1930 jyldary SSSR-da bolǵan «Úlken terror» - saıası qýǵyn-súrgindi iske asyrǵan NKVD qyzmetkerleriniń tizimi jaryqqa shyqty. Jobany «Memorıal» halyqaralyq quqyq qorǵaý qoǵamy iske asyrdy. Tizimde Qazaqstanda repressıa júrgizgen jendetterdiń de aty-jónderi berilgen.
«Memorıal» halyqaralyq quqyq qorǵaý qoǵamy «Úlken terror» zamanyndaǵy NKVD qyzmetkerleriniń tizimin jarıalady. Tizimde SSSR boıynsha NKVD-nyń jeke quramynda 1935-1941 jyldary jumys istegen 41 668 adamnyń aty-jónderi jarıalanyp, onyń 39 950-i týraly qysqasha maǵlumat berilgen.
Osy tizimniń ishinde stalındik repressıany Qazaq ASSR-i (1920 jyly quyrldy - red.) men Qazaq SSR-i (1936 jyldan bastap - red.) aýmaǵynda júzege asyrǵan myńnan asa NKVD jendetteriniń aty-jóni jarıaǵa shyqty.
Azattyq tilshisi «Memorıal» saıtynda jarıalanǵan bul qyzmetkerlerdi sanap, olardyń 1080-deı adam ekenin anyqtady. Onyń ishinde 170-teı qyzmetkerdiń aty-jóni qazaq ekenderin bildiredi.
Máselen, Qazaqstanǵa qatysty bólimde esimi jurtqa belgili degenderdiń ishinde Shákárim ólimimen baılanysty atalatyn Abzal Qarasartov; 1940-50 jyldary Qazaq SSR-i basshysy bolǵan Jumabaı Shaıahmetovtiń esimderi atalady.
«Memorıal» saıtynda Abzal Qarasartovqa 1936 jyly sáýir aıynda SSSR NKVD-sy buıryǵymen «kishi leıtenant» sheni berilgeni, ulty qazaq ekeni, 1906 jyly dúnıege kelgeni, NKVD-dan 1937 jyly qarasha aıynda basqa jumysqa aýysqan sátte Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdanynda shuǵyl ýákil bolyp turǵany jazylǵan. Tizimde Abzal Qarasartovtyń ólimi týraly aqparat joq ekeni de aıtylady. Azattyqqa belgili málimetter boıynsha, Qarasartov 1979 jyly qaıtys bolǵan.
Al Jumabaı Shaıahmetovtiń 1938 jyly mamyrdyń 9-y kúni VCHK-OGPÝ-diń (NKVD-nyń kontrrevolúsıa jáne sabotajben kúres bólimi) «Qurmetti qyzmetkeri» belgisimen marapattalǵany jazylǵan. Shaıahmetovke 1940 jyly qarashada «memlekettik qaýipsizdiktiń kapıtany» degen shen berilgen.
«Memorıal» saıty jarıalaǵan bul tizimge qaraǵanda, Qazaqstandaǵy repressıany iske asyrǵan NKVD qyzmetkerleriniń 15 paıyzdan astamynyń ulty qazaq bolǵany ańǵarylady.
Keıbir tarıhshylar Qazaqstanda 1928-1929 jáne 1937-1938 jyldary 120 myńdaı adam repressıaǵa ushyrap, 25 myńdaı adam atyldy degen derek aıtady.
NKVD BUIRYQTARY NEGİZİNDE JASALǴAN TİZİM
«Memorıal» quqyq qorǵaýshylary anyqtamalyqtyń (tizimniń - red.) SSSR NKVD-synyń jeke quramy boıynsha shyqqan buıryqtar negizinde qurylǵanyn jazady.
Anyqtamalyqta NKVD qyzmetkerlerine arnaıy shen berý, NKVD-dan jumystan shyǵarý týraly buıryqtardyń nómirleri men shyqqan kúni, jumystan shyqqan sátte atqarǵan qyzmeti, memlekettik nagradalary týraly málimetter keltirilgen. Buıryqtaǵy aqparat ózge derekkózderden alynǵan ómirbaıandyq derektermen tolyqtyrylǵan.
