- Qurmetti Shyńǵys aǵa! Bul hatty sonaý Moskvada turatyn bir qazaq baýyryńyz jazyp otyr. Ótken jyly “Lıteratýrnaıa gazetanyń” 13 avgýstaǵy sanynda basylǵan osy gazet tilshisimen bolǵan áńgimeńizdi oqyǵannan keıin, Sizben qalaıda bir tildeskim kelgen edi. Biraq, sáti túspegen soń qoıǵan bolatynmyn. Dekabrde Almatyda júz bergen atyshýly oqıǵa sol tilekti qaıta jańǵyrtyp, osy joldardy jazýǵa sebepshi boldy, - dep bastalady inilik izet tunyp turǵan úshbý hat. Budan ári Aıtan Núsiphanuly negizgi máselege kóship, ózin tolǵandyryp júrgen ótkir pikirlerdi ortaǵa salady. - Áńgime - osy kezdesýde Sizdiń ult máselesi týraly aıtqan pikirlerińiz jaıynda. Siz qyrǵyzdardy ǵana emes, qazaqtardy da qatty tolǵandyryp kele jatqan asa mańyzdy, asa aktýaldy, asa shetin máseleni qozǵadyńyz. Ulttyq mádenıet bazasynyń álsireýi, ulttyq tildiń jutań tartýy Qyrǵyzstanda qandaı bolsa, Qazaqstanda odan bir kem emes. Sońǵy jyldary birqatar qazaq qalamgerleri bul jóninen alańdaýshylyq bildirip, óz oılaryn ortaǵa saldy da. Biraq, dál Sizdeı odaqtyq trıbýnadan ótkir de batyl aıtqan eshkim bolmady. Kólgirsigenim emes. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, Siz “shektelgen zonanyń” shekarasyn attadyńyz. Qyms etkendi “ultshyldyq” dep jazǵyryp, osyny ózderine kásip etip, nan taýyp jep júrgenderdi óltire, synǵa aldyńyz. Al mundaı syn ǵaıyp bolǵaly qashan? Meniń baıqaýymsha, ol áldeneshe ondaǵan jyldardyń arǵy jaǵynda jerlengen. Sizdiń aıtqandaryńyzdy oqı otyryp, maǵan mynandaı bir oı kelgen edi. “Osy ult máselesinde basqasha pikirdegiler bar ma? Bar bolsa, olar kimder?” dep suraý qoıǵan edim ózime ózim. Máselen, Siz aıtqandardyń kóbisi – adamdar sanasyna uzaq ýaqyt boıy ornyqqan qasań uǵymdardy buzatyn basqasha pikirler. Aıtmatovtyń aýzynan shyqqan soń jurt ta osylaı dep joryǵan tárizdi. Al endi osyny basqalarymyz aıtsaq, basqasha pikirdegiler sanatynan oryn alar ma edik?! Áı, kim biledi?! “Ultshyldyqqa qarsy kúres” deıtindi kásibine aınaldyryp alǵan ásire qyraǵy jelókpelerdiń dodasyna túsip ketýimiz ábden múmkin edi ǵoı. “Almaty oqıǵasynan” keıin, ortalyq gazetterde osy oqıǵaǵa baılanysty birqatar materıaldar jarıalandy. Bul materıaldarda, meniń oıymsha, másele durys qoıylmady. Olardyń negizinde “Ulttar yntymaǵyn jaqsartý úshin tek ultshyldyqpen kúresý kerek” degen syńarjaq tujyrym jatty. Sizge joldap otyrǵan myna bir materıaldy KPSS-tiń ıanvar Plenýmynan biraz buryn daıyndap, “Shovınızmmen de kúresýimiz tıis” degen oıymdy aıtýym muń-aq eken, ózimmen birge istep júrgen orys joldastarymnyń tóbesinen jaı túskendeı boldy. Olardyń uǵymynsha, shovınızm budan 60-70 jyl buryn aty-zatymen typ-tıpyl joıylǵan. Sondyqtan, ol bir kezeń tarıhta bolyp ótken qubylystar qatarynda ǵana eske alynatyn kórinedi. Ózimniń álgi pikirimdi lenındik qaǵıdalarmen dáleldeýge tyrysqan men, lenınızmdi jamylyp, orys halqyn orynsyz kinálap turǵan “ultshyl” bolyp