalsań erteń kóziń aǵyp,
Neń qaldy,
Beý, qazaǵym, 
Qýramaǵan?!

 

Batyrdyń urpaǵy edim «Otandaǵan!»
Jaý tıse el shetine «Attandaǵan!»
Elimdi jermen qosyp satyp jatyr,
Teksizder qazaqtarǵa qoqańdaǵan.

 

Qurdymǵa tirep qoıdy «Nurekemiz»,
«Qazaq» –dep,
Beker aıtyp,
Júr ekemiz.
Tilimiz tórt aıyr bop shubarlanyp,
Qurýǵa bir-aq qadam tur ekenbiz...

 

 

QAIRAN JÚREK SHYDAMADY, JYLADY...

 

Qoımady ǵoı,

Mynaý ómir qaıtse de,

Taǵylanyp ketken ekem,

Áıtsede?..

Tógilip tur jaryq kúnniń shýaǵy,

Qýana da almaı qoıdym sóıtse de.

 

Jaýlap alyp, bolmysymdy kúsh dúleı,

Bosatpaı júr kóńilimdi úsh úreı –

Ne bolady jerdiń, ulttyń taǵdyry?

Tilim áne,

«Orys boldym» – dep júr-eı...

 

«Qytaı tilin úıren, qytaı – taǵdyryń!»

Dep «urǵashy»,

Kóńilimdi qaldyrdyń.

Jattaý úshin ury «shaldyń» tarıhyn,

Tarıhymdy qurbandyqqa shaldyrdyń.

 

Kúshpen zorlap,

Qytaı tilin jattatyp,

Jibermekshi qytaılardy qaptatyp.

Ejelgi jaý el bolmaıdy,

Túrlerin

Qoısań daǵy altynmenen aptatyp.

 

Otanym joq, jerim de joq balama,

Qaıda ketem?!

Tuz seppeńder jarama!

Jerimdi alyp, qara qytaı qaptasa,

Sorym qaınap aıdalada qalam ba?

 

Aǵylshyndy qaıtem qytaı qaptasa?

Jerdi qaıtem, jat aıaǵy taptasa?

Úıretedi-aý, qurt-qumyrsqa jegizip,

Ittiń etin qaıtem ishke jaqpasa?

 

Qyzdarymdy bersem baıǵa qytaıǵa,

Babalardyń arýaǵy atpaı ma?

Ar-uıattan jurdaı qylyp «nıhaýlap»,

Namysymdy qytaı jıen taptaı ma?

 

Aıtpas edim,

Anany da, mynany,

Qaıran júrek shydamady, jylady.

Qımasa da mynaý shirkin jalǵandy,

Bilem, bilem, bir kúnderi tynady...

Qýanysh Muqtaı