(Gazettiń 50-inshi sanynan muqaba sýret)
Osydan 104 jyl buryn, naqtyraq aıtsaq, 1913 jyldyń 2 aqpanynda qazaq dalasynda tarıhı mańyzy zor, alash tarıhyndaǵy rýhanı silkinisti oqıǵa oryn aldy. Dál osy kúni dúnıege alty alashtyń joqtaýshysyna aınalǵan «Qazaq» gazeti keldi. Jyldar boıǵy ezgiden qajyp, rýhanı qaljyraı bastaǵan qazaq dalasynda ulttyń eńsesin kóterýge úndeıtin, ulttyq ıdeıany nasıhattaıtyn «Qazaq» gazetiniń alǵashqy nómiri osy kúni jaryq kórdi.
Ótken HH ǵasyr basynda ult muraty, el múddesi qatań synǵa túsken kezeń bolǵandyqtan, sol tustaǵy zıaly qaýym ókili qazaq jurtynyń da órkenıetti elderdegideı saýatty bolýyn tilep, eń bastysy uıqyǵa ketken qoǵamnyń saıası saýatyn ashýǵa belsene kirisken bolatyn. Osy baǵytta ulttyń joǵyn joqtaıtyn, baıtaq dalaǵa qonystanǵan el arasyna endep kete alatyn, sol arqyly ulttyq ıdeıany, bostandyq pen birlikti nasıhattaı alatyn baspasózdiń róli erekshe sezilgen edi. Mundaı maqsat-muratty 5 jyl ǵumyr keship, 265 nómirin jaryqqa shyǵaryp úlgergen "Qazaq" gazeti sheber oryndap shyqty. Alashtyń alǵashqy aldaspany týraly Muhtar Áýezov: "Qazaq" gazeti - el dertiniń sebebin uǵyp, emin bilip, endi qazaqty oıatyp, kúshin bir jerge jınap, patsha saıasatyna qarsylyq oılap, qurǵaq ýaıymnan da bos sózden de iske qaraı aıaq basamyz, dep talap qyla bastaǵan ýaqytqa týra keldi. Bul tutynǵan jolda "Qazaq" gazeti óz mindetin dóp atqardy", - dep jazady.
Shyndyǵynda da 1913 jyly aqpannyń 2-sinen bastap jaryqqa shyqqan "Qazaq" gazetiniń basty maqsaty "esigin tars bekitip, qalyń uıqyǵa ketken" jurtty túndikten sáýle bolyp kirip, oıatý bolatyn. Bul jóninde ult gazetin shyǵarýshy kósemder bylaı dep jazady: "Gazet qyzmeti - halyqqa bas, kóz, qulaq, til bolyp ultynyń ar‑abyroıyn kúzetip, jurtyn jaqsylyqqa bastaý, jamanshylyqtan saqtandyrý. Bas‑kóz, qulaq, tildiń tánge isteıtin qyzmetshiligi men gazettiń jurtqa isteıtin qyzmetshiligi bir tárizdi. Bastaý, kórý, isteý, sóıleý qýaty basta, kózde, qulaqta, tilde bolǵanda, isteý qýaty jalpy tánde. Jalpy tánniń kúshi jetpeıtin orynda bastyń bilgenimen, kózdiń kórgenimen, qulaqtyń estigenimen, tildiń sóılegenimen esh nárse bolmaıdy. Tánniń kúshti bolýy da, eldiń kúshti bolýy da - ekeýi de tárbıeden. Tárbıesiz tán qandaı azsa, tárbıesiz el de sondaı azbaq. Tárbıesi az el men tárbıesi kóp eldiń kúshi qandaı bolatynyn kózben kórip otyrǵanymyz joq pa? Bir balany jasynan tárbıelep adam sanyna jetkizgenshe birtalaı jyldar kerek. El tárbıesi onyń qasynda zor jumys. El eseıip jurt sanyna kirýine kóp tárbıe, kóp tártip, kóp zamandar kerek... Gazettiń basyna aq orda qondyrylyp, túndigi jaryq kórinýine erkin ashyq qoıylyp, esigin "Qazaq" kúzetýi, sózsiz‑aq, gazettiń tutqan joly men kózdegen maqsaty ne ekendigin aıtyp tur. Muny jatyrqap jat túsinbese, ǵajap emes, biraq qazaq balasy túsinse kerek".