kóringenim daýsyz edi. Baqytyma qaraı, arada on neshe kún ótken soń ıanvar Plenýmy ultshyldyqtyń da, shovınızmniń de kez-kelgen kórinisterimen kúresýge shaqyrdy. Sóıtip qyzmettestermen aradaǵy talasymyz prınsıpti túrde sheshilgendeı boldy. Minekı, kórip otyrsyz ba, Shyńǵys aǵa, ult máselesinde bizde basqasha pikir moıyndalǵan emes. Ol avtomatty túrde ultshylǵa jatqyzylyp keldi. Olaı bolsa, biz endi “Osy ultshyldyq degenimizdiń ózi ne nárse, onyń naqtyly kórinisteri qandaı?” degen suraqtarǵa kelip tireletin sıaqtymyz. Qazir Qazaqstanda bul suraqqa jaýap berý qıyn emes. Bizde “ultshyldar” alańda júrgende ustaldy. Al alańǵa shyqpaǵan Sizderde ony qalaı tanısyzdar? Jıyrmasynshy jyldardaǵy baıshyl ıntellıgensıanyń urandaryn maldanyp júrgender qazir ǵoı, árıne, joq. Osy kúngi “ultshyldardyń” kóbi-aq sol ózińiz aıtqan problemalardy kóterip, sózin eshqaıda ótkize almaı, baıa-shaıa bop júrgender emes pe eken? Qyrǵyzdaǵy sıaqty qazaqta da ult máselesiniń osy kúngi problemalary eń aldymen tilge baryp saıady. Bir kezdegi sheshen halyq bolǵan bizdiń bul kúnde maqaý halyqqa aınalyp bara jatqanymyz eshkimge qupıa emes. Sońǵy jyldary osyny tereń sezingen sizder men bizder, “til túzelmeı, min túzelmeıdi” degen pátýaǵa kelgen sıaqtymyz. Endeshe, tilimizdi qaıtip túzeımiz? Qurǵaq nasıhat, jartykesh sharalarmen túzeı alamyz ba? Qıyn. Biz máseleniń kelip shyǵý tek-tórkinine muqıat úńilsek qana onyń qıyndyǵyna kóz jetkize alamyz. Menmundalap, kózge uryp turǵan faktilerdi moıyndatý ońaıǵa túspeı otyrǵanda, “tek-tórkinge” úńilý ekiniń biriniń dáti shydaıtyn sharýa emes. Biraq, shyndyqty áıteýir bireý aıtýy kerek qoı. Osy arada saıasatker qozǵaǵan máseleniń táýelsizdik jyldarynda da tolyqtaı júzege asa qoımaǵanyn moıyndaýymyz kerek. Alǵyshart jasalynǵan, zań qabyldanǵan, múmkindik bar, biraq óz tarapymyzdan ynta kemshin. - Meniń baǵamdaýymsha, istiń tórkini, saıyp kelgende, ulttardyń ózin-ózi bıleý pravosyna baryp tireledi. Baıqaısyz ba, Siz kótergen problemalar qyrǵyz, qazaq tárizdi óz respýblıkasynda azshylyqqa aınalyp qalǵan halyqtarǵa óte-móte tán. Halyq sany az bolǵan soń, onyń joǵarǵy jáne mańyzdy organdardaǵy ókilderi de az bolady. Mundaı jaǵdaıda, “Barlyq ulttarǵa teń mámile jasaımyz!”, “Barlyq máselelerdi odaqtyq múdde turǵysynan sheshemiz!” degen urandarmen Respýblıka statýsyn alǵan ulttardyń ózin-ózi bıleý pravosyn álsiretý, tipti ony bútindeı joqqa shyǵarý op-ońaı. Bul jerde maǵan “Senderge ózi, ádilettikten basqa taǵy ne kerek?” dep daý aıtatyndar da bar shyǵar. Iá, bizge keregi – ádilettilik. Tek sóz júzindegi emes, is júzindegi ádilettilik. İs júzindegi ádilettilikti qamtamasyz etý úshin ulttardyń ózin-ózi bıleý pravosyn is júzinde júzege asyrý qajet. Muny V.I.Lenın ǵylymı turǵydan meılinshe aıqyn dáleldep bergen. Eger “bárine birdeı mámile jasaý” prınsıpimen ádilettik, teńdik ornaıtyn bolsa, onda orys emes