Quqyq qorǵńaýshylar bul tizimniń 15 jyl boıy daıyndalǵanyn aıtady. Derekterdi ınternette jarıalar kezde 4500-ge jýyq ómirbaıandyq anyqtamaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizilgen. Halyqaralyq «Memorıal» uıymynyń teń tóraǵasy Ian Rachınskıı anyqtamalyqty qurastyrý jumysy qalaı júrgeni jaıly jáne ol kimderge paıdaly bolýy múmkin ekenin aıtyp berdi.
- Álgi anyqtamalyq - Andreı Jýkovtyń kóp jylǵy jumysynyń nátıjesi, ol qaýipsizdik komıtetiniń arnaıy shenderi engizilgen 1935 jyldyń aıaǵynan bastap úlken terror dáýiriniń aıaǵyna deıingi, tipti odan da uzaq - 1939 jyldyń orta shenine deıin álgi arnaıy shenderdi alǵan adamdardyń barynsha tolyq tizimin qurastyrǵysy kelgen. Ol bul jumyspen óte kóp jyl aınalysty. Bul - óte qıyn jumys, óıtkeni NKVD-nyń júzdegen tomdy quraıtyn qısapsyz kóp buıryqtaryn zerttep, SSSR Joǵarǵy keńesine qarasty nagradalar bólimindegi kóptegen qujattardy aqtaryp shyǵýyna týra kelgen. Orasan kóp aqparat qaralǵan. Al sovet zamanyndaǵy aqparat kózderi óte jutań bolǵany ári muraǵattardyń kóp bóligi, ásirese NKVD qujattary (qazir NKVD qujattary İİM men FSB muraǵattarynda saqtaýly) áli kúnge deıin ashylmaı jatqany belgili, sondyqtan álgi anyqtamalyq birden-bir aqparat kózi, - deıdi Ian Rachınskıı.
Andreı Jýkov - tarıhshy emes, ol MGÝ-diń (Máskeý memlekettik ýnıversıteti) zań fakúltetin bitirgen, biraq Azattyqtyń Orys qyzmetine bergen suhbatynda óziniń aıtýynsha, tarıhty jaqsy kóretin ol mundaı aqparatty jınaýmen ashyq aqparat kózderi bolmaǵan sovet kezinen – 1979 jyldan beri aınalysqan. Jýkovtyń aıtýynsha, ol zertteýlerin NKVD-dan emes, repressıaǵa ushyraǵan Jumysshy-sharýalardyń qyzyl armıasy (RKKA) qurbandarynan bastaǵan. Sosyn NKVD qyzmetkerleri týraly málimetterge kóshken, al keıinirek «Memorıal» qyzmetkerlerimen tanysyp, olar birlesip jumys isteýdi usynǵan. Ian Rachınskıı jobanyń kimderge arnalǵanyn:
- Bul áýeli tarıhshylarǵa kerek. Óıtkeni qujattarda, onyń ishinde muraǵattarda saqtalǵan tergeý isterinde ádette adamnyń tegi men sheni ǵana kórsetiledi. Ádette esimi men ákesi atynyń, tipti basqy áripteri de jazylmaıdy. Sondyqtan onyń kim ekenin, qandaı adam bolǵanyn, onyń izderin qaıdan izdeýge bolatynyn anyqtaý óte qıyn. Álgi anyqtamalyq NKVD-nyń arnaıy shenin alǵandardyń kimder ekenin, ol shendi qashan alǵanyn, qandaı buıryq boıynsha jáne qaı aımaq boıynsha alǵanyn anyqtaýǵa kómektesedi. Buǵan qosa, kóbiniń týǵan kúni men týǵan jerine qatysty qosymsha aqparattar tabýdyń sáti tústi, endi qıly qujattardaǵy derekterdi baılanystyryp, álgi adamnyń kim bolǵanyn, ne istegenin, keıingi taǵdyrynyń áldebir tizbegin qurastyrýǵa bolady. Menińshe, bul kez kelgen memýar úshin, kóptegen qujattar úshin taptyrmaıtyn asa qundy aqparat kózi bolady, - dep túsindirdi.