Al «Qazaq» gazetiniń ustanǵan baǵyt-baǵdaryna kelsek, gazet shyǵarýshylarynyń biri Mirjaqyp Dýlatuly 1918 jylǵy 258-sanynda jarıalanǵan «Orda gerbi (tańbasy)» degen maqalasynda toqtalyp, bylaı deıdi: «Kıiz úı - kıiz týyrlyqty qazaq halqy. Úıdiń túndigi ashyq, esigi jabyq bolýyndaǵy maǵyna: túndik jaryq kiretin jol, esik túrli zattar kiretin jol degendik. Jaryq joly ashyq, erkin bolsyn, túrli zattar kiretin jol esigi erkin bolmasyn delingen edi. Túndikten túsetin jaryqqa óner-ǵylym engizilgen edi. Túndik kúnbatys jaǵynan ashylýy óner-ǵylym Eýropa jaǵynda kúshti bolǵan sebepti qazaq ishine Eýropa ǵylym-óneri taralsyn degen maǵyna edi. Úıdiń esigi «Qazaq» degen sózden jasalǵan. Ondaǵy maǵyna «Qazaq» gazeti qazaq jurtyna ári mádenıet esigi bolsyn, ári jat jurt jaǵynan kúzetshisi bolsyn delingen edi. Qazaqqa degen ıgilik nárseni engizý jolynda gazet qyzmet etsin, syrttan keletin jamandyq bolsa, kúzetshi ornynda gazet qyzmet qylsyn delingen edi».
Ulttyq‑demokratıalyq baǵyttaǵy "Qazaq" gazetin shyǵarýǵa quzyrly patshalyq bılik tarapynan ruqsat berilgende, baspasózde jazylatyn arnaıy baǵdarlama bekitilip, bul negizgi on eki baǵytty qamtydy. Olar: Úkimettiń buıryq jarlyqtary; Memlekettik Dýma men Memlekettik Keńes jumysy; ishki jáne syrtqy habarlar; qazaqtyń tarıhy men turmys jaıy; etıka, tarıh, etnografıa jáne mádenıet máseleleri; ekonomıka, saýda, kásip, aýyl sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy; halyq aǵartý, mektep, medrese, til jáne ádebıet máseleleri; tazalyq, densaýlyq jáne maldárigerligi jaıy; feletondar; korespondensıalar men jedelhattar; jergilikti hronıka; sýretter; poshtalar (hattar); qulaqtandyrýlar. Árıne, gazetti shyǵarýshylar atalǵan baǵdarlamany tolyq oryndaýmen qatar, áskerı senzýranyń qatań baqylaýyna qaramastan qazaq múddesi úshin kúresýden esh taısalǵan joq.
Alǵashqy sany 1913 jylǵy aqpannyń 2-sinde jaryq kórgen "Qazaqtyń" oqyrmany da sol kezdegi ólshemmen alsaq zor boldy. Gazetti kózi ashyq Reseı aýmaǵynda saýat ashyp júrgen stýdentterden bólek, Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen jazdyryp alýshylar qatary kóbeıdi. Máselen, 1914 jylǵy 45-sanynda: «Qazaq» gazetasyn 10 oblysqa qaraǵan kıiz týyrlyqty qazaq baıdyń balasynan 1913 jyldyń ishinde aldyryp turǵandardyń esebi mynaý: Torǵaı - 694, Semeı - 612, Aqmola - 582, Syrdarıa - 327, Oral - 301, Jetisý - 157, İshki ordalyq - 136, Ferǵana - 30, Samarqan - 8, Zakaspıı - 5, ózge jerlerden: Orynbor - 37, Ýfa -14, Qazan - 13, Qytaı qazaǵy - 10, Peterbýrg - 9, Túrkıa - 5, Máskeý - 3, Tomsk - 3 hám basqa shaharlar - 57», - dep kórsetiledi. Buǵan toqtamaı, jurt qalaýlylary tarapynan gazetti jıi shyǵarýǵa degen suranystardyń bolyp, gazet