halyqtarǵa avtonomıa, respýblıka berýdiń ne keregi bar edi? Provınsıalar men oblystarǵa bólip alyp, bárine birdeı mámile jasaı berse bolmas pa edi? Osylaısha basqarýǵa bolar edi. Biraq olaı basqarý ádiletti sıaqty bolyp kóringenimen, shyn máninde, ádiletsiz bolyp shyǵar edi. Onda orys emes halyqtar eń qymbatty, eń qasıetti pravosynan – memlekettiligi pravosynan aıyrylar edi. Shúkir, bizde ózin-ózi bıleý pravosy júzege asyryldy. Biraq mynandaı jaıtty kórmeýge bola ma? Biz Stalınniń tusynda otyz jyldaı, Brejnevtiń tusynda jıyrma jyldaı kúlt jaǵdaıynda ómir súrippiz. Kúlt bolǵan jerde tolyqqandy demokratıa eshqashan bolǵan emes. Al tolyqqandy demokratıa bolmaǵan jerde ulttardyń ózin-ózi bıleý pravosy, shyn máninde, saltanat qura ala ma? Búrokrattardyń adamdardyń qanshama pravolaryn aıaqasty etkenin kórip otyrmyz. Solardyń ishinde ózin-ózi bıleý pravosyn quraıtyn komponentter bolmaýy múmkin emes qoı? Tipti, mundaı pravolardyń eń birinshi kezekte qurbandyqqa shalynary dáleldeýdi kerek ete qoıar ma eken? V.I.Lenın: “Kapıtalızmdi sosıalızmge qaıta quryp, proletarıat ulttyq ezýdi tolyq joıýǵa múmkindik jasaıdy, “tek – halyqtyń “jaratýyna” sáıkes, memleketterdiń shekaralaryn belgileýge deıin, bólinip shyǵýǵa, tolyq bostandyqtyń bolýyna deıin baratyn salada demokratıany tolyq júrgizgen jaǵdaıda ǵana bul múmkindik shyndyqqa aınalady. Osynyń negizinde, óz kezeginde ulttyq arazdyqtyń bárin praktıka júzinde múldem joıý isi kúsheıedi, ulttardyń jedeldetilgen jaqyndasýy men birigýi júzege asady...” dep atap kórsetken edi. V.I.Lenın taǵy da: “Uzaq ýaqyt boıy ezilgen ulttyń joǵary dárejede ósip jetilgen demokratıalyq ózin-ózi qadirleý sezimin tek keshegi ezýshiler qorlamasa, oǵan barlyq jaǵynan, onyń ishinde memleket qurylysynda da, is júzinde “óziniń” memleketin qurý úshin de tek teńdik berse, osy “mádenı járdem” býrjýazıanyń ezgisinen azat bola bastaǵan eńbekshi buqara úlken jáne aldyńǵy qatarly sosıalısik ulttarmen odaqtasýǵa, birigýge barlyq kúshin salyp umtylady” degen bolatyn. Shynyn aıtqanda, osy ǵylymı tujyrymdar janyna jaqpaıtyn orys joldastar bul kúnde barshylyq. “Almaty oqıǵasyna” baılanysty jarysa jazǵan jazǵyshtardyń Lenınniń ulttar qatynasy týraly aıtqandarynan birde-bir úzindi keltire almaǵany – osynyń aıqyn dáleli. Joǵarydaǵylardy negizge ala otyryp, óz respýblıkasynda azshylyqqa aınalǵan qyrǵyz, qazaq halyqtarynyń ózin-ózi bıleý pravosy sholasıkaǵa ushyrady degim keledi. Meniń paıymdaýymsha, óz jerinde san jaǵynan úlesi az qazaq, qyrǵyzdardyń memlekettigi pravosyn tolyq qamtamasyz etý úshin belgili bir zań tarmaqtary qajet sıaqty. Qytaıda arnaıy zań jasalyp, 1985 jyly kúshine endi. Myna Sizge jiberip otyrǵan maqaladaǵy oı-pikirlerdiń birsypyrasy sol zańnyń negizinde alyndy (maqala avtory – Ýlanfý – monǵol ultynan shyqqan adam, QKP Saıası Búrosynyń múshesi, iri qoǵam qaıratkeri). Mundaı zańnyń kerek bolatyn