Mamyr aıynda «Memorıal» anyqtamalyǵynyń kompakt dıskige kóshirilgen nusqasy shyqqan.
- Álgi dıskige jurt úlken qyzyǵýshylyq tanytty, búkil tıraj tarap ketti, odan qazir eshteńe qalǵan joq. Al ınternette jarıalanǵan nusqasy qomaqtylaý – shamamen 4,5-5 myń ómirbaıandyq anyqtamaǵa tolyqtyrýlar, naqtylanǵan derekter, túzetýler engizildi. Qosymsha aqparat kózderi tabyldy. Menińshe, anyqtamalyqtyń praktıkalyq jáne ózge máni zor. Bir jaǵynan, onyń moraldyq máni zor, óıtkeni ár adam isine ózi jaýap beretinin, bári máńgige qupıa qalady degen bos úmit ekenin túsinýi tıis. Kim bolsyn, báribir tarıh aldynda túbi jaýap beredi, - deıdi Rachınskıı.
Onyń aıtýynsha, «Bizde qylmys qurbandary bar da, qylmyskerler joq sıaqty bolyp kórinetin». Endi tergeý júrgizgen, aıyptardy oıdan qurastyrǵan, tutqyndardy azaptaǵan 40 myńnan asa jendettiń aty-jóni belgili bolyp otyr.
- Oblystyq basqarmalardy basqarǵan negizgi basshylardyń júzdegen esimderi atalyp keldi, biraq tergeýdi olar júrgizgen joq qoı, olar tergeý amaldarymen, isterdi oıdan qurastyrýmen tikeleı aınalysqan joq, bul sharýamen qaramaǵyndaǵy qyzmetkerler aınalysqan, al olardyń esimderi belgisiz bolyp keldi. Endi, mine álgi 40 myń esimniń arasynda tergeý júrgizgenderdiń, oıdan aıyptar qurastyrǵandardyń, álgi qylmysty jasaǵandardyń (atý jazasyn oryndaǵandardyń - red.) báriniń aty-jóni bar, - deıdi belsendi.
Rachınskıı NKVD repressıasyna qatysqan, adamdardy sanaly túrde azaptap, qylmystyq aıyptaýlardy sanaly túrde oıdan qurastyrǵandardy da aýyr qylmyskerler, úlken terrorǵa jaýapty dep biledi.
Onyń oıynsha, Stalın, jarlyq qaǵazǵa qol qoıǵan adamdar, buıryq bergen isti qaraý tártibin jeńildetý týraly zańdy oılap tapqan jendetterdiń qylmysy osy jarlyqtar men zańdardy oryndap, aıyptaýlardy oılap tapqan, adamdardy tikeleı azaptaǵandar qylmysy bir.
- Aıyptaýlar men buryqtardy qaǵazǵa tergen qyz-kelinshekter men adamdardy jazalaý ornyna tasyǵan shoferler, atý jazasyn oryndaǵan atqyshtardyń kinási aldyńǵylarǵa qaraǵanda azdaý dep esepteımin. Olardyń kóbiniń ıntellektýaldyq deńgeıi tómen bolǵan, áıtpese mundaı kásipke barmas edi, - deıdi belsendi.
Rachınskıı bul tizimniń jarıalanýy polısıa qyzmetkerlerine sabaq bolýy kerek degen de oı aıtady. «Qazir buıryqty oısyz oryndap júrgender jeke jaýapkershilik degen bar ekenin, 20, 50 nemese 70 jyldan keıin báribir jaýapqa tartylatynyn bilgeni durys. Osy turǵydan da stalınızm tarıhy, bólshevızm tarıhy bizge sabaq bolýy tıis» deıdi ol.
Lúbov Chıjovanyń maqalasy orys tilinen aýdaryldy. Maqalany Azattyqtyń qazaq tilindegi saıtyna beıimdeýge Rahat Mamyrbek qatysty.