basshylyǵynyń da buǵan umtylysy da aıqyn ańǵarylady. Aptasyna úsh ret shyǵarýǵa degen qajettilikter týraly sóz bolady. Alaıda, buǵan túrli qolbaılaýlar jol bermegeni kórinedi. Gazettiń alǵashqy sandarynda basylǵan Shákárim Qudaıberdiulynyń "Qazaq qutty bolsyn" atty óleńi de sol kezdegi ult baspasóziniń bedelin shyn aıǵaqtasa kerek. Bul jyrynda aqyn Shákárim: "Dúnıege keldi bir talapty ul, Erjetse bar qazaqtyń basshysy bul. Bógetten aýrý-syrqaý aman saqtap, A, Qudaı, Qutty ómirli, baqytty qyl"- dep bata beredi. 1915 jyldan aptasyna eki ret shyǵa bastady. Alǵashynda 3 myń dana taralymmen shyqqan gazetti keı tarıhshylar taralymynyń 8 myń danadan asyp jyǵylǵanyn alǵa tartady. Shyndyǵynda bunyń ózi sol kezdegi ult baspasózi úshin zor jetistik edi. Degenmen, bodan eldiń keregine qyzmet etetin gazet shyǵarý isi ońaı bolǵan joq. Máselen, 1913 jyldyń aqpanynan 1918 jyldyń 16 qyrkúıegine deıingi aralyqta áskerı senzýraǵa sáıkes birqatar maqalalar jarıalanbaı qalǵan bolsa, endi bir jaǵdaılar sebebinen "Qazaqtyń" bas redaktory Ahmet Baıtursynuly birneshe ret qatarynan tutqynǵa alynyp, ártúrli merzimge abaqtyǵa jabyldy, aıyppul tóleý sekildi túrli jazaǵa tartyldy. Alaıda ult zıalylary ózderi arqalaǵan tarıhı mańyzy zor júkti jeter-jerine deıin jetkizýden esh tanǵan emes.
Túptep aıtqanda, "Qazaq" gazeti jaryq kórgen ýaqyt ishinde ózi kótergen mindetti asa tabysty oryndap, ulttyq-demokratıalyq damý jolyndaǵy alǵa qoıǵan óz maqsatyn ǵalamat oryndap shyǵa aldy. Sol kezdiń ózinde táýelsiz el bolýǵa úndegen, ult muratyn urpaqqa amanat etken alash baspasóziniń atasy ózinen keıingi baspasóz qadirine qatysty úlken dańǵyl ashty. "Qazaqtyń" ár sózine úńilip, ár paraǵyn qaıta-qaıta aqtarýǵa keleshek urpaqty májbúr etti. Ondaǵy aıtylǵan oıdyń, ulttyq, alashtyq ıdeıanyń áli kúnge ózegin joımaı kele jatqany da sonyń jarqyn aıǵaǵy. Ózi aıtpaqshy "Halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili" bola alǵan alashtyń aldaspan gazeti halyq jadynda udaıy jańǵyryp, táýelsiz eldiń tirligimen qazirgi tańda da sabaqtasyp turatynyna esh daý joq.
«QAZAQ» GAZETİNİŃ QAZAQ DALASYNDAǴY «ÚSTEMDİGİ»
Tarıhı derekterge qaraǵanda, «Qazaq» degen ataýmen qazaq gazetin shyǵarýǵa resmı ruqsat Ahmet Baıtursynulyna 1905 jylǵy jeltoqsannyń 9-y berilgen. Al aptalyq «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sany 1913 jylǵy aqpannyń 2-sinde jaryq kórdi de, 1915 jyldan aptasyna eki ret shyǵatyn boldy.
Gazet qoldan qolǵa, aýyldan aýylǵa ótip, tozyp jetip jyrtylǵansha oqyldy. Ony sol zamanda Dala jáne Túrkistan ýalaıattaryna nemese 9 oblys jáne 1 gýbernıaǵa bólingen (Qyr balasy. Qazaq. «Qazaq» gazeti, 1913 jyl, № 8) Qazaqstannyń túkpir-túkpirindegi jurt jazdyryp aldy.