sebebi, ózin-ózi bıleýdiń bedelin kóterý qazirgi kezde kún tártibinde turǵan másele dep bilem. Orys halqy jaǵynan bizge kórsetilgen qurmet eń aldymen bizdiń birinshi dárejeli pravomyzǵa – melekettik pravomyzǵa – qaratylýy tıis. Bizben bolǵan qarym-qatynastyń qandaı ekenin qalt jibermeı, ólshep otyratyn “barometr” dál osy araǵa ornatylǵan. Qurmetti Shyńǵys aǵa! Ózińiz oılańyzshy, memlekettik pravo qurmettelmegen jerde qandaı syılastyq bolýy múmkin? Mundaı jaǵdaıda ultaralyq qatynastar: “Sen meni qurmetteýge, túsinýge mindettisiń. Al men seni qurmetteýge, túsinýge mindetti emespin” degen turǵydan qalyptaspaı ma? Qyrǵyz, qazaq tili mádenıeti tóńireginde problemalardan osyndaı mámileniń salqyny sezilmeı me? Ult máselesiniń nendeı bir problemasyn sóz ete qalsaq, bizge kóbine-kóp: “...olar ózderi qalamaıdy” deıtin dálelsymaq qarsy qoıylady. “Olar ózderi balalaryn qazaq balabaqshasyna bergisi kelmeıdi, qazaq mektebinde oqytqysy kelmeıdi. Olar ózderi qalada turǵysy kelmeıdi. Olar ózderi jumysshy bolǵysy kelmeıdi”, “olar ózderi qazaq tilinde kitaptardy almaıdy”, “olar ózderi qazaq teatryna barmaıdy”, “olar ózderi, olar ózderi...” degen betbaqtyrmaýlar osylaısha jalǵasa beredi. Ia, osy dálelsymaqtardy maldanyp júgenderden: “Shırek ǵasyrdan astam ýaqyt boıy Baıqońyrdan samǵap jatqan ǵarysh kemelerine qazaq ultynyń álige deıin nege mine almaı keledi?” dep surar bolsańyz, “olar ózderi qalamaıdy” dep jaýap beretinine shúbá keltirmeımin. Bir qaraǵanda, olardyń munysynda shyndyq ta joq emes tárizdi. Kóp jaǵdaılarda ózimizdiń bas tartyp jatatynymyz da ras. Alaıda, adamdardy osyndaı tartynshaqtyqqa aparatyn belgili bir atmosfera ádeıi qalyptastyrylǵan joq pa eken? Aıtalyq, dál osy kezde, bizdiń jastarymyz qalaǵa kelýge qulyqty bolmasa, olardyń kóz aldynda qalalyq bolam dep tyrashtanǵan zamandastarynyń tutas bir taýqymetti taǵdyry tura qalmaı ma eken? Qazaq jigiti nemese qyzy: “Sol qalany qoıshy” qalada boıdaq bop 5-6 jyl jataqhanada, otbasyly bolǵan soń 10-15 jyl páterde sergeldeń bop júrgen bir tanysyn eske almaıdy deı alamyz ba? Qazaq jastarynyń qalamaı bara jatqan bir kásibi bar. Ol – óziniń ata kásibi – qoı baǵý. Ana bir jyldary meniń ózimniń de shopan bop kórgenim bar. Bul kásip osy zamannyń eń mashaqatty jumysyna aınaldy. Soǵan qaramastan, tabysy da mardymsyz. Jastardy qoı baǵýǵa turaqtandyrý úshin, sońǵy on jyl ishinde respýblıkada nendeı sharalar qoldanylmady deseńizshi?! Tipti, mektep bitirgen qazaq balalaryna úsh jylǵa deıin atestatyn bermeı qoıǵan kezder de boldy. Al endi osy shara orys jastaryna qoldanylmady. Nege, “Qoı baǵý senderdiń ata kásipteriń” deıdi olar bizge. Solaı-aq bolsyn. Biraq mynandaı eksperıment jasap kórse ne bolar edi? Shopandarǵa osy kúni tólenip júrgen 120-150 som jalaqynyń ornyna 500-800 som tólep, bes jyldan soń bir áleýmettik tekserý júrgizilse, qoı sońynda júrgenderdiń jartysy, tipti odan da