«Qazaq» gazetin metropolıanyń Kıevten Qazanǵa, Sankt-Peterbýrgten Tomskige deıingi ýnıversıtetterinde bilim qýyp júrgen qazaq stýdentteri jazdyryp oqyǵany týraly derekter kezdesedi. Az ýaqyt ishinde «Qazaq» 5 mıllıonǵa jýyq kóshpendi halyqtyń kópshiligi biletin basylymǵa aınaldy. Alǵash jaryq kórgen kúninen bastap «Qazaq» gazeti qazaq dalasynyń qoǵamdyq-saıası jáne mádenı ómirine bes jyldan uzaq japadan-jalǵyz qyzmet etti. Oǵan qosa ózinen burynǵy basylymdardyń biri de jańa gazetpen ne sapasy, ne kótergen taqyryptarynyń san-salalyǵy, ne taralymy jaǵynan teń kele almady. Birinshi jyly 3 myń taralymmen shyǵyp turǵan «Qazaqtyń» taralymy, Oksford ýnıversıteti zertteýshileriniń málimetine qaraǵanda, kóp keshikpeı 8 myńnan asyp jyǵyldy. Bul ózinen burynǵy basylymdardyń bárin qosqanda da kóp bolady. Eger «Serke» men «Qazaq gazeti» nemese «Aıqap» jýrnaly oqyǵan jáne qaltaly qazaqtardyń arasynan shyqqan bir azamattyń nemese sanaýly halyqshyl azamattyń kezdeısoq jáne jeke bastamasymen paıda bolsa, «Qazaq» gazeti tıanaqty maqsat-múddeni kózdep, turaqty qarjylandyrý kózine súıengen ujym edi.
«QAZAQTYŃ» QURYLTAISHYLARY
Álıhan Bókeıhan 1910 jyly Sankt-Peterbýrgta jaryq kórgen «Qazaqtar» atty tarıhı ocherkinde atap kórsetkendeı, 1917 jylǵy deıin qazaq arasynda qalyptasa bastaǵan eki saıası tolqynnyń birin «ulttyq-dinı qozǵalys» dep ataýǵa bolady.
Ekinshi saıası qozǵalysty Bókeıhan «batysshyl» dep ataıdy jáne «ol qazaq dalasynyń keleshegin – eń keń maǵynada aıtqanda – sanaly túrde Batys mádenıetin júzege asyrý arqyly kóredi».
Eger de aldyńǵy merzimdi basylymdardy negizinen ulttyq-dinı qozǵalystyń ókilderi ashqan bolsa, «Qazaq» gazetiniń quryltaıshylary - Álıhan Bókeıhannyń ózi men onyń senimdi úzeńgilesteri Ahmet Baıtursynuly jáne Mirjaqyp Dýlatuly syndy «batysshyldar» bolatyn.
Oksford ýnıversıtetindegi Ortalyq Azıany zertteý qoǵamynyń pikirinshe, «Qazaqtyń barlyq mańdaıaldy jetekshileri onyń [«Qazaq» gazetiniń] qyzmetkerleriniń arasynda júrdi, onyń ishinde M.Jumabaıuly, M.Dýlatuly, H.Dosmuhameduly, E.Omaruly, A.-H.Júndibaıuly, M.Tynyshbaıuly jáne taǵy basqalar bar...». Bizdiń qazaq óziniń atynan aırylyp, qyrǵyz atanyp júrmekshi emes. Qıametke sheıin qazaq qazaq bolyp jasamaq. «A.Baıtursynuly jáne basqalar ózderiniń qazaq tarıhy, qazaq fólklory jáne lıngvısıkasy týraly zertteýlerin jarıalady. Jalpy «Qazaq» gazeti óte joǵary ǵylymı deńgeıge jetti» dep esepteıdi Oksford ýnıversıtetiniń zertteýshileri.
Áıtse de «Qazaq» gazetiniń quryltaıshylary aǵartýshylyqpen qatar, negizi 1905 jylǵy «Qarqaraly petısıasyna» jazylǵan saıası maqsattar men múddelerdi de, onyń ishinde strategıalyq maqsattardy júzege asyrǵysy keldi. Petısıada kórsetilmegen mańyzdy múddeniń biri - gazettiń ataýy. Ol týraly «Túrik balasy» gazettiń ekinshi sanynan bastap «Qazaq tarıhy» aıdarymen jarıalanǵan tizbekti maqalasynda bylaı dep jazdy: «...Bizdiń qazaq óziniń atynan aırylyp, qyrǵyz atanyp júrmekshi emes. Qıametke sheıin qazaq qazaq bolyp jasamaq. Osy ǵasyrdaǵy álem jaryǵyna qazaq kózin ashyp, betin túzese, óziniń qazaqshylyǵyn joǵaltpaǵandaı, jáne ózimizdiń sharq ádetine yńǵaıly qylyp «Qazaq mádenıeti» (Kazakskaıa kúltýra) quryp, bir jaǵynan «Qazaq ádebıeti» (Kazakskaıa lıteratýra) turǵyzyp, qazaqshylyǵyn saqtamaqshy» (Túrik balasy. Qazaq tarıhy. «Qazaq» gazeti, 16 aqpan, 1913 jyl, № 3).