kóbi orys aǵaıyndar bolyp úlgiretinine men shúbálanbas edim. Sol kezde olarǵa: “Joldastar-aý, bul qazaqtyń ata kásibi ǵoı” dep kórińizshi, ne aıtar eken?! “Ata kásibiń bolsa bolǵan shyǵar, biraq qazir bul sovettik kásip qoı” der edi olar bizge. “Almaty oqıǵasyna” baılanysty jarysa shýlaǵan gazetter, endi mine ıanvar Plenýmynan keıin sap tyıyldy. Nege? Sebebi álgi ultshyldyqqa qarsy kres joryǵyna attanǵandardyń Pleným sheshiminen soń shovınızm týraly da birdeńe aıtýlary kerek bolyp otyr. Al buǵan olar tipti de daıyn emes. Alda taǵy qandaı áýender estımiz, ony ýaqyt kórsete jatar. Al men qazirshe sol baıaǵydaı bir senim, bir kúdikpen otyrǵanymdy jasyrǵym kelmeıdi. “Ultshyldyqqa” qarsy kúrestiń jerine jete júrgiziletinine kámil senemin. Barlyq aqparat, barlyq kúsh soǵan jumyldyrylǵan. Bul sheptegi shaıqasqa qulshyna kirisetin mamandar da barshylyq. Olar bul saladaǵy mindetterin asyra oryndamasa, eshqashan kem soqpaıdy. Ony is júzinde kórsetip te jatyr. Al shovınızmmen kúreske kelsek, onyń oıdaǵydaı júrgiziletine kúmánim kóp. Shovınızm kórinisterimen de kúresý týraly ıanvar Plenýmynda aıtyldy. Biraq buqaralyq nasıhat osyndaı da bir qaýip bar ekenin is júzindegi faktiler arqyly moıyndap, oǵan qarsy soǵys jarıalaýǵa asyǵatyn emes. Eger shovınısik sóz-áreketi úshin eshkim synǵa alynbaıtyn, jazaǵa tartylmaıtyn bolsa, onymen kúresýge shaqyrǵan urannyń nendeı quny bolmaq? Árıne, syn, jaza degender túpki maqsat emestigin jaqsy bilemiz. Biraq istiń logıkasy boıynsha, budan basqasha bolýy múmkin be? Qurmetti Shyńǵys aǵa! Men bul hatta tek resmı nasıhattyń nazarynan tys qalyp kele jatqan jaıttarǵa basa kóńil aýdardym. Sóz etken problemalardy sheshýde qazaqtyń ózine qatysty jaǵdaıattar da az emesin, rýshyldyq, toǵysharlyq, mansapqorlyq syndy indetterden arylýǵa zárý bolyp otyrǵan halyq ekeý bolsa – biri, bireý bolsa – ózi meniń ultym ekenin búkil jan-dúnıemmen kúızele otyryp moıyndaımyn. Onyń boıyndaǵy osy kinárattardan arylýyna shamam kelgeninshe septigim tıse deımin. Qolǵa qalam aldyryp, ózińizge osy joldardy jazýǵa májbúr etken de sol jaýapkershilik sezimniń ámiri. Osy shyn nıetimdi Sizge sezdire alǵan bolsam, meniń qýanyshymda shek bolmaıdy. Shyńǵys aǵa! Eger men durys túsingen bolsam, Siz maǵan ult máselesiniń problemalary haqynda qatty tolǵanyp, úlken bir oılardyń sońynda júrgendeı kórinesiz. Sol oı-pikirlerińizdiń kemeldene túsýine záredeı bolsa da septigi tıer me eken degen nıetpen osy materıaldardy jiberip otyrmyn. Bul – bir. Ekinshiden, erte me, kesh pe, ult máselesi haqynda bir úlken dıskýssıanyń bolary daýsyz. Soǵan meniń de ózimshe kúni buryn ishteı daıyndalyp júrgen jaıym bar. Ózińizge joldaǵan myna eki materıalyma az da bolsa pikir bildirýge ýaqyt taba alsańyz, qandaı jaqsy bolar edi. Osyny Sizden kópten-kóp ótinemin.

Qurmetpen, Aıtan Núsiphanov (psevdonım: Aıdar Bazılbaev) Moskva qalasy, 7 fevral 